Η Σαπωνοποιία Πατούνη, εδρεύει στην Κέρκυρα και είναι μια οικογενειακή επιχείρηση που για πέντε συνεχείς γενιές, από το 1850, παράγει σαπούνι από προϊόντα ελιάς τοπικής παραγωγής εφαρμόζοντας παραδοσιακές συνταγές και τεχνικές, που βασίζονται στην επεξεργασία-ψήσιμο του σαπουνιού στο καζάνι. Τα προϊόντα της πωλούνται σε όλο τον κόσμο.
Το οικοτεχνικό σαπούνι ήταν διαδεδομένο και συνεχίζει να παρασκευάζεται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όπως και σε άλλες χώρες. Η πρώτη ύλη που χρησιμοποιείται είναι συνάρτηση των διαθέσιμων λιπαρών: στις ελαιοπαραγωγικές περιοχές το σαπούνι φτιάχνεται από τα μη βρώσιμα και υψηλής οξύτητας ελαιόλαδα, ενώ στις ορεινές περιοχές χρησιμοποιείται το ζωικό λίπος. Όμως ο τρόπος παραγωγής του οικοτεχνικού σαπουνιού, που βασίζεται στην ψυχρή μέθοδο σαπωνοποίησης, είναι τελείως διαφορετικός από το παραδοσιακό βιοτεχνικό σαπούνι. Η ψυχρή μέθοδος παραγωγής είναι απλούστερη στην υλοποίησή της και δεν απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις και ειδικό εξοπλισμό. Αναμφίβολα η οικοτεχνική μέθοδος παραγωγής παρουσιάζει ενδιαφέρον, όμως δεν συνδέεται με τη βιοτεχνική παραγωγή σαπουνιού του 19ου αιώνα που εφαρμόζει η Σαπωνοποιία Πατούνη.
Το 2008 το κτήριο της σαπωνοποιίας μαζί με τον εξοπλισμό του in situ χαρακτηρίστηκαν ως διατηρητέο μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς από το τότε Υπουργείο Πολιτισμού.
Η διαδικασία της παραγωγής ξεκινάει από το καζάνι όπου το λάδι υφίσταται επεξεργασία, κατ’ αρχάς με καυστική σόδα και στη συνέχεια με διαδοχικά διαλύματα αλατιού. Μετά την ολοκλήρωση της επεξεργασίας στο καζάνι, η σαπουνόμαζα εκκενώνεται σε ανοικτά καλούπια (τελάρα), για να κρυώσει και να στερεοποιηθεί. Ακολουθεί το σφράγισμα και το κόψιμο του σαπουνιού. Τέλος, το σαπούνι τοποθετείται στα ξηραντήρια τουλάχιστον για τέσσερις μήνες, ώστε να ωριμάσει και να ξεραθεί.
Αναλυτικότερα, η παραγωγή του σαπουνιού, σύμφωνα με την πατροπαράδοτη συνταγή, περιλαμβάνει τα παρακάτω στάδια:
α) Επεξεργασία του σαπουνιού στο καζάνι: Σε αυτό το στάδιο απασχολούνται ο σαπωνοποιός, που επιβλέπει την επεξεργασία του σαπουνιού στο καζάνι, και ο βοηθός, ο οποίος υπό την καθοδήγηση του σαπωνοποιού, προετοιμάζει τα διαλύματα σόδας και αλατιού, που εναλλάσσονται στη διαδικασία της παραγωγής. Η επεξεργασία του σαπουνιού στο καζάνι διαρκεί περίπου δέκα μέρες και περιλαμβάνει τα εξής επιμέρους στάδια:
- Σαπωνοποίηση: η εκάστοτε λιπαρή ουσία (αγνό παρθένο ελαιόλαδο για το σαπούνι ελαιολάδου, πυρηνέλαιο για το πράσινο σαπούνι και το πράσινο σαπούνι μπουγάδας, αγνό παρθένο ελαιόλαδο και φοινικοπυρηνέλαιο για το σαπούνι τύπου Μασσαλίας) σαπωνοποιείται με καυστική σόδα. Σαπωνοποίηση είναι η χημική αντίδραση κατά την οποία τα λιπαρά οξέα που περιέχονται στα λάδια και στα λίπη αντιδρούν με καυστικό αλκάλι νατρίου (σόδα) ή καυστικό αλκάλι καλίου (ποτάσα) και δημιουργούν μια χημική ένωση, το σαπούνι, που έχει καθαριστικές ιδιότητες.
- Εξαλάτωση: το μείγμα ξεπλένεται από τις ξένες ύλες με χρήση διαλυμάτων χλωριούχου νατρίου (θαλασσινό αλάτι).
- Ψήσιμο: το σαπούνι έρχεται σε πλήρη βρασμό.
