Αγωγιάτες, τσαμπάζηδες και αμαξηλάτες, χωρικοί και κτηνοτρόφοι, οικονομικά εύποροι αλλά και φτωχοί, έμποροι, εμπορευόμενοι και πραματευτάδες, γυρολόγοι, περιηγητές, διαβάτες και μεταφορείς, ταχυδρόμοι και προσκυνητές, μαθητές και συμπεθερικά, καθημερινά ήταν υποχρεωμένοι να διανύουν τεράστιες αποστάσεις. Άλλοι με άμαξες και κάρα και άλλοι με τα ζώα τους, αφού αυτά ήταν τα μοναδικά μεταφορικά μέσα μέχρι και την δεκαετία του ‘30. Όμως, κανένα ταξίδι δεν θα ήταν δυνατό, αν δεν υπήρχαν τα ταπεινά και φιλόξενα χάνια, οι μοναδικοί σύμμαχοι των ανθρώπων στις κοπιαστικές διαδρομές τους.

Τα ιστορικά χάνια ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα απλό κατάλυμα, ήταν η συνύπαρξη όλων των κοινωνικών τάξεων, ένα πολιτισμικό αμάλγαμα, όπου οι ζεστές χειραψίες μεταξύ ανθρώπων τόσο διαφορετικών, πολλές φορές μετέτρεπαν τα φτωχικά καταλύματα σε χώρους ευχάριστης κοινωνικής συναναστροφής. Φτωχολογιά κι αριστοκρατία, εργατιά και κεφάλαιο, χωροφύλακες και ληστές -κάθε καρυδιάς καρύδι πέρασε από τα χάνια, για λίγο ή περισσότερο.

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Πράξη αρετής

Χάνια ονομάζονταν οι χώροι που διανυκτέρευαν οι ταξιδιώτες και τα ζώα τους. Η λέξη «χαν» είναι περσική και σημαίνει ξενώνας. Η ύπαρξη παρόμοιων καταλυμάτων τεκμηριώνεται ήδη από την αρχαιότητα με τα πανδοχεία και διατηρείται σε ακμή μέχρι τα βυζαντινά χρόνια.

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Εξάλλου, στην Αρχαία Ελλάδα, η φιλοξενία εθεωρείτο πράξη αρετής. Ο Παυσανίας στις περιηγήσεις του, μαζί με τον συνοδό του και τα ζωντανά τους ξεπέζευαν σε χάνια, εκεί ξεκουράζονταν, διανυκτέρευαν και από τους χαντζήδες μάθαιναν την ιστορία του τόπου.

Στην Καινή Διαθήκη κάνουν την εμφάνιση τους, στην παραβολή του Καλού Σαμαρείτη, ο οποίος εμπιστεύθηκε την περιποίηση του «εμπεσόντος εις τους ληστάς», οδοιπόρου σε ένα χάνι-πανδοχείο. Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, τα χάνια είχαν μεγάλη ανάπτυξη, καθώς πολλαπλασιάστηκαν για να καλύψουν τις αυξανόμενες ανάγκες των ταξιδιωτών και των εμπόρων.

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Θεσσαλονίκη

Τα μουσουλμανικά χάνια ήταν λιθόκτιστα οικήματα που βρίσκονταν σε λειτουργικά σημεία της υπαίθρου, κυρίως πάνω σε οδικές αρτηρίες με εμπορική, στρατηγική, ή άλλου είδους σημασία. Συνήθως, τα έχτιζαν δίπλα σε πηγές, σε στενά περάσματα βουνών και γεφύρια. Σε περίπτωση που δεν υπήρχε πηγή κοντά στο οικόπεδο, έφτιαχναν πρώτα ένα πηγάδι κι αν εύρισκαν το ανάλογο νερό, τότε έχτιζαν το χάνι. Οι ιδιοκτήτες κατά κανόνα ήταν ντόπιοι, που είχαν στην κατοχή τους ένα κομμάτι γης σε σημείο που ανταποκρινόταν στις βασικές απαιτήσεις λειτουργίας του χανιού. Χάνια όμως υπήρχαν και μέσα στις πόλεις, σε μεγαλύτερα οικοδομικά συγκροτήματα. Να σημειώσουμε ότι το 1886 η Θεσσαλονίκη είχε 50 χάνια, που μπορούσαν να στεγάσουν 10.000 ταξιδιώτες και 600 άλογα.

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Ξαπόσταμα…

Τα Χάνια παρουσίασαν διάφορες παραλλαγές σε ό,τι αφορά την διαρρύθμιση των χώρων τους και το μέγεθός τους. Οι κατασκευές διέφεραν ανάλογα με την οικονομική ανάπτυξη του κάθε τόπου. Τα πιο κλασσικά ήταν παραλληλόγραμμα διώροφα κτίρια με περιφραγμένη αυλή. Οι βασικές υπηρεσίες που πρόσφεραν ήταν τροφή, στέγη και ασφάλεια στους μετακινούμενους.

