Η Οδηγία 2009/128/ΕΕ, που αφορά την Ορθολογική Χρήση Γεωργικών Φαρμάκων, εντάσσεται σε μια γενικότερη κίνηση των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που απαιτούν «υγιές» περιβάλλον. Η Ορθολογική Χρήση των Γεωργικών Φαρμάκων (γ.φ.) καθορίζει την ανάγκη θέσπισης και εφαρμογής συνεκτικής και ολοκληρωμένης πολιτικής/νομοθεσίας, που αφορά αποκλειστικά και μόνο τους κανόνες και τις ορθές διαδικασίες κατά τη χρήση των γεωργικών φαρμάκων στη γεωργική πράξη.
Οι στόχοι που τέθηκαν αρχικά από την ΕΕ αφορούν:
α) την ελαχιστοποίηση των κινδύνων, για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, που συνδέονται με τη χρήση των γ.φ.,
β) τη μείωση της χρήσης των πλέον επικίνδυνων γ.φ. και αντικατάστασή τους με ασφαλέστερα,
γ) την προαγωγή συστημάτων καλλιέργειας χαμηλών ή μηδενικών εισροών γ.φ.
και δ) την εγκατάσταση ενός διαφανούς συστήματος για την παρακολούθηση της προόδου που επιτυγχάνεται από την εφαρμογή της στρατηγικής σε επίπεδο κρατών-μελών και ΕΕ, η οποία θα αποτιμάται αντικειμενικά με τη θέσπιση δεικτών επιτυχίας.
των Α. Μαρκέλλου, Π. Μυλωνά και Κ. Μαχαίρα
Οι απαιτήσεις που απορρέουν σήμερα για τη χώρα μας από την εφαρμογή της Οδηγίας 2009/128/ΕΕ είναι η θέσπιση και η εφαρμογή ενός Εθνικού Σχεδίου Δράσης (ΕΣΔ), στο οποίο θα απαντώνται όλες οι απαιτήσεις της Οδηγίας-πλαίσιο. Τα κυριότερα σημεία του ΕΣΔ είναι τα ακόλουθα: 1. Η υποχρεωτική κατάρτιση των χρηστών γ.φ στην ορθολογική χρήση γ.φ. και η χορήγηση εθνικού πιστοποιητικού γνώσεων. 2. Η ενημέρωση όλων των κοινωνικών εταίρων σχετικά με τους κινδύνους που μπορεί να προκύψουν από τη χρήση των γ.φ. 3. Η επιθεώρηση και πιστοποίηση του εξοπλισμού εφαρμογής γ.φ. 4. Τα ειδικά μέτρα που πρέπει να εφαρμοστούν για την προστασία του υδάτινου περιβάλλοντος και ειδικότερα του υπόγειου και πόσιμου νερού. 5. Τα ειδικά μέτρα για τη μείωση της χρήσης γ.φ ή της επικινδυνότητάς τους για ειδικές, ευάλωτες στη ρύπανση, περιοχές ή/και περιοχές ιδιαίτερων απαιτήσεων. 6. Τα ειδικά μέτρα για τη διαχείριση των συσκευασιών και των καταλοίπων που δημιουργούνται από τη χρήση γ.φ. 7. Η ολοκληρωμένη φυτοπροστασία. 8. Ο καθορισμός δεικτών αξιολόγησης της επίτευξης των στόχων που τίθενται σε επίπεδο κρατών-μελών.
Το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο (ΜΦΙ), Εθνική Αρμόδια Αρχή για τον έλεγχο και την αξιολόγηση του κινδύνου για την έγκριση των γ.φ. στη χώρα μας, τη Νότια Ζώνη και την ΕΕ, το 2009, πριν από την αρχή της εφαρμογής της Οδηγίας 2009/128/ΕΕ, εφάρμοσε πιλοτικά, σε συνεργασία με το ΕΘΙΑΓΕ, ΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗ και τον ΟΑΣΕ, γεωπόνους και εθελοντές παραγωγούς, όλες τις αρχές και άρθρα της, σε μια περιβαλλοντικά ευάλωτη περιοχή της χώρας μας. Ειδικότερα, η ιδέα της πιλοτικής εφαρμογής ξεκίνησε από το γεγονός ότι η ελληνική γεωργία χαρακτηρίζεται από σχετικά μικρά αγροκτήματα, τα οποία καλλιεργούνται κυρίως από τους ιδιοκτήτες τους. Τα πλεονεκτήματα αυτού είναι η διαφοροποίηση των καλλιεργειών και η φροντίδα του καλλιεργητή για τη γη του, ενώ ένα μειονέκτημα είναι ότι τα ελληνικά χωράφια δεν τα διαχειρίζονται πάντα με επαγγελματικό τρόπο καλλιεργητές κατάλληλα ενημερωμένοι για τις σύγχρονες πρακτικές και μέσα φυτοπροστασίας, καθώς και θέματα ασφάλειας.
Το ΜΦΙ, θέλοντας να συμβάλει στην ανάπτυξη της ελληνικής γεωργίας, μέσα από την υποβολή, τον συντονισμό και τη συμμετοχή του σε προγράμματα επίδειξης και μεταφοράς τεχνογνωσίας σε ευρεία κλίμακα, προχώρησε σε επιδεικτική εφαρμογή των αρχών της ορθολογικής χρήσης των γ.φ. και ειδικότερα μεθόδων φυτοπροστασίας που είναι φιλικές και ασφαλείς για το περιβάλλον, τις οποίες όμως οι καλλιεργητές θα ήταν πρόθυμοι να εφαρμόσουν. Ένα τέτοιο πρόγραμμα ήταν και το EcoPest, που βραβεύθηκε ως ένα από τα καλύτερα προγράμματα της ΕΕ στο χρηματοδοτικό πλαίσιο LIFE+ Environment, το 2012. Το πρόγραμμα αυτό αποτέλεσε ένα καλό παράδειγμα τού πως στη χώρα μας μπορεί να συνυπάρξει η υψηλή παραγωγικότητα με τη διατήρηση του οικοσυστήματος και των υπηρεσιών του, μέσα από τη συνεργασία διαφορετικών κοινωνικών εταίρων.
Το πρόγραμμα EcoPest πραγματοποιήθηκε στην περιοχή της Βοιωτίας, η οποία είναι γνωστή για το γόνιμο έδαφός της και αποτελεί μια εντατικά καλλιεργούμενη περιοχή, την οποία χαρακτηρίζει η ύπαρξη ενός πολύπλοκου συστήματος επιφανειακών υδάτων, που πρέπει να προστατευτεί όπως ορίζεται από την εθνική στρατηγική και τις ευρωπαϊκές απαιτήσεις. Η περιοχή έχει χαρακτηριστεί ως προστατευμένη περιοχή. Η αύξηση της παραγωγής βαμβακιού, καλαμποκιού, βιομηχανικής ντομάτας, μηδικής και σιτηρών έχει μεικτή επίδραση σε αυτό το αγροπεριβάλλον, προκαλώντας ανησυχίες στην τοπική κοινωνία.
Στο πλαίσιο του EcoPest, πραγματοποιήθηκαν πολλαπλές δράσεις, που η καθεμιά αποτελεί και ένα άρθρο της Οδηγίας 2009/128/ΕΕ. Ειδικότερα, στο πλαίσιο τριών καλλιεργητικών περιόδων πραγματοποιήθηκαν:
- Προσδιορισμός της πριν του προγράμματος κατάστασης, όσον αφορούσε τις εισροές γ.φ. και λιπασμάτων, τις συγκεντρώσεις ρύπων στα νερά και το έδαφος. Εγκαταστάθηκε δίκτυο περιβαλλοντικής παρακολούθησης και πραγματοποιήθηκε καταγραφή προβλημάτων φυτοπροστασίας, με ερωτηματολόγιο και συνεντεύξεις παραγωγών.
