Με την εδραίωση της παγκοσμιοποίησης και της άρσης των εμποδίων απόκτησης αγροτικών εκτάσεων, εμφανίστηκε σε πολλές χώρες το φαινόμενο της «διεθνούς αρπαγής γης». Ο όρος χρησιμοποιήθηκε από μη κυβερνητικές οργανώσεις, για να καταδείξει την απόκτηση μεγάλων εκτάσεων από ξένους επενδυτές, που συχνά κερδοσκοπούν, είτε λόγω της πολιτικής συγκυρίας στο εσωτερικό μιας χώρας, είτε λόγω της αυξανόμενης ζήτησης των ειδών διατροφής.
Ο οργανισμός farmlandgrab για παράδειγμα, που υποστηρίζεται από πολλούς φορείς και αναδεικνύει την έκταση του φαινομένου σε παγκόσμιο επίπεδο, καταγράφει ως βασικά θέματα αυτής της περιόδου:
- Τη φυλάκιση χωρικών της Σιέρα Λεόνε και Γάλλων δημοσιογράφων για υπόθεση εξαγοράς εκτάσεων για την παραγωγή φοινικέλαιου,
- Τις ευκαιρίες στη Βραζιλία,
- Την αύξηση του επενδυτικού κεφαλαίου κινέζικης εταιρείας κατά 1 δισ. δολάρια για αγορά γης,
- Το κάλεσμα της ιρανικής και της ινδικής κυβέρνησης σε επενδυτές των χωρών τους να αποκτήσουν γη στην Αφρική,
- Την περίπτωση δισεκατομμυριούχου Αυστραλού, που προσπαθεί να σπάσει τη συμφωνία εξαγοράς επιχείρησης κατόχου πολλών χιλιάδων στρεμμάτων και βοοειδών στη χώρα του, από Κινέζο επιχειρηματία.
Τα φαινόμενα αυτά, που παρατηρούνται στην Αφρική, την Ασία, τη Λατινική Αμερική, τις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ αλλά και την Ωκεανία, εμφανίζονται στην ΕΕ σχεδόν αποκλειστικά στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Ωστόσο, αν αυτά ενταχθούν στις ευρύτερες κοινωνικοοικονομικές ανακατατάξεις που επικρατούν σε όλη τη γεωργία της Ευρώπης, αποκτούν πολύ μεγαλύτερη σημασία. Για τον λόγο αυτό, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ανάθεσε την αποτίμηση του φαινομένου και την επεξεργασία προτάσεων για την αντιμετώπισή του, σε ειδική ομάδα επιστημόνων. (1)
Η «αρπαγή» στην Ένωση
Η Έκθεση αναδεικνύει ότι αυτοί που «υφαρπάζουν» γη σε τρίτες χώρες, έχουν σχεδόν τα ίδια χαρακτηριστικά με αυτούς που δραστηριοποιούνται στην ΕΕ. Είναι ετερόκλητες ομάδες επενδυτικών κεφαλαίων από όλα τα μέρη του κόσμου, ακόμη και τραπεζικών ιδρυμάτων ή ασφαλιστικών ταμείων, που δεν έχουν καμία σχέση με τον αγροτικό τομέα. Παράλληλα, αναπτύσσεται μία ομάδα «διεθνών μεσιτών αγοροπωλησίας αγροτικής γης», με έντονα κερδοσκοπικά χαρακτηριστικά. Η ομάδα αυτή, έχει συχνά κατηγορηθεί για γκρίζες πρακτικές και πολιτικές διασυνδέσεις, σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο, για την επίτευξη συμφωνιών.
Οι τάσεις αυτές αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα, αν συνυπολογισθεί η παράλληλη συγκέντρωση αγροτικής γης στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής γεωργίας την τελευταία περίοδο. Το 2010, για παράδειγμα, το 2,7% των αγροκτημάτων που κατείχαν πάνω από 1.000 στρέμματα, ήλεγχαν το 50,6% της αγροτικής γης της ΕΕ. Οι ευρωπαϊκές αυτές ανισότητες, που συνεχώς εντείνονται και χαρακτηρίζουν βέβαια και την Ελλάδα, είναι πλέον πιο διευρυμένες από τις αντίστοιχες χωρών της Λατινικής Αμερικής.
Οι αιτίες
Η Έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου καταγράφει τις βασικές αιτίες επιτάχυνσης όλων αυτών των φαινομένων.
