Η Σκόπελος για πολλά χρόνια αποτελούσε μία από τις πιο παραγωγικές περιοχές της νησιωτικής Ελλάδας. Κάθε χρόνο, προϊόντα φυτικής και ζωικής παραγωγής έκαναν αισθητή την παρουσία τους στις αγορές της χώρας και του εξωτερικού. Ο μικρός και πολυτεμαχισμένος γεωργικός κλήρος και το ορεινό και δύσβατο ανάγλυφο του νησιού, αποτέλεσαν καταλυτικούς παράγοντες της μείωσης των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Καλλιέργειες όπως αυτές της ελιάς, της αμπέλου, αλλά και δενδροκομικές καλλιέργειες, άρχισαν σιγά-σιγά να εγκαταλείπονται και οι αγρότες και τα παιδιά τους να στρέφονται σε άλλα, περισσότερο επικερδή επαγγέλματα, που έχουν σχέση με την οικοδομή, τον τουρισμό και την εστίαση.
Ένα από τα βασικά προϊόντα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οικονομία και την οικοτεχνία της περιοχής ήταν το δαμάσκηνο. Για δύο περίπου αιώνες, οι κάτοικοι του νησιού το καλλιεργούσαν και το μεταποιούσαν, συμβάλλοντας σημαντικά στην απασχόληση. Εκατοντάδες παραδοσιακοί φούρνοι αφυδάτωναν το φρούτο και το συντηρούσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι παραγωγοί προτιμούσαν αυτήν τη μέθοδο, για να μπορούν να το διακινούν ευκολότερα στην ηπειρωτική Ελλάδα, καθώς τα νωπά δαμάσκηνα ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητα. Τις τελευταίες δεκαετίες, η καλλιέργεια δαμάσκηνου ακολούθησε και αυτή την καθοδική πορεία των άλλων καλλιεργειών και σχεδόν εγκαταλείφθηκε.
Εδώ και λίγο καιρό, όμως, γίνεται μια προσπάθεια αναβίωσης των τοπικών ποικιλιών και πιστοποίησης των δαμάσκηνων ως ΠΟΠ. Σημαντικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια παίζει το ΑΤΕΙ Θεσσαλίας και ο καθηγητής δενδροκομίας, Δρ. Αλέξανδρος Παπαχατζής. Τους παραγωγούς υποστηρίζουν και τοπικοί φορείς, όπως ο πολιτιστικός σύλλογος Σκοπέλου, που με διάφορες εκδηλώσεις προβάλλει το προϊόν στους πολυάριθμους επισκέπτες του νησιού. Επιστέγασμα όλης αυτής της προσπάθειας, στην οποία συνέβαλλε σημαντικά και η τοπική αυτοδιοίκηση, ήταν η διοργάνωση, το 2015 του Διεθνούς Συνέδριου για το δαμάσκηνο «Eufrin, III Plum and Prune Working Group Meeting», με πρωτεργάτη τον καθηγητή.
