Déjà vu κρατικής ανεπάρκειας – Από το βρετανικό Horizon στον ΟΠΕΚΕΠΕ

Σε μια από τις σοβαρότερες κρίσεις αξιοπιστίας του δημοσίου μηχανισμού διαχείρισης κοινοτικών πόρων βρίσκεται η Ελλάδα, με το σκάνδαλο που έχει ξεσπάσει στον ΟΠΕΚΕΠΕ να φέρνει στο φως παθογένειες δεκαετιών. Η αποκάλυψη περιπτώσεων καταβολής ανύπαρκτων ενισχύσεων («μαϊμού» επιδοτήσεων), το ενδεχόμενο επιβολής υψηλού προστίμου από τις ευρωπαϊκές αρχές και η αλυσιδωτή παραίτηση πέντε στελεχών της κυβέρνησης, συγκροτούν ένα σκηνικό, αν μη τι άλλο, βαθιάς θεσμικής αμηχανίας.

Δεδομένων των εξελίξεων, το βάρος πλέον πέφτει στην κυβέρνηση, η οποία καλείται να απαντήσει σε ένα ερώτημα που αναπόφευκτα τίθεται στη δημόσια σφαίρα: Ποιος φέρει την ευθύνη;

Η κυβερνητική αντίδραση δεν άργησε να έρθει, ακολουθώντας μια γνώριμη, σχεδόν τυποποιημένη λογική. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να ερμηνευτεί, άλλωστε, η προαναγγελία σύστασης Εξεταστικής Επιτροπής, με αντικείμενο –όπως ανέφερε ο ίδιος ο κυβερνητικός εκπρόσωπος, Παύλος Μαρινάκης– τη διερεύνηση του ρόλου των τεχνικών συμβούλων και των ενδεχόμενων δυσλειτουργιών στο σύστημα εσωτερικού ελέγχου.

Εν ολίγοις, η ευθύνη αποδίδεται όχι στους θεσμικά υπεύθυνους της διοίκησης, αλλά σε εξωτερικούς συνεργάτες και τεχνικούς παρόχους. Πρόκειται για ένα αφήγημα που δεν είναι καινούργιο. Αντιθέτως, έχει χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα, εντός και εκτός συνόρων, (σ.σ. χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση «Fujitsu – Horizon» στο Ηνωμένο Βασίλειο), συχνά με κόστος στη δημόσια εμπιστοσύνη των θεσμών.

Η υπόθεση Fujitsu – Horizon

Το Ταχυδρομείο του Ηνωμένου Βασιλείου (Post Office) χρησιμοποίησε το λογισμικό Horizon, που ανέπτυξε η Fujitsu, για τη διαχείριση των συναλλαγών στα υποκαταστήματά του. Ανάμεσα στο 1999 και το 2015, το λογισμικό εμφάνιζε ψευδή ελλείμματα, κατηγορώντας ψευδώς εργαζόμενους για οικονομικές παρατυπίες. Πάνω από 900 υπάλληλοι διώχθηκαν για απάτη ή υπεξαίρεση, πολλοί φυλακίστηκαν, άλλοι καταστράφηκαν οικονομικά, και κάποιοι οδηγήθηκαν στην αυτοκτονία.

Η βρετανική κυβέρνηση έκανε ακριβώς ό,τι επιχειρεί σήμερα και η ελληνική: Απέδωσε την ευθύνη στον τεχνικό πάροχο – στη Fujitsu. Το αφήγημα; Δεν έφταιγε το Post Office, ούτε οι εποπτικές αρχές, αλλά ένα δυσλειτουργικό πληροφοριακό σύστημα.

Όμως, μετά από χρόνια, η δικαστική και κοινοβουλευτική έρευνα ανέτρεψε το αφήγημα. Το Horizon δεν ήταν απλώς ένα σφάλμα προγραμματισμού. Ήταν ένα εργαλείο πολιτικής συγκάλυψης. Η διοίκηση του Post Office γνώριζε τα σφάλματα, επέλεξε να τα αγνοήσει, και χρησιμοποίησε τα «στοιχεία» για να στήσει διώξεις.

Το αποτέλεσμα; Ένα τεράστιο εθνικό σκάνδαλο, δικαστικές ακυρώσεις καταδικών από το 2020 κι έπειτα, δημόσια συγγνώμη από το βρετανικό Κοινοβούλιο και αποζημιώσεις άνω του 1 δισ. λιρών.

Το ελληνικό déjà vu και ο ξένος Τύπος

Στην περίπτωση του ΟΠΕΚΕΠΕ, η κυβέρνηση ακολουθεί πανομοιότυπη τακτική. Αντί να δει κατάματα την πολιτική και διοικητική ευθύνη για την πολυετή εκτροπή στη διαχείριση κοινοτικών κονδυλίων, επιχειρεί να μεταθέσει το πρόβλημα στους «τεχνικούς συμβούλους» του Οργανισμού. Το γεγονός ότι η ίδια η Εισαγγελία δεν έχει στραφεί στους τεχνικούς αναδόχους, δεν φαίνεται να πτοεί την κυβερνητική στρατηγική.