Καταρχήν, η διαφοροποίηση των τιμών από χώρα σε χώρα συμβάλλει καταλυτικά ή δημιουργεί κερδοσκοπικά φαινόμενα. Ένα στρέμμα γης, είναι 47 φορές πιο ακριβό στην Ολλανδία, για παράδειγμα, από ό,τι στην Πολωνία. Επιπλέον, οι αλλαγές στο σύστημα ιδιοκτησίας, σε πολλές από αυτές τις χώρες, καθώς και η ύπαρξη ενιαίων μεγάλων εκτάσεων, συνέβαλε σημαντικά.
Παράλληλα, καταγράφονται τρεις παράμετροι που επέδρασαν καταλυτικά στη συγκέντρωση της αγροτικής γης στο σύνολο της ΕΕ. Πιο συγκεκριμένα, η συγκέντρωση αυτή οφείλεται στον τρόπο που καταβάλλονται οι ενισχύσεις της ΚΑΠ και συνδέονται με τη γη, στην ισχυροποίηση των άλλων κρίκων της αγροδιατροφικής αλυσίδας, και, τέλος, στην πολιτική της καλλιέργειας ενεργειακών φυτών, που προσέλκυσε άσχετα, με τον αγροτικό τομέα, επενδυτικά κεφάλαια.
Επιπτώσεις του φαινομένου
Τα φαινόμενα αυτά δημιουργούν νέα δεδομένα στο σύνολο της ΕΕ. Η «υφαρπαγή γης», η μεγάλη συγκέντρωσή της, σε συνδυασμό με τις υψηλές απαιτήσεις κεφαλαιουχικού εξοπλισμού και ρευστότητας στην Ευρωπαϊκή Γεωργία, απομακρύνει τους μικρότερους αγρότες και εμποδίζει την είσοδο νέων αγροτών.
Ο ρόλος της οικογενειακής εκμετάλλευσης, πάνω στην οποία στηρίχθηκε η ανάπτυξη του ευρωπαϊκού μοντέλου παραγωγής, σταδιακά περιθωριοποιείται. Η βιομηχανική παραγωγή της μονοκαλλιέργειας, της εντατικής και αλόγιστης χρήσης εισροών, παίρνει τη θέση της ολοκληρωμένης ανάπτυξης της υπαίθρου, της κοινωνικοοικονομικής συνοχής και παράδοσης, της παραγωγικής πολυμορφίας, της προστασίας του περιβάλλοντος, της διατροφικής επάρκειας. Γιατί, το παρελθόν έχει καταδείξει, ότι όταν για κάποιες κοινωνικοοικονομικές επιλογές αδειάσει η ύπαιθρος, ακόμη και αν δαπανηθούν τεράστιοι πόροι, δεν πρόκειται να επανέλθει στο επίπεδο που βρίσκονταν.
Πολιτικές αντιμετώπισης
Οι Ευρωπαίοι χωρικοί-δουλοπάροικοι αγωνίστηκαν, πριν από αιώνες, για τη διανομή των μεγάλων αγροτικών εκτάσεων που κατείχαν κράτη, βασιλείς, ευγενείς, τσιφλικάδες, έτσι ώστε να αποκτήσουν και αυτοί την δική τους μικρή ιδιοκτησία στη γη, να γίνουν «ελεύθεροι αγρότες». Μήπως, σήμερα, τα φαινόμενα συγκέντρωσης των αγροτικών εκτάσεων, απειλούν την αντίληψη ότι το ζήτημα γαιοκτησίας στην ΕΕ δεν υφίσταται; Όλα δείχνουν ότι τα θεσμικά όργανα της Ευρώπης θα κληθούν να απαντήσουν σύντομα σε αυτό το ερώτημα.
Προς αυτή την κατεύθυνση, η Έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου προτείνει διάλογο πάνω σε μέτρα, όπως ο έλεγχος της κίνησης κεφαλαίων για αγορά μεγάλων εκτάσεων γης, η ενίσχυση της θέσης των μικρών αγροτών, η θέσπιση ανώτατης ποσόστωσης στις άμεσες ενισχύσεις, η σύνδεση ενισχύσεων με την παραγωγή ώστε να αποφευχθεί η κερδοσκοπία σε κάποιους τομείς, η προστασία του περιβάλλοντος από τις πρακτικές της βιομηχανικής γεωργίας.
(1) European Parliament, 2015, Extend of Farmland Grabbing in the EU.
Νίκος Λάππας