Στο κατώι του κτιρίου βρισκόταν το μαγειρειό, με μοναδικά στολίδια μερικές πλεξάνες σκορδοκρέμμυδα. Δίπλα ήταν το φωτάναμμα με το τζάκι, μια φτωχική τραπεζαρία. Εκεί, οι ταξιδιώτες κάθονταν σταυροπόδι στο πάτωμα και έτρωγαν με τα χέρια. Ορισμένες φορές υπήρχε ένα χαμηλό τραπέζι, ο σοφράς και οι ταξιδιώτες άραζαν σε μαξιλάρια. Να αναφέρουμε ότι τα φαγητά ήταν κατά κύριο λόγο όσπρια, κρεμμύδια, μαύρο ψωμί, λάδι, άγρια χόρτα, ακόμη και χορτόπιτες, ενώ τα παραθαλάσσια χάνια πρόσφεραν και διάφορα θαλασσινά. Και πάντα υπήρχε κρασί και ντόπιο τσίπουρο. Συνήθως υπήρχε και δεύτερο μικρό δωμάτιο με τζάκι, όπου διανυκτέρευε ο ιδιοκτήτης του χανιού. Στο ανώι ήταν οι ξενώνες που κοιμόντουσαν οι ταξιδιώτες.

Άλλος ένας απαραίτητος χώρος ήταν ο «οντάς», ένα πατάρι με κινητή αφαιρούμενη σκάλα. Εκεί τις περισσότερες φορές διανυκτέρευαν οι γυναίκες πελάτισσες, για να είναι ασφαλείς. Ο στάβλος διέθετε πάχνες για το τάισμα και μασγάλια (κρίκους) για το δέσιμο των ζώων. Στην αποθήκη του κτιρίου στοίβαζαν τις ζωοτροφές και τα καυσόξυλα. Στην αυλή, που οριζόταν από μια ψηλή μάντρα, υπήρχαν ο απόπατος (αποχωρητήριο), το στέγαστρο, ο κήπος, η βρύση και η ποτίστρα με άφθονο νερό.

Τέλος, τα μεγάλα χάνια, εκτός από στάβλο, διέθεταν και εργαστήρια για την εξυπηρέτηση του ταξιδιώτη. Έτσι, υπήρχαν πεταλωτήρια, σιδηρουργεία, σαγματοποιεία. Ακόμη, ο αλμπάνης, ή ναλμπάντης -ο πεταλωτής- εκτελούσε και χρέη γιατρού για τα υποζύγια. Και ο σαγματοποιός ή σαμαρτζής ήταν ο μάστορας που κατασκεύαζε ή επισκεύαζε τα σαμάρια.

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Ο χαντζής

Κουμανταδόρος στο χάνι ήταν ο ιδιοκτήτης, ή ο ενοικιαστής του. Δηλαδή ο χαντζής, χανιάτορας ή χανιτζής. Ο ίδιος και η οικογένεια του προσέφεραν όλες τις απαραίτητες υπηρεσίες στους φιλοξενούμενους.

Σε περιπτώσεις που το χάνι είχε παραπάνω δουλειά, βοηθούσαν και οι ψυχογιοί, ψυχοκόρες ή κάποιοι συγγενείς. Όμως ο χαντζής ήταν πολλά περισσότερα από ένας απλός οικοδεσπότης. Γιατί όπως αναφέραμε, από τα χάνια περνούσε κάθε καρυδιάς καρύδι! Έμποροι, περιηγητές, αγωγιάτες, τεχνίτες, αξιωματούχοι, στρατιωτικοί, χαρτοπαίχτες, ληστές, αρχαιοκάπηλοι, ρομαντικοί, τυχοδιώκτες. Εκεί, εκτελούσαν όλα τους τα αλισβερίσια, άμεσα και γρήγορα. Αντάλλασσαν πληροφορίες και απόψεις, γίνονταν αγοραπωλησίες και ανταλλαγές προϊόντων, έκλειναν δουλειές, ακόμα και τα προξενιά τους. Και ο χανιτζής φυσικά ήταν ο αποδέκτης αλλά και ο αναμεταδότης της αστείρευτης ρέουσας πληροφορίας!

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Αλί από τον χαντζή που γνώρισε ληστή

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορίαΟ χανιάτορας έπρεπε να είναι πρόσχαρος, ενήμερος αλλά και αποδεκτός από ολόκληρη την κοινωνία

Το επάγγελμα του χαντζή ήταν δύσκολο, απαιτητικό αλλά και πολλές φορές επικίνδυνο. Απαιτούσε εχεμύθεια, διπλωματία και να ξέρεις να κρατάς τις ανάλογες αποστάσεις.

Κυρίως όμως, ο χανιάτορας έπρεπε να είναι πρόσχαρος, ενήμερος αλλά και αποδεκτός από ολόκληρη την κοινωνία, την εκάστοτε νόμιμη εξουσία αλλά και από την παραεξουσία των κλεφτών, των αρματολών και των ληστών.

