του Μανόλη Ν. Σταυρακάκη,
ομότιμου καθηγητή Γεωπονικού
Πανεπιστημίου Αθηνών
Αν και έχουν περάσει κοντά δύο μήνες από τότε που έγινε γνωστό το (δυσάρεστο) γεγονός, επίσημα δεν ανακοινώθηκε. Από τον έλεγχο, που πραγματοποίησε η αρμόδια υπηρεσία του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, διαπιστώθηκε ότι κλώνοι ποικιλιών, που εγγράφηκαν στον εθνικό κατάλογο 2023, έχουν διαφορετικό γενετικό αποτύπωμα (προφίλ) από εκείνο των μητρικών ποικιλιών που διατηρούνται στην αμπελογραφική συλλογή του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, στη Λυκόβρυση. Πιο απλά και καθαρά, οι κλώνοι ανήκουν σε διαφορετικές ποικιλίες. Είναι δυνατόν να συμβαίνει αυτό τον 21ο αιώνα; Δυστυχώς, ναι.
Σύντομο ιστορικό
Όλα ξεκίνησαν το 2020, όταν ο τότε υπουργός υπέγραψε την επιστημονικά αμφιλεγόμενη Υπουργική Απόφαση (ΥΑ, 746/70091/21.03.2023) για την κλωνική επιλογή στο αμπέλι, απορρίπτοντας τις τεκμηριωμένες θέσεις-απόψεις-προτάσεις των ειδικών επιστημόνων της Αμπελογραφίας και υιοθετώντας τις προτάσεις υπηρεσιακών και άλλων παραγόντων. Με την απόφαση αυτή, στην ουσία απαξιώθηκαν επιστημονικά οι τρεις καθηγητές Αμπελογραφίας, νυν και πρώην διευθυντές των Εργαστηρίων Αμπελουργίας ΓΠΑ και ΑΠΘ.
Το πρόβλημα που προέκυψε από την ΥΑ έχει εθνικές και διεθνείς διαστάσεις. Για τις σοβαρές επιπτώσεις της Υπουργικής αυτής Απόφασης στην ελληνική αμπελουργία, και ιδιαίτερα στο ποικιλιακό δυναμικό του αμπελοοινικού τομέα, είχαν ενημερωθεί με αλλεπάλληλα υπομνήματα τόσο η ηγεσία του ΥΠΑΑΤ όσο και οι παραγωγικοί φορείς. Ακόμη και ειδική επιστημονική συνεδρία διοργάνωσε η ΚΕΟΣΟΕ, στις 14/02/2020, υπό την αιγίδα μάλιστα του ΥΠΑΑΤ, αλλά παραδόξως ουδείς εκπρόσωπός του εμφανίστηκε…
Τα αίτια
Ποια είναι, όμως, τα αίτια αυτής της εξέλιξης; Αρχικά, η χωρίς επιστημονικά κριτήρια πολυπληθής και ετερογενής σύνθεση της ομάδας εργασίας για τη σύνταξη του πρωτοκόλλου της κλωνικής επιλογής από τον υφυπουργό Γεωργίας, το 2018, η οποία διατηρήθηκε και στη συνέχεια. Έπειτα, και κατά τη διάρκεια πολλών και πολύωρων συνεδριάσεων, η απροθυμία ή η αδυναμία κάποιων υπηρεσιακών παραγόντων, αλλά και άλλων που συμμετείχαν:
α) Να κατανοήσουν τις διαφορές που παρουσιάζει η καλλιεργούμενη ποικιλία αμπέλου (cultivated variety, cultivar) από τη βοτανική ποικιλία. Η ποικιλία αμπέλου εξ ορισμού είναι πολυκλωνικής φύσης, δηλαδή από τη φύση της περικλείει διάφορους βιότυπους, τους φυσικούς κλώνους ή απλά κλώνους.
β) Να διακρίνουν τον φυσικό κλώνο, αυτόν που δημιουργήθηκε στη φύση κατά τη μακραίωνη καλλιέργεια της αμπέλου με κύριο παράγοντα τις μεταλλάξεις, από τον κλώνο που προκύπτει από την εφαρμογή της κλωνικής επιλογής.
γ) Να αντιληφθούν ότι ο φυσικός κλώνος που είναι περισσότερο διαδεδομένος μέσα στην ποικιλία αποτελεί το τυπικό, το αντιπροσωπευτικό (μεσοτυπικό) δείγμα της ποικιλίας. Αυτό διατηρείται στην εθνική αμπελογραφική συλλογή και με αυτό πρέπει να συγκρίνονται αμπελογραφικά και γενετικά οι κλώνοι της και οι λοιπές ποικιλίες.