- Έκπλυση: αποσκοπεί στη ρύθμιση των φυσικών ιδιοτήτων του σαπουνιού. Το σαπούνι το οποίο προκύπτει από τη σαπωνοποίηση χρειάζεται περαιτέρω επεξεργασία, για να φθάσει στον επιθυμητό βαθμό σκληρότητας και να απαλλαγεί από ελεύθερο αλκάλι και ξένες ύλες. Ο βασικός τρόπος που επιτυγχάνεται κάτι τέτοιο είναι με την έκπλυση, δηλαδή το ξέπλυμα, όπου το σαπούνι υφίσταται επεξεργασία με διαδοχικά διαλύματα χλωριούχου νατρίου (θαλασσινό αλάτι) συγκεκριμένης πυκνότητας.
- Ψύξη: το μείγμα παραμένει στο καζάνι για μία έως δύο μέρες, για να κρυώσει.
Επισημαίνεται ότι η διαδοχή ή η επανάληψη του δεύτερου και του τέταρτου σταδίου εξαρτάται από την πρόοδο της εργασίας και γίνεται σύμφωνα με την κρίση του σαπωνοποιού. Η επεξεργασία του σαπουνιού στο καζάνι είναι θεμελιώδους σημασίας για την ποιότητα του τελικού προϊόντος και η επιτυχής έκβασή της εξαρτάται από την εμπειρία και τη γνώση του σαπωνοποιού. Η επίτευξη του σκοπού διαπιστώνεται κυρίως από το οπτικό αποτέλεσμα, καθώς επίσης και από τις μετρήσεις των απόνερων της σαπωνοποίησης.
β) Εκκένωση του σαπουνιού: Σε αυτή τη φάση απασχολούνται τρεις τεχνίτες για διάστημα περίπου πέντε ωρών. Ο πρώτος αδειάζει από το καζάνι το σαπούνι με τις κουτάλες (εικ. 16) στα ανοιχτά καλούπια και ο δεύτερος απλώνει το σαπούνι στο καλούπι με το μυστρί. Όταν το καλούπι γεμίσει, και οι δύο μαζί στρώνουν το σαπούνι με την κόφτρα, η οποία και καθορίζει το ύψος της πλάκας του σαπουνιού. Στη συνέχεια το καλούπι μεταφέρεται στον τρίτο τεχνίτη, ο οποίος πατάει το σαπούνι με το πατητήρι και εξομαλύνει την επιφάνεια του σαπουνιού χρησιμοποιώντας την πλύστρα και ζεστό νερό. Από μία καζανιά προκύπτουν 25 έως 35 καλούπια, ανάλογα με το είδος του σαπουνιού και την ποσότητα λαδιού που φορτώνεται στο καζάνι.
γ) Στερεοποίηση του σαπουνιού: Το σαπούνι παραμένει στα καλούπια για στερεοποίηση από δύο μέρες έως δύο εβδομάδες, ανάλογα με τη θερμοκρασία περιβάλλοντος. Ο σαπωνοποιός ελέγχει την πορεία της στερεοποίησης διά της αφής.
δ) Σφράγισμα-κόψιμο: Στη συγκεκριμένη εργασία απασχολούνται δύο τεχνίτες, ο κόφτης και ο βοηθός του. Το κόψιμο του σαπουνιού που αναλογεί σε κάθε καλούπι διαρκεί περίπου 45 λεπτά. Ανάλογα με το είδος του σαπουνιού, επιλέγονται τα καρφιά, τα οποία καθορίζουν το πλάτος και το μήκος της πλάκας του σαπουνιού. Με τα καρφιά σημαδεύεται το σαπούνι περιμετρικά στο καλούπι και με ένα νήμα, το οποίο ονομάζεται στάθνη, χρωματισμένο με ιβίσκο, ο κόφτης με τον βοηθό του μαρκάρουν την επιφάνεια του σαπουνιού. Το σαπούνι σφραγίζεται στην επιφάνεια με τη σφραγίδα της επιχείρησης και κόβεται από τον κόφτη με το μαχαίρι.
ε) Ωρίμανση: Ένας-δύο εργάτες για δύο έως τέσσερις ημέρες μεταφέρουν το φρέσκο σαπούνι από τα καλούπια στα ξύλινα ξηραντήρια, όπου οι πλάκες αφήνονται να ωριμάσουν για τουλάχιστον τέσσερις μήνες.
στ) Ποιοτικός έλεγχος-συσκευασία: Το σαπούνι από τα ξηραντήρια πριν διατεθεί προς πώληση, υφίσταται οπτικό ποιοτικό έλεγχο, ζυγίζεται, σημαίνεται με κωδικό και συσκευάζεται. Επίσης, αντιπροσωπευτικά δείγματα του προϊόντος σε όλα τα στάδια της παραγωγής ελέγχονται στο χημικό εργαστήριο της επιχείρησης, κάτι φυσικά που ισχύει και για το τελικό προϊόν. Ο αυστηρός ποιοτικός έλεγχος και η συσκευασία του προϊόντος είναι σημαντικά στοιχεία της όλης διαδικασίας, δεδομένου ότι το προϊόν πρέπει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες του σύγχρονου καταναλωτικού κοινού.
Η Σαπωνοποιία Πατούνη είναι η μοναδική σήμερα σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια που παράγει το αυθεντικό πράσινο σαπούνι με τις αναγνωρισμένες ευεργετικές ιδιότητές του. Το αυθεντικό πράσινο σαπούνι είναι ένα παραδοσιακό αγνό χειροποίητο σαπούνι από ακατέργαστο πυρηνέλαιο. Οφείλει το όνομά του στο πράσινο χρώμα που έχει όταν είναι φρέσκο, από τη χλωροφύλλη της ελιάς. Ωστόσο, το χρώμα αλλάζει καθώς το σαπούνι στεγνώνει και ωριμάζει: γίνεται μπεζ στην εξωτερική στοιβάδα, ενώ εσωτερικά παραμένει πράσινο. Το πυρηνέλαιο, εκτός από τη χλωροφύλλη της ελιάς, έχει και αντιοξειδωτικές ουσίες που περιέχονται στη φλούδα της. Σε αυτές οφείλονται οι αντισηπτικές, απολυμαντικές και επουλωτικές ιδιότητες που χαρακτηρίζουν το αυθεντικό πράσινο σαπούνι, καθιστώντας το ένα πολύτιμο και φιλικό προς το δέρμα προϊόν καθαρισμού.
Ο εξοπλισμός της παραδοσιακής Σαπωνοποιίας Πατούνη είναι ο εξής: καζάνι, κουτάλες (παλιές και νέα,), καλούπια, κόφτρα, πατητήρι, πλύστρα, καρφιά, σφραγίδες, μαχαίρια, ξηραντήρια, κουρνούτα (σκεύος για τη μεταφορά επικίνδυνων ζεστών και καυστικών υγρών), πίντα (δοχείο συλλογής υγρού δείγματος για έλεγχο από το κατώτερο μέρος του καζανιού).
Στον εξοπλισμό της Σαπωνοποιίας Πατούνη εντάσσεται ακόμη η μηχανική πλάστιγγα που χρησιμοποιείται για το ζύγισμα μεγάλων φορτίων, όπως βαρέλια με λάδι, κιβώτια με σαπούνι.
Επίσης, η Σαπωνοποιία Πατούνη διαθέτει παλιό εξοπλισμό, ο οποίος όμως δεν είναι σε χρήση σήμερα: Καζάνι μεγάλο, καζάνι μικρό, ξέστα πήλινη και μεταλλική (δοχείο για μέτρηση υγρών, όπως λάδι, κρασί, γάλα), αλφαδιά (μαρμάρινη πλάκα για την τοποθέτηση της ξέστας)
Προϊόντα
Δεδομένου ότι η παραδοσιακή επτανησιακή σαπωνοποιία δεν χρησιμοποιούσε πρόσθετα, όπως χρώματα και αρώματα, η διαφοροποίηση μεταξύ των σαπουνιών βασίζεται στο λάδι από το οποίο φτιαχνόταν το καθένα. Δηλαδή από διαφορετικά λάδια φτιάχνονται διαφορετικά σαπούνια. Τα σαπούνια της επιχείρησης Πατούνη είναι τα ακόλουθα:
Το βασικό προϊόν της Σαπωνοποιίας Πατούνη, όπως και κάθε άλλης παραδοσιακής επτανησιακής σαπωνοποιίας τα παλιότερα χρόνια, ήταν το πράσινο σαπούνι μπουγάδας, από ακατέργαστο πυρηνέλαιο και σόδα, συστατικά που το καθιστούσαν ιδιαίτερα αποτελεσματικό στους δύσκολους λεκέδες. Αποτελούσε ένα είδος πρώτης ανάγκης για οικιακή χρήση, αφού ακόμη δεν είχαν κάνει την εμφάνισή τους στην αγορά τα συνθετικά απορρυπαντικά και τα ηλεκτρικά πλυντήρια ρούχων.
Η Σαπωνοποιία Πατούνη παράγει επίσης τα παρακάτω σαπούνια προσωπικής περιποίησης: 1) Το πράσινο σαπούνι, από ακατέργαστο πυρηνέλαιο χωρίς περίσσια σόδα. Είναι ένα ισχυρό προϊόν καθαρισμού με αντισηπτικές, απολυμαντικές και επουλωτικές ιδιότητες για ολόκληρο το σώμα. 2) Το σαπούνι ελαιολάδου, από αγνό παρθένο ελαιόλαδο. Είναι ένα ήπιο σαπούνι, κατάλληλο για ευαίσθητες επιδερμίδες με περιορισμένη αφριστική και καθαριστική ικανότητα. 3) Το σαπούνι τύπου Μασσαλίας είναι από αγνό παρθένο ελαιόλαδο και φοινικοπυρηνέλαιο, σε ποσοστά 82% και 18% αντίστοιχα. Είναι ένα ήπιο σαπούνι, με πλούσιο αφρό.