Γιατί αυτός ήταν ο αμφίδρομος σύνδεσμος των αρχών με τους παράνομους. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης πάντα τους προστάτευε και έπιανε φιλίες μαζί τους. Από την άλλη πλευρά, ο παμπόνηρος Αλί Πασάς τους έστελνε τα μπουγιουρντί, με την υπογραφή του και την σφραγίδα του, ώστε να μην μπορεί να τους πειράξει κανένας άλλος και να τους έχει του χεριού του.

Εξαιτίας όλων των παραπάνω, οι χαντζήδες δεν υπήρξαν ποτέ περιζήτητοι γαμπροί! Για αυτό οι περισσότερες χατζίνες ήταν γυναίκες τολμηρές και περπατημένες. Μόλις μυρίζονταν προβλήματα από τους περαστικούς, οι χαντζήδες τις έκρυβαν μαζί με τα παιδιά τους στο πατάρι ή στις αποθήκες. Οι χαντζήδες έκαναν επίσης και καθημερινά και χρέη γιατρού, νοσοκόμου, μαμής, διερμηνέα, ακόμα και παπά! Μάλιστα, όταν κάποιος τους πέθαινε στο χάνι, οι ίδιοι αναλάμβαναν και να τον ψάλουν και να τον θάψουν, με συνοπτικές διαδικασίες φυσικά.

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Τράμπα και πανωτίμι

Θαμώνες στα Χάνια ήταν και οι αγωγιάτες, οι «πρόδρομοι» των αυτοκινητιστών. Καθημερινά πραγματοποιούσαν επί πληρωμή ιδιωτικές μεταφορές εμπορευμάτων. Διακινούσαν κρασιά σε ασκιά, ιδιώτες, γιατρούς για επίσκεψη σε ασθενείς, κρατικούς λειτουργούς για την εκτέλεση υπηρεσίας, κυρίως όμως μετέφεραν δημητριακά της Αγροτικής Τράπεζας στα πρατήρια των απομακρυσμένων χωριών για τον ανεφοδιασμό των κατοίκων.

Κατά τη θερινή περίοδο, η ζωή στα χάνια γινόταν πιο έντονη και κουραστική. Εκτός από τους οδοιπόρους, τότε έκαναν τις συναλλαγές τους και οι καλλιεργητές των γύρω χωριών, αγροφύλακες, υδρονομείς, αλωνιστές κ.ά. Για αυτούς, τα χάνια ήταν τα κατάλληλα ορμητήρια για να κατανέμουν τα άλογα και το ανάλογο προσωπικό στα αλώνια. Στις εμποροπανηγύρεις, οι εμπορευόμενοι μετέφεραν τις πραμάτειες τους. Οι τσελιγκάδες κουβαλούσαν με τα αλογομούλαρα τα τυροκομικά τους προϊόντα. Οι χωρικοί οδηγούσαν προς πώληση τα αργοκίνητα βόδια τους. Οι ζωέμποροι έφερναν για πώληση τα μικρά μουλάρια τους.

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Πολλά από τα ιστορικά χάνια της χώρας μας έχουν συνδεθεί με μεγάλα ιστορικά γεγονότα, όπως το Χάνι του Βαλιερή στην Ήπειρο, όπου ο Αλή- Πασάς εξόντωσε τους Γαρδικιώτες, το Χάνι του Ζεμενού στον Παρνασσό, όπου το 1821, ο Αθανάσιος Διάκος σκότωσε τους Τούρκους φοροχαρατσήδες, το Χάνι του Μπαντούνα, όπου στις 17 Μαΐου του 1821 ο Ντελή-Γιώργης Γιαννιάς αντιμετώπισε τους αιμοχαρείς Λαλαίους Τούρκους, το ιστορικότερο όλων Χάνι της Γραβιάς (που έχει ανακαινιστεί) με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και την θριαμβευτική νίκη των Ελλήνων, κ.λπ.

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία

Η «πρόοδος» ισοπέδωσε τα χάνια και το ελληνικό κράτος δεν φρόντισε να διατηρηθούν τουλάχιστον κάποια από αυτά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το χάνι Κορυτσά (1902), το μοναδικό που διασώζεται στην Θεσσαλονίκη. Η Μελίνα Μερκούρη είχε πει: «Να το κρατήσουμε αυτό το κτίριο, για να υπάρχει ένα τουλάχιστον παλιό χάνι της Θεσσαλονίκης ως αρχιτεκτονικό δείγμα. Να βλέπουμε πώς ήταν…» και γι’ αυτό και το διέσωσε. Όμως, μετά τον σεισμό του ’78 και το πέρασμα του χρόνου, το επάνω μέρος κατέρρευσε και από τότε δεν έγινε, ούτε γίνεται, καμιά προσπάθεια να επισκευαστεί…

Αμέτρητα χάνια υπήρξαν στην χώρα μας. Δυστυχώς σήμερα, ελάχιστα από αυτά έχουν σωθεί. Τα περισσότερα έχουν παραδοθεί στην αδυσώπητη φθορά του χρόνου αλλά και του ανθρώπου. Όμως, ακόμα και σήμερα, όπως λέει η παλιά παροιμία, όπου δεν υπάρχει φιλοξενία υπάρχει ένα χάνι…

Τα Χάνια έχουν την δική τους ιστορία