Όταν μιλάμε, λοιπόν, για την ποικιλία Σαββατιανό, η αμπελογραφική περιγραφή του Κριμπά από το 1938 (αλλά και των νεότερων Ελλήνων αμπελογράφων) δίδει τους μεσοτυπικούς χαρακτήρες της νεαρής βλάστησης, του φύλλου με τα ιδιαίτερα επιμέρους γνωρίσματα (χρώμα, χνοασμό), το μέσο μέγεθος των σταφυλιών, τις μέσες διαστάσεις των ρογών κ.ο.κ., που συνθέτουν την εικόνα της τυπικής ποικιλίας, του κλώνου δηλαδή που κυριαρχεί στη φύση. Η χρήση των μοριακών μεθόδων από τα σχετικά πανεπιστημιακά εργαστήρια έδωσε και το γενετικό αποτύπωμα του τυπικού αυτού δείγματος, σύμφωνα με τον κώδικα αμπελογραφικής περιγραφής του Διεθνούς Οργανισμού Αμπέλου και Οίνου. Ασφαλώς, στη φύση υπάρχουν και άλλοι κλώνοι που αποκλίνουν προς τα πάνω ή προς τα κάτω από τον τυπικό, λ.χ. ο βιότυπος/κλώνος με μεγάλες ρόγες ονομάζεται χονδρόραγο Σαββατιανό ή Άσπρο χονδρό. Αν κάποιος επιθυμεί τον κλώνο αυτόν, θα πρέπει να εφαρμόσει πρωτόκολλο κλωνικής επιλογής, με πρώτο και υποχρεωτικό βήμα τη γενετική ταυτοποίηση του κλώνου σε σχέση/σύγκριση με τη μητρική ποικιλία, να υποβάλει τον σχετικό φάκελο και μετά από τους προβλεπόμενους ελέγχους να εγγραφεί ο κλώνος στον εθνικό κατάλογο.
Αυτό που είναι το πιο σημαντικό και πιθανώς να δημιουργήσει τεράστια προβλήματα για την αξιοπιστία των ελληνικών ποικιλιών και της ελληνικής αμπελουργίας σε διεθνές πλέον επίπεδο είναι η πιθανότητα κάποιοι από τους «κλώνους» αυτούς να έχουν περιληφθεί και σε εθνικούς καταλόγους άλλων ευρωπαϊκών χωρών
Στην ΥΑ (746/70091/21.03.2023) αυτό το κρίσιμο, πρώτο βήμα δεν υπάρχει. Χαρακτήρισα παγκόσμια πρωτοτυπία αυτήν τη διάταξη της ΥΑ, πριν ταυτοποιήσουμε (αμπελογραφικά και μοριακά) τις ελληνικές ποικιλίες να γίνεται κλωνική επιλογή… Χωρίς, δηλαδή, να υπάρχει επίσημα το γενετικό προφίλ της Χ μητρικής (τυπικής) ποικιλίας, (με το οποίο θα έπρεπε να συγκριθεί και να ταυτοποιηθεί ο δήθεν «κλώνος»), έγραψαν (δηλαδή επισημοποίησαν) έναν «κλώνο» της Χ ποικιλίας στον εθνικό κατάλογο, δεχόμενοι ότι αυτός ο «κλώνος» εκφράζει πλέον το γενετικό προφίλ της τυπικής ποικιλίας. Και όταν έγινε ο έλεγχος, απλά επιβεβαιώθηκε το «ορατότης μηδέν». Αυτό συμβαίνει όταν στην ομάδα εργασίας για την κλωνική επιλογή στο αμπέλι συμμετείχαν άτομα που όχι μόνο δεν είχαν τις ειδικές γνώσεις Αμπελογραφίας, αλλά δεν διδάχτηκαν ούτε προπτυχιακό μάθημα Αμπελουργίας. Και πρόκειται για τις πιο σημαντικές ελληνικές ποικιλίες της χώρας: Αγιωργίτικο, Ξινόμαυρο, Ασύρτικο, Μοσχοφίλερο, Κορινθιακή Σταφίδα, Ροδίτης, Σαββατιανό, Κοτσιφάλι, Μαυροδάφνη, Ρομπόλα κ.ά. Σε πόσες και ποιες έγινε έλεγχος, δεν γνωρίζω. Αυτό, όμως, που είναι το πιο σημαντικό και πιθανώς να δημιουργήσει τεράστια προβλήματα για την αξιοπιστία των ελληνικών ποικιλιών και της ελληνικής αμπελουργίας (κυρίως της οινοπαραγωγής) σε διεθνές πλέον επίπεδο είναι η πιθανότητα κάποιοι από τους «κλώνους» αυτούς να έχουν περιληφθεί και σε εθνικούς καταλόγους άλλων ευρωπαϊκών χωρών…
Τι πρέπει να γίνει
Η σοβαρότητα του προβλήματος επιβάλλει διαφάνεια και ταχύτητα λήψης των αποφάσεων από την ηγεσία του ΥΠΑΑΤ.
1. Ο κ. υπουργός θα πρέπει να καλέσει τους ειδικούς επιστήμονες (αμπελογράφους, γενετιστές, μοριακούς βιολόγους) για την αντιμετώπιση του θέματος, με πρώτο βήμα την ταυτοποίηση των «κλώνων», με την πλήρη αμπελογραφική περιγραφή και με όλους τους επίσημους και διεθνώς αποδεκτούς μοριακούς δείκτες, σε συνεργασία με την υπηρεσία του ΥΠΑΑΤ που διενήργησε τον αρχικό έλεγχο.
2. Παράλληλα, να αναθέσει την υλοποίηση του προγράμματος ταυτοποίησης των ελληνικών ποικιλιών αμπέλου σε ερευνητική ομάδα με τους καθ’ ύλην αρμόδιους επιστήμονες από τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα, ώστε κάθε τυπική ποικιλία να έχει ταυτότητα (πλήρη αμπελογραφική περιγραφή και γενετικό αποτύπωμα), με την υπογραφή του ΥΠΑΑΤ. Στις υπηρεσίες του υπουργείου έχουν υποβληθεί σχετικές μελέτες/προτάσεις από ερευνητικούς και παραγωγικούς φορείς τα τελευταία δέκα χρόνια, που δυστυχώς ξεχάστηκαν σε κάποιο συρτάρι. Αν είναι ξεπερασμένες, ας υποβληθούν νέες. Και, στο τέλος-τέλος, ας καλέσουν από την Ευρώπη ειδικούς επιστήμονες για τον σκοπό αυτόν. Αυτό, όμως, που δεν επιτρέπεται είναι η παράταση της εκκρεμότητας.
3. Και επειδή πάλι κάποιοι θα αρχίσουν το ίδιο τροπάρι (το ακούμε τα τελευταία 20 χρόνια) ότι είναι δουλειά δύσκολη, χρονοβόρα, δαπανηρή κ.ο.κ., γνωρίζοντας τις δυνατότητες του, σχετικού με το αμπέλι, επιστημονικού-ερευνητικού δυναμικού της χώρας, διαβεβαιώνω κάθε υπεύθυνο ότι, αν μέσα στον Απρίλη ανατεθεί το έργο στους φορείς που προανέφερα, μέχρι τον Σεπτέμβριο θα έχουμε το γενετικό αποτύπωμα με τους μοριακούς δείκτες για τουλάχιστον 30 ελληνικές ποικιλίες, τις πιο σημαντικές.
4. Παράλληλα, είναι αναγκαία η επανασύσταση της ομάδας εργασίας για την κλωνική επιλογή, με αυστηρά κριτήρια, δηλαδή με τη συμμετοχή των καθ’ ύλη ειδικών επιστημόνων (μια ματιά στη σύνθεση της προηγούμενης επιτροπής είναι αποκαλυπτική), ώστε να τροποποιηθεί η ΥΑ 746/70091/21.03.2023.
5. Τέλος, είναι αναγκαίος ο έλεγχος για να διαπιστωθεί αν διατέθηκε στους αμπελουργούς πολλαπλασιαστικό υλικό από τους «κλώνους» που γράφτηκαν στον εθνικό κατάλογο.
Υ.Γ.: Έπαψα προ πολλού να είμαι αιθεροβάμων (αν και πολιτικά παραμένω στον χώρο αυτόν), ώστε να αναμένω «μία συγγνώμη» από όσους απερίσκεπτα με αμφισβήτησαν επιστημονικά, με άγνωστα, αλλά σίγουρα όχι επιστημονικά κριτήρια.