- Εφαρμογή ολοκληρωμένων συστημάτων φυτοπροστασίας βαμβακιού ντομάτας και καλαμποκιού χαμηλών εισροών γ.φ. (τα ονομαζόμενα LCM), που διαμορφώθηκαν με βάση τα χαρακτηριστικά της περιοχής και τα οποία προχώρησαν πέραν των εθνικών απαιτήσεων για την Ολοκληρωμένη Φυτοπροστασία (AGRO 1 και 2.2). Ως παραδείγματα δράσεων θα μπορούσαν να αναφερθούν η εγκατάσταση και λειτουργία συστήματος παρακολούθησης εντομολογικών εχθρών, με στόχο η πληροφορία εμφάνισης των εχθρών σε υπο-περιοχές, να είναι άμεση, μεταξύ γεωπόνων, παραγωγών και υπηρεσιών της περιφέρειας και αποτελεσματική ως προς το στάδιο, το σκεύασμα και τον χρόνο εφαρμογής. Τεχνικές, όπως η εφαρμογή προφυτρωτικών ζιζανιοκτόνων μόνο επί των γραμμών φύτευσης (φωτό 1) και όχι καθολικά και μεταγενέστερα η εφαρμογή μεταφυτρωτικών ζιζανιοκτόνων μεταξύ των γραμμών (φωτό 2), με τη χρήση αισθητήρων ανίχνευσης χλωροφύλλης, είχαν ως αποτέλεσμα τη δραστική μείωση χρήσης ζιζανιοκτόνων κατά 15%-90%, ανάλογα με τη περίπτωση.
- Ανάπτυξη στρατηγικής υποκατάστασης των πλέον επικίνδυνων γ.φ. με εναλλακτικά, πιο φιλικά προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Κατηγοριοποιήθηκαν οι δραστικές ουσίες των γ.φ. με βάση τη βλαπτικότητά τους και αναγνωρίστηκαν οι υποψήφιες προς υποκατάσταση.
- Ανάπτυξη στρατηγικής ελέγχου διασποράς του ψεκαστικού νέφους (ψ.ν.) και μέτρησή του στον αγρό, πριν και μετά τις επισκευές των ψεκαστικών μηχανημάτων της περιοχής, η οποία πραγματοποιήθηκε στη διάρκεια του προγράμματος. Επετεύχθη σημαντική μείωση της διασποράς του ψ.ν. λόγω επισκευασμένων ψεκαστικών και χρήσης ακροφυσίων χαμηλής διασποράς (φωτό 3).
- Προσδιορισμός, για το 2010-2011, των ρύπων σε νερό και έδαφος και σύγκριση ευρημάτων με αυτά του πρώτου έτους, πριν από την εφαρμογή των LCM. Επετεύχθη 70% μείωση των επιπέδων υπολειμμάτων γ.φ. στα πηγάδια και της τοξικότητας νερού και εδάφους σε οργανισμούς μη στόχους.
- Διαχείριση των κενών συσκευασίας γ.φ. και ψεκαστικών καταλοίπων και διαδόθηκε η τεχνική του τριπλού ξεπλύματος των κενών συσκευασιών. Επιτεύχθηκε ελαχιστοποίηση των πηγών σημειακής ρύπανσης (φωτό 4).
- Μέτρηση ειδικών και γενικών αγρο-περιβαλλοντικών δεικτών που αφορούν στην αξιολόγηση της περιβαλλοντικής ποιότητας της περιοχής. Μειώθηκε σημαντικά το ποσοστό της περιοχής που βρισκόταν κάτω από υψηλό κίνδυνο ρύπανσης.
- Θεωρητική και πρακτική κατάρτιση του 63% των παραγωγών και του 100% των γεωπόνων. Παράχθηκε εκπαιδευτικό υλικό το οποίο τέθηκε στη διάθεση του ΥπΑΑΤ.
- Έγιναν σημαντικές ενέργειες που οδήγησαν στην διαμόρφωση και υποβολή προτάσεων προς τους αρμόδιους φορείς ώστε να ληφθούν υπόψη για το ΕΣΔ.
Τέλος, δημιουργήθηκε η πρώτη κινητή μονάδα ελέγχου ψεκαστικών μηχανημάτων (φωτό 5), υποστηρικτικό τεχνικό υλικό για τις τρεις καλλιέργειες για να ανανεώσει τα πρότυπα της καλλιέργειας βάμβακος, καθώς και των άλλων καλλιεργειών της περιοχής, η βάση για βελτίωση των τρόπων, με τους οποίους οι παραγωγοί διαχειρίζονται τα απόβλητα.
Το πρόγραμμα EcoPest συνέβαλε στη μείωση χρήσης των αζωτούχων και άλλων λιπασμάτων. Οι παραγωγοί, μετά από μια εκτεταμένη δειγματοληψία και εργαστηριακές αναλύσεις ειδικών, ενημερώθηκαν σχετικά με την ορθολογική λίπανση των καλλιεργειών τους.
Το παράδειγμα του EcoPest θα μπορούσε να εφαρμοστεί και να επεκταθεί άμεσα και σε άλλες καλλιέργειες και περιοχές στη χώρα μας, με τη δημιουργία επιδεικτικών αγροκτημάτων που θα λειτουργούν με τη συνεργασία παραγωγικών και επιστημονικών φορέων. Μια τέτοια δράση θα συνεισέφερε στη διάχυση της γνώσης και στην εφαρμογή της στη γεωργική πράξη, στο να αποδείξει ότι η γεωργία μπορεί να αντιμετωπίσει την ολοένα και αυξανόμενη ζήτηση αγροτικών προϊόντων χωρίς να εξαντλεί τους φυσικούς πόρους όπως, γόνιμα εδάφη, καθαρό αέρα, καθαρά και επαρκή αποθέματα νερού και βιοποικιλότητα. Επίσης, μέσα από τα αποδεικτικά αγροκτήματα θα αναπτύσσονταν στρατηγικές φυτοπροστασίας, αποδεκτές από τους άμεσα ενδιαφερόμενους τοπικούς φορείς, αλλά και γενικότερα από ολόκληρη την κοινωνία.
Πολλές από τις προσεγγίσεις που προαναφέρονται εφαρμόστηκαν με επιτυχία από άλλα κράτη-μέλη, όπως αποδεικνύεται και από δηλώσεις του Dr. Ahner ( DG Agri, ΕΕ), ο οποίος έγραψε «μερικές εκατοντάδες γεωργικές εκμεταλλεύσεις (αποδεικτικοί αγροί) στην Ευρώπη αποτελούν τους πρεσβευτές της μοντέρνας γεωργίας. Αυτές οι δομές είναι ανοιχτές στους αγρότες, στο κοινό και τις επισκέπτονται πολιτικοί και εκπρόσωποι του Τύπου. Τα πετυχημένα παραδείγματα μελετώνται και επικοινωνούνται. Με αυτόν τον τρόπο, θα κερδηθεί η εμπιστοσύνη των Ευρωπαίων πολιτών στα τρόφιμα που παράγονται από την ΕΕ».
Θεωρούμε ότι η δημιουργία στη χώρα μας επιδεικτικών αγροκτημάτων, όπου θα δοκιμάζονται σύγχρονες προσεγγίσεις φυτοπροστασίας με νέα τεχνολογικά μέσα, ηπιότερα γεωργικά φάρμακα και που θα έχουν λόγο και επιλογές οι παραγωγοί, οι τοπικοί γεωπόνοι και ο μη αγροτικός πληθυσμός, αποτελεί άμεση εθνική ανάγκη.