Ο παραγωγός, Θανάσης Γρυπιώτης, με τον αρχισυντάκτη της «ΥΧ», Γιάννη Σάρρο
Μια αξιόλογη προσπάθεια από το κτήμα Γρυπιώτη
Προσπάθεια αναβίωσης της καλλιέργειας του δαμάσκηνου Σκοπέλου γίνεται από τον Θανάση Γρυπιώτη, παραγωγό και μεταποιητή του προϊόντος. Σε μία δύσβατη περιοχή του νησιού, ο κ. Γρυπιώτης κατάφερε, με ελάχιστους πόρους, να ξαναδώσει ζωή στο εύγευστο αυτό φρούτο. Επέλεξε τις τοπικές ποικιλίες και, μετά από 15 δύσκολα χρόνια, παράγει από τα 2.500 δένδρα του κτήματός του προϊόντα υψηλής ποιότητας. Όλα αυτά τα χρόνια ακολουθεί αυστηρά τους κανόνες της βιολογικής γεωργίας. Σήμερα, αναζητεί στο νησί μιμητές, που με τη σειρά τους θα επενδύσουν στην καλλιέργεια, ώστε αυτή να αποκτήσει και πάλι υγιείς και στέρεες βάσεις. Ο κ. Γρυπιώτης περιγράφει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της καλλιέργειας στο νησί:
«Βλέποντας μια καλλιέργεια να κλείνει τον κύκλο της και να εγκαταλείπεται, καταλαβαίνει κανείς ότι μαζί της χάνεται και μια πλούσια πολιτισμική παράδοση. Έκρινα, λοιπόν, σκόπιμο, ότι μια τέτοια εξέλιξη θα ήταν σε βάρος της τοπικής μας ταυτότητας, καθώς το δαμάσκηνο είχε μια παρουσία 200 τουλάχιστον χρόνων στην περιοχή. Πάντα πίστευα ότι μπορούμε αυτή την αρνητική πορεία να την αναστρέψουμε και να ανοίξουμε έναν καινούργιο κύκλο παραγωγής. Έπρεπε σε κάθε περίπτωση, όμως, να αναζητήσουμε λύσεις και πρακτικές που θα στηρίζονταν από τη μία στη μακρόχρονη παράδοση και από την άλλη στις νέες τεχνολογίες.
«Την παράδοση την είχαμε στα χέρια μας, καθώς 200 χρόνια παραγωγής και οικοτεχνικής παραδοσιακής μεταποίησης πρόσθεσαν μια σημαντική τεχνογνωσία. Αυτό που μας έλειπε ήταν η σύγχρονη τεχνολογία, που θα σέβεται τον παραδοσιακό χαρακτήρα της παραγωγής. Οι προσπάθειές μας ανταμείφθηκαν και βρήκαμε θετική ανταπόκριση από τον καθηγητή Δενδροκομίας του ΤΕΙ Θεσσαλίας, Αλέκο Παπαχατζή. Ο κύριος Παπαχατζής μάς βοήθησε σημαντικά να κάνουμε τα πρώτα βήματά μας. Σήμερα, τα κτήματά μου είναι βιολογικά πιστοποιημένα και, παράλληλα, προτρέπω και άλλους παραγωγούς να ξεκινήσουν την καλλιέργεια με τοπικές ποικιλίες, ώστε να παράγουμε δαμάσκηνα με τα ίδια χαρακτηριστικά. Στόχος μας, μέσα από αυτή την προσπάθεια, είναι το προϊόν να αποκτήσει και πιστοποίηση ως Προϊόν Ονομασίας Προέλευσης. Έτσι, θα προστατέψουμε την τοπική μας παραγωγή, αφού από τη μία θα διατηρήσουμε την ταυτότητά μας και από την άλλη θα αποτρέψουμε επίδοξους παραχαράκτες της περιβαλλοντικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς».
Καλές και οι στρεμματικές αποδόσεις
Δίνοντας μία εικόνα της καλλιέργειάς του και του τρόπου παραγωγής, ο κ. Γρυπιώτης δήλωσε: «Οι αποστάσεις φύτευσης των δένδρων είναι 5×5, συνολικά 60 δέντρα το στρέμμα. Τα φυτά μπαίνουν στην παραγωγή από τον έκτο με έβδομο χρόνο. Επειδή καλλιεργούνται σε δύσβατες και απόκρημνες περιοχές, η επένδυση επιβαρύνεται με ένα σημαντικό κόστος μέχρι να φτάσει στο στάδιο της παραγωγής. Το κάθε δέντρο μπορεί να φτάσει και τα 50 κιλά περίπου, δηλαδή 2,5 με 3 τόνους το στρέμμα. Οι εδαφοκλιματολογικές συνθήκες της περιοχής μας και η προσαρμογή της δαμασκηνιάς μάς δίνουν αυτούς τους ιδιαίτερους καρπούς, με την πλούσια γεύση και τις εξαιρετικές οργανοληπτικές τους ιδιότητες».
