Η Αναπλ. Καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ και κάτοχος έδρας UNESCO στην Κλιματική Διπλωματία Εμμανουέλα Δούση γράφει για τη “δίκαιη μετάβαση” στις χαμηλές εκπομπές άνθρακα.
Αλλά τι είναι “δίκαιη μετάβαση”; Πώς μπορεί να υλοποιηθεί και τι μαθήματα μπορούμε να αντλήσουμε από άλλες χώρες που έχουν εφαρμόσει παρόμοια σχέδια με επιτυχία;
Η μετάβαση σε μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία έως το 2050 αποτελεί πλέον ειλημμένη δέσμευση της χώρας μας. Αφενός σε διεθνές επίπεδο, στο πλαίσιο της υλοποίησης των 17 Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης του ΟΗΕ και της Συμφωνίας του Παρισιού για την Κλιματική Αλλαγή. Αφετέρου, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, βάσει της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, η οποία προβλέπει ότι η Ευρώπη θα είναι η πρώτη κλιματικά ουδέτερη ήπειρος έως το 2050 και του προτεινόμενου νέου “ευρωπαϊκού κλιματικού νόμου”, που μετατρέπει την πολιτική δέσμευση σε νομική υποχρέωση. Σε εθνικό επίπεδο, η κυβερνητική απόφαση για την παύση λειτουργίας όλων των λιγνιτικών μονάδων έως το 2028 αποτελεί το σημείο εκκίνησης για τη σταδιακή απεξάρτηση της Ελλάδας από τα ορυκτά καύσιμα.
Η υλοποίηση όλων αυτών των φιλόδοξων δεσμεύσεων συνεπάγεται δραστικές αλλαγές όχι μόνο στην παραγωγή αγαθών και την παροχή υπηρεσιών, στον τρόπο που μετακινούμαστε και καταναλώνουμε, αλλά και στην οικονομία των τοπικών κοινωνιών, οι οποίες εξαρτώνται εδώ και δεκαετίες από τον λιγνίτη. Η Δυτική Μακεδονία και η Αρκαδία (Μεγαλόπολη) είναι δύο περιοχές της χώρας που πρωτοστάτησαν για πολλά χρόνια στην ηλεκτροδότηση της χώρας και οι οποίες αναμένεται ότι θα επηρεαστούν περισσότερο από αυτές τις εξελίξεις. Αμφότερες αντιμετωπίζουν σοβαρές προκλήσεις, όπως μακροχρόνια ανεργία, φτώχεια, υποβάθμιση του επιπέδου υγείας, έλλειψη ευκαιριών απασχόλησης και ανάπτυξης νέων δεξιοτήτων, απουσία εναλλακτικών οικονομικών δραστηριοτήτων για την απορρόφηση του εργατικού δυναμικού, αλλά και ζητήματα ρύπανσης και αποκατάστασης των ορυχείων και του περιβάλλοντος μετά την παύση λειτουργίας των λιγνιτικών μονάδων. Οι προκλήσεις αυτές απέκτησαν μια νέα διάσταση με την πρόσφατη κρίση της πανδημίας και την οικονομική ύφεση που την ακολούθησε.
Σύμφωνα με τις κυβερνητικές εξαγγελίες η μετάβαση στην εποχή μετά τον λιγνίτη θα είναι δίκαιη, χωρίς αποκλεισμούς. Γι’ αυτό τον σκοπό εκπονούνται, με τη βοήθεια αρμόδιων διεθνών οργανισμών, σχέδια “δίκαιης μετάβασης”, η υλοποίηση των οποίων θα χρηματοδοτηθεί από ειδικούς μηχανισμούς, όπως το Ευρωπαϊκό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης και το Εθνικό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Τι σημαίνει όμως “δίκαιη μετάβαση” και πώς θα υλοποιηθεί; Τι μαθήματα μπορούμε να αντλήσουμε από άλλες χώρες που ήδη εφάρμοσαν παρόμοια σχέδια για τη μετάβαση σε χαμηλές εκπομπές άνθρακα;
Τι σημαίνει δίκαιη μετάβαση;
Η έννοια της δίκαιης μετάβασης (“just transition”) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις αρχές της δεκαετίας του ’90 στη βόρεια Αμερική για να δηλώσει το αίτημα εκπόνησης σχεδίων στήριξης των εργαζομένων που πλήττονταν από την εφαρμογή πολιτικών προστασίας του περιβάλλοντος.
Έκτοτε, η σημασία της δίκαιης μετάβασης διευρύνθηκε για να συμπεριλάβει τη βιώσιμη ανάπτυξη, ενώ τα τελευταία χρόνια συνδέθηκε ειδικότερα με τη δράση για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Όλα τα διεθνή και ευρωπαϊκά κείμενα που αφορούν άμεσα ή έμμεσα στην κλιματική αλλαγή και τα μέτρα για τη διαχείριση του προβλήματος, αναφέρουν τη δίκαιη μετάβαση ως μια επιταγή που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη κατά τον σχεδιασμό και την υλοποίηση πολιτικών στήριξης των πολιτών, των επιχειρήσεων και των περιοχών που πλήττονται από τα μέτρα αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Για παράδειγμα, η Συμφωνία των Παρισίων για την Κλιματική Αλλαγή τονίζει με έμφαση στο προοίμιό της την ανάγκη να ληφθούν υπόψη οι “επιταγές μιας δίκαιης μετάβασης του εργατικού δυναμικού στη νέα κατάσταση και της δημιουργίας θέσεων αξιοπρεπούς εργασίας και υψηλής ποιότητας θέσεων απασχόλησης σύμφωνα με τις εθνικά καθορισμένες αναπτυξιακές προτεραιότητες“. Αντίστοιχα, στην ανακοίνωση για την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, έχοντας προσδιορίσει τον στόχο της Συμφωνίας που είναι ο μετασχηματισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) σε μια δίκαιη και ευημερούσα κοινωνία με μια οικονομία σύγχρονη, ανταγωνιστική και αποδοτική ως προς τη χρήση των πόρων και με μηδενικές εκπομπές αερίων θερμοκηπίου έως το 2050, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισημαίνει ότι η μετάβαση αυτή πρέπει να είναι δίκαιη, δηλαδή “να δίνει προτεραιότητα στον άνθρωπο και να μεριμνά για τις περιφέρειες, τους κλάδους και τους εργαζομένους που θα έρθουν αντιμέτωποι με τις μεγαλύτερες προκλήσεις“.
Παρά την ολοένα και συχνότερη ενσωμάτωση της δίκαιης μετάβασης σε διάφορα διεθνή και ευρωπαϊκά κείμενα, δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός της έννοιας. Αυτό συμβαίνει διότι τα δύο συστατικά στοιχεία, δηλαδή η “μετάβαση” και ακόμη περισσότερο το επίθετο “δίκαιη” προσλαμβάνουν διαφορετικές ερμηνείες. Κατά μία άποψη, η δίκαιη μετάβαