Στο καλάθι δεν χωρεί… Η παραδοσιακή τέχνη της καλαθοπλεκτικής είναι ένα ατόφιο κομμάτι της ταυτότητας των Ελλήνων, μια τέχνη που προέρχεται από τις ρίζες μας, από τη γη μας.
Οι ψαράδες με τα καλαμένια πανέρια στο κεφάλι, γεμάτα ψάρια, διαλαλούσαν τα προϊόντα τους. Οι έμποροι γέμιζαν τα καλάθια και τις κόφες με την πραμάτεια τους. Οι αγωγιάτες ετοίμαζαν τα κοφίνια, ένα για την κάθε πλευρά του ζώου.
Οι μανάβηδες μετέφεραν τα φρούτα και τα κηπευτικά τους σε μεγάλα καλάθια. Οι αβγουλάδες τοποθετούσαν με προσοχή τα αβγά τους σε μικρά καλαθάκια για να μην σπάσουνε. Οι νοικοκυρές σιγοτραγουδούσαν πάνω από τα μπουγαδοκόφινα, καθώς έριχναν την αλισίβα να λευκάνουν τα ρουχαλάκια τους. Πόσα πανέρια, κοφίνια και καλάθια, συνόδευσαν τους ανθρώπους σε κάθε στιγμή της ζωή τους; Και πόσες βέργες λυγιάς ή μυρσίνης χρειάστηκε να σχίσουν με μεράκι οι καλαθάδες, για να προικίσουν τις κόρες τους και να μορφώσουν τα παιδιά τους;
Αν γυρίσουμε πίσω τον χρόνο, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή η τέχνη, μετατρέποντας το πιο ταπεινό υλικό της γης σε θαυμαστό και χρήσιμο έργο, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Τα καλάθια ήταν πολλών ειδών, διέφεραν σε μέγεθος, σχήμα και στο υλικό κατασκευής τους. Οι καλαθάδες ήταν οι βασικοί προμηθευτές κοφινιών και κάθε είδους καλαθιών, για τους αγρότες, τους ψαράδες και τους κυνηγούς κάθε περιοχής, τις εποχές που δεν υπήρχε πλαστικό. Οι χωρικοί χρησιμοποιούσαν τα καλάθια για να μαζέψουν, να μεταφέρουν και να αποθηκεύσουν αγροτικά προϊόντα, εμπορεύματα και φορτία. Καπνός, βαμβάκι, στάρι, σύκα, καλαμπόκια, σταφύλια, φρούτα, κηπευτικά, συσκευάζονταν στο καλάθι, μεταφέρονταν έτσι με τα ζώα, «στήνονταν» έτσι ακόμα και στις αγορές και στα παζάρια.
Αν γυρίσουμε πίσω τον χρόνο, θα διαπιστώσουμε ότι αυτή η τέχνη, μετατρέποντας το πιο ταπεινό υλικό της γης σε θαυμαστό και χρήσιμο έργο, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Τα καλάθια ήταν πολλών ειδών, διέφεραν σε μέγεθος, σχήμα και στο υλικό κατασκευής τους. Οι καλαθάδες ήταν οι βασικοί προμηθευτές κοφινιών και κάθε είδους καλαθιών, για τους αγρότες, τους ψαράδες και τους κυνηγούς κάθε περιοχής, τις εποχές που δεν υπήρχε πλαστικό. Οι χωρικοί χρησιμοποιούσαν τα καλάθια για να μαζέψουν, να μεταφέρουν και να αποθηκεύσουν αγροτικά προϊόντα, εμπορεύματα και φορτία. Καπνός, βαμβάκι, στάρι, σύκα, καλαμπόκια, σταφύλια, φρούτα, κηπευτικά, συσκευάζονταν στο καλάθι, μεταφέρονταν έτσι με τα ζώα, «στήνονταν» έτσι ακόμα και στις αγορές και στα παζάρια.
Απαραίτητο εργαλείο
Παλιότερα, τα καλάθια ήταν απαραίτητα για ένα νοικοκυριό. Οι νοικοκυρές αποθήκευαν μέσα σε πανέρια τα ρούχα τους και τα λερά τους. Στις καλαθούνες με σκέπασμα και ένα χερούλι, κρεμάγανε το ψωμί από το ταβάνι να μην το φτάνουν τα ποντίκια. Στα τουπιά (κοφίνια από λεπτές βέργες λυγιάς ή μυρσίνης) έβαζαν τα σπιτικά τυριά. Οι βαλίτσες τους, τα σεντούκια, οι τσάντες, οι νταμιτζάνες, μέχρι και τα κλουβιά για τα πουλιά και τα πουλερικά, ήταν όλα πλεκτά!
Η καλαθοπλεκτική ήταν οικογενειακή υπόθεση. Την άνοιξη και το φθινόπωρο, οι καλαθάδες -ή καλαθοποιοί-, πήγαιναν στις όχθες των ποταμιών και στα ρυάκια, έκοβαν ευλύγιστα κλαδιά λυγαριάς, βούρλα, καλάμια, σχοίνα, σφεντάμια, βέργες από φουντουκιές, μυρτιές και από λυγιά, μακριές ή κοντές. Με τη βοήθεια του κοφτερού μαχαιριού, έσχιζαν στα δύο τις βέργες και τα καλάμια, σε μακριές λουρίδες. Την δουλειά αυτή την έκαναν οι άντρες. Οι γυναίκες όμως, έφτιαχναν τον σκελετό και πλέκανε τις σχισμένες λουρίδες. Κι έτσι, σιγά-σιγά η εργασία τους έπαιρνε μορφή, είτε αυτό λεγόταν πανέρι, καλάθι ή οποιαδήποτε άλλη κατασκευή σε διάφορα μεγέθη και σχήματα.