Αξιοποίηση χρηματοδοτικών εργαλείων
Η πρώτη επένδυση έγινε το 2006, μέσα από το πρόγραμμα βελτίωσης στον πρωτογενή τομέα. Ο κ. Γρυπιώτης από την αρχή παρατήρησε ότι όλα τα στάδια παραγωγής και μεταποίησης απαιτούσαν μεγάλη χειρωνακτική εργασία. Το φούρνισμα, η διαλογή, το πάτημα και κάθε δραστηριότητα απαιτούσε μεγάλο χρόνο και επίπονη εργασία. Η παραγωγή άλλωστε μεγάλωνε και ο κ. Γρυπιώτης έκανε το επόμενο βήμα, επενδύοντας στην κατασκευή μονάδας μεταποίησης, για να μειώσει τον χρόνο εργασίας και τα εξαντλητικά ωράρια του ιδίου και των μελών της οικογένειάς του. Με τη νέα επένδυση, ύψους 300.000 ευρώ, μειώθηκε σε μεγάλο βαθμό ο απαιτούμενος χρόνος εργασίας και βελτιώθηκε η ποιότητα του προϊόντος, καθώς εφαρμόζονται σύγχρονες τεχνικές στην αποξήρανση.
Στόχος η ανάδειξη
Ο κ. Γρυπιώτης τόνισε ότι η ανάδειξη των τοπικών προϊόντων απαιτεί τη συνέργεια όλων: «Η Σκόπελος αποτελεί σημαντικό πόλο έλξης, κυρίως ξένων τουριστών. Δυστυχώς, όμως, μέχρι και σήμερα, δεν έχουν γίνει συστηματικές προσπάθειες για την προβολή των τοπικών προϊόντων όπως είναι το δαμάσκηνο, η σκοπελίτικη πίτα, η ελιά και τα τυροκομικά προϊόντα-παράγωγα της τοπικής φυλής κατσίκας της Σκοπέλου. Όλα αυτά αποτελούν την πολιτιστική μας κληρονομιά, την οποία πρέπει να αξιοποιήσουμε καλύτερα και να την αναδείξουμε. Αξιόλογη και αξιέπαινη προσπάθεια γίνεται από τον πολιτιστικό σύλλογο της Σκοπέλου, με τη διοργάνωση εκδηλώσεων ενημερωτικού χαρακτήρα. Η προβολή και η ανάδειξη των προϊόντων είναι υπόθεση όλων των φορέων του τόπου μας, σε μία περιοχή με μεγάλο τουριστικό ρεύμα. Θα πρέπει οι τοπικές επιχειρήσεις να ενισχύσουν περισσότερο τον πρωτογενή τομέα, διότι τα οφέλη είναι πολλαπλά για όλους μας».
Κλείνοντας, ο κ. Γρυπιώτης εστίασε στη δυνατότητα των εξαγωγών του δαμάσκηνου της Σκοπέλου: «Από τις πρώτες παρτίδες που στείλαμε στις αγορές του εξωτερικού και κυρίως της Ευρώπης, τα μηνύματα που λάβαμε ήταν θετικά. Πρέπει, όμως, να ενισχύσουμε ακόμη περισσότερο τις προσπάθειές μας, με τη συμμετοχή σε εκθέσεις του εξωτερικού. Παράλληλα δραστηριοποιούμαστε και στο ηλεκτρονικό εμπόριο, έχοντας και εκεί θετικά αποτελέσματα».
του Δρ. Αλέξανδρου Παπαχατζή, καθηγητή Δενδροκομίας του ΤΕΙ Θεσσαλίας, δν/τη του Θεσμοθετημένου Εργαστηρίου Δενδροκηπευτικών & Εδαφικών Πόρων «HortLab».