Αντί για εξηγήσεις, έχουμε διαρροές για «ανεπαρκείς ελέγχους» και «τεχνικές ανεπάρκειες». Αντί για ανάληψη πολιτικής ευθύνης, έχουμε επικοινωνιακή αποσυμπίεση μέσω παραιτήσεων και εξαγγελία εξεταστικής με ασαφείς στόχους. Όλα θυμίζουν το Horizon: Όταν αποτύχεις να εποπτεύσεις ένα σύστημα, κατηγορείς το ίδιο το σύστημα.

Η διαφορά είναι ότι το Horizon κατέστρεψε μεμονωμένους ανθρώπους. Το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ έχει προκαλέσει θεσμική ζημιά σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Το Politico έκανε λόγο για ανάγκη «επανεκκίνησης της ακεραιότητας» της ελληνικής δημόσιας διοίκησης, ενώ το Reuters εστίασε στο πρόστιμο-μαμούθ από τις ευρωπαϊκές αρχές, επισημαίνοντας την επίμονη προσπάθεια της κυβέρνησης να μετατοπίσει την ευθύνη είτε σε προηγούμενες διοικήσεις είτε στη διοικητική αρχιτεκτονική του ίδιου του Οργανισμού.

Η Deutsche Welle μίλησε για «κρίση εμπιστοσύνης» απέναντι στη διοίκηση, καταγράφοντας την κυβερνητική παραδοχή αποτυχίας – χωρίς, ωστόσο, ορισμό υπευθύνων. Το Euronews στάθηκε στις παραιτήσεις υψηλόβαθμων στελεχών, τις οποίες χαρακτήρισε ως μέρος μιας ευρύτερης επικοινωνιακής στρατηγικής «εκκαθάρισης», παρά ουσιαστικής ανάληψης ευθύνης.

Ο Guardian, με αυστηρό τόνο, χαρακτήρισε την υπόθεση ως «σκάνδαλο 290 εκατομμυρίων ευρώ με μαϊμού αγρότες», κάνοντας λόγο για κρατική ανεπάρκεια, την οποία –κατά την εφημερίδα– παραδέχθηκε και ο ίδιος ο πρωθυπουργός.

Η εικόνα που προκύπτει από τα διεθνή ΜΜΕ είναι σαφής: Κανένα δεν πείστηκε πως το πρόβλημα περιορίζεται σε τεχνικές αστοχίες ή στην «κακή κληρονομιά» του Οργανισμού. Η αφήγηση περί «ευθύνης του τεχνικού συμβούλου» δεν επαρκεί για να απαντήσει στο βάθος της θεσμικής κρίσης που αναδεικνύει το σκάνδαλο.

Επικίνδυνες επαναλήψεις

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που η ελληνική κυβέρνηση χρησιμοποιεί το εργαλείο της… τεχνικής επίρριψης. Το είδαμε:

• Στην υπόθεση Predator/υποκλοπών, όπου η ευθύνη μετατέθηκε στην ΕΥΠ και «παραστρατημένους υπαλλήλους», για να αποκαλυφθεί στη συνέχεια η κεντρική πολιτική κάλυψη.
• Στην τραγωδία των Τεμπών, όπου η ευθύνη αποδόθηκε αρχικά σε «ανθρώπινο λάθος σταθμάρχη», για να ξεσκεπαστούν αργότερα τα διαλυμένα δημόσια έργα και η αδράνεια των υπουργείων.

Κάθε φορά, η ίδια λογική: Δεν φταίει το κράτος, δεν φταίει η πολιτική ηγεσία, φταίνε οι «τεχνικοί σύμβουλοι». Και κάθε φορά, η ίδια κατάληξη: βαθύτερη κρίση εμπιστοσύνης, διοικητική παράλυση, ευρωπαϊκή καχυποψία.

Τι πραγματικά κρίνεται σήμερα

Το σκάνδαλο ΟΠΕΚΕΠΕ δεν είναι απλώς ένα ζήτημα «διαφθοράς». Είναι δομικό τεστ για την ίδια την κυβέρνηση. Το ερώτημα δεν είναι αν υπήρξαν ψευδή στοιχεία – αυτό είναι βέβαιο. Το ερώτημα είναι ποιοι τα ενέκριναν, ποιοι τα χρηματοδότησαν και ποιοι απέτυχαν να τα ελέγξουν.

Και κυρίως: Μπορεί το κράτος να αποδεχθεί ότι φέρει ευθύνη για την κακοδιαχείριση, ή θα καταφύγει ξανά στην «εύκολη λύση» του… τεχνικού συμβούλου; Αν η απάντηση είναι η δεύτερη, τότε το μάθημα του Horizon δεν διδάχτηκε ποτέ.