Οι καλύτεροι τεχνίτες
Στην ενδοχώρα της Τήνου βρίσκεται το σεληνιακό χωριό Βωλάξ, που είναι παγκοσμίως γνωστό για τους χιλιάδες γρανιτένιους ογκόλιθους που είναι διάσπαρτοι στην γύρω περιοχή. Όμως, οι ογκόλιθοι αυτοί δεν είναι το μόνο χαρακτηριστικό του μικρού αυτού χωριού. Οι κάτοικοι του ήταν ανέκαθεν δεξιοτέχνες καλαθοπλέκτες, που μέχρι και σήμερα κρατάνε τα ηνία στην τέχνη του καλαθιού. Μάλιστα, έχουν αναδειχθεί οι καλύτεροι τεχνίτες όλης της Ελλάδας. Ο σχεδόν ανύπαρκτος καλλιεργήσιμος κλήρος και η μεγάλη απόσταση από τη θάλασσα, οδήγησαν τους χωριανούς σε άλλες λύσεις επιβίωσης. Η Βωλάξ έγινε γρήγορα ο βασικός προμηθευτής κοφινιών και κάθε είδους καλαθιών για τους αγρότες της Τήνου αλλά και των γύρω νησιών. Σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι, στις αρχές του 20ού αιώνα, κάθε εβδομάδα, 3.000 – 4.000 καλάθια μεταφέρονταν στη Σμύρνη. Εκεί τα γέμιζαν με φρέσκα σύκα και τα προωθούσαν στις ευρωπαϊκές αγορές.
Σήμερα, μερικοί από τους λιγοστούς μόνιμους κάτοικους του χωριού, συνεχίζουν να ασχολούνται την παραδοσιακή αυτή τέχνη και να δημιουργούν πανέμορφα χειροποίητα καλάθια σε διάφορα μεγέθη και σχέδια. Συνήθως, τα εργαστήρια τους βρίσκονται στα κατώγια των σπιτιών τους. Τα εργαλεία τους είναι λιτά και αποτελούνται από τη διχάλα για τον καθαρισμό της βέργας, το τρισέτο, που είναι ένα είδος καμπυλωτού μαχαιριού και το καρφί για να σφηνώνουν τις βέργες. Μην ξεχάσετε να επισκεφθείτε το μικρό Λαογραφικό Μουσείο του χωριού, που λειτουργεί από τις 25 Μαρτίου μέχρι τις 28 Οκτωβρίου. Η μακρόχρονη ιστορία της τέχνης της καλαθοπλεχτικής στη Βωλάξ επιβεβαιώνεται ακόμη και από την θρησκευτική της παράδοση. Πρόκειται για ένα από τα αμιγώς καθολικά χωριά της Τήνου. Η παλαιότερη καταγεγραμμένη εκκλησία της περιοχής ονομάζεται Παναγία η Καλαμάν και χτίστηκε το 1758, ενώ ανακαινίστηκε το 1792.
Μουσείο Καλαθοπλεκτικής των Ρωμά
Στο Θρυλόριο Κομοτηνής, σε έναν ανακαινισμένο αχυρώνα, μέσα από χειροποίητα καλάθια αποτυπώνονται οι παραδόσεις των λαών. Πρόκειται για το «Μουσείο Καλαθοπλεκτικής των Ρωμά», το οποίο ιδρύθηκε τον Φλεβάρη του 1995. Σήμερα, μετά 18 χρόνια λειτουργίας αποτελεί μια μοναδική αναφορά στην παγκόσμια καλαθοπλεκτική τέχνη.
Να αναφέρουμε ότι είναι και το μοναδικό στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. Ιδρυτής και ψυχή του εγχειρήματος, είναι ο Αντώνης Λιάπης που εδώ και τριάντα χρόνια ασχολείται με πάθος με τη συλλογή καλαθιών από διάφορα σημεία του κόσμου.
Ο κος. Λιάπης, ταξίδεψε αρκετά για να συγκεντρώσει καλάθια, έφτασε μέχρι τη Ρωσία, κάνοντας επίπονες αναζητήσεις και πολύχρονη επιτόπια έρευνα από χωριό σε χωριό για να εντοπίσει καλαθοπλέκτες. Στην κατοχή του βρίσκονται 1500 καλάθια και περίπου τα 500 από αυτά εκτίθενται στο Μουσείο.
Η συλλογή καλύπτει όλα τα Βαλκάνια (Χερσόνησο του Αίμου) ενώ μπορεί να δει κανείς καλάθια κατασκευασμένα κι από άλλους πληθυσμούς από χώρες όπως Αίγυπτος, Λίβανος, Αρμενία, Συρία, Αργεντινή, Ινδία.
Πληροφορίες: τηλ. 6977 585844, www.romagr.gr