Τα παλαιότερα χρόνια, η φτωχή εμπορική/ναυτική σύνδεση της Σκοπέλου με την ηπειρωτική Ελλάδα, ώθησε τους τοπικούς αγρότες να βρουν τρόπους παράτασης της περιόδου εμπορικότητας των προϊόντων τους με διάφορες τεχνικές αποθήκευσης και συντήρησης, όπως αυτήν της αποξήρανσης. Μέχρι το 1900, η κυριότερη καλλιεργούμενη ποικιλία ήταν τα «Αγιορείτικα». Στις αρχές του 1900, η ποικιλία “Αζέν” εισήχθη για καλλιέργεια στο νησί, για την παραγωγή αποξηραμένων δαμάσκηνων και, μέχρι τη δεκαετία του 1960, ήταν μία από τις κύριες πηγές εισοδήματος.
Βέβαια, στις μέρες μας, οι παραγωγικοί οπωρώνες δαμασκηνιάς έχουν μειωθεί κατά πολύ, σε σύγκριση με τότε.
Οι τοπικές ποικιλίες δαμάσκηνων
Δέκα διαφορετικές ποικιλίες δαμάσκηνου καλλιεργούνται γενικώς στο νησί, με εποχές συγκομιδής από τα μέσα Ιουνίου έως τα μέσα Σεπτεμβρίου.
Ωστόσο, μόνο τέσσερις από αυτές χρησιμοποιούνται ευρέως, τα μαύρα «Δαμάσκηνα Σκοπέλου» (Αζέν), τα ξινά κοκκινωπά «Αγιορείτικα», τα κίτρινα «Αυγάτα» και τα «Λουκουμάκια».
Η μέση παραγωγή ενός στρέμματος, σε προσεγμένα και φροντισμένα κτήματα, μπορεί να ανέλθει και στους 2,5 με 3 τόνους νωπού προϊόντος, ή μέχρι 1 με 1,5 τόνους αποξηραμένου.
Η κατώτατη τιμή πώλησής του είναι 10 ευρώ το κιλό, άρα σε μία ικανοποιητική χρονιά ο καλλιεργητής μπορεί να υπολογίζει κάποιος τζίρο μέχρι και 10.000 ευρώ ανά στρέμμα.
Μαύρα Δαμάσκηνα Σκοπέλου
Αυτή η ποικιλία προήλθε από γενετική μετάλλαξη της Αζέν. Ο καρπός έχει ένα αβγοειδές σχήμα, με μέσο προς μεγάλο μέγεθος και βαθύ μπλε προς πορφυρό χρώμα δέρματος, ενώ είναι κιτρινόσαρκο με γλυκιά γεύση και πυρήνα (κουκούτσι) που εύκολα αποχωρίζεται. Έχει άριστα αγρονομικά χαρακτηριστικά, τόσο για νωπή κατανάλωση, όσο και για αποξηραμένα, δίνοντας υψηλές και σταθερές ετήσιες παραγωγές.
Κόκκινα Δαμάσκηνα «Αγιορείτικα»
Με σφαιρικό μακρόστενο σχήμα και υπέρυθρο χρώμα, αλλά υπόξινη γεύση. Χρησιμοποιούνται αναγκαστικά για την επικονίαση των δέντρων της ποικιλίας Σκοπέλου και λόγω της υπόξινης, σαν νωπά, γεύσης τους, αποκλειστικά για την παραγωγή μαρμελάδας και αποξηραμένων δαμάσκηνων με χρήση σε σαλάτες και συνταγές μαγειρικής.
Κίτρινα Δαμάσκηνα «Αυγάτα»
Παράγει ημί-οβάλ φρούτα που είναι μικρότερα σε μέγεθος απ’ότι τα Σκοπέλου και τα Αγιορείτικα. Χρώμα δέρματος και σάρκας κίτρινο. Πυρήνας επιμήκης, που δύσκολα αποκολλάται από τη σάρκα. Ωριμάζει αρχές Αυγούστου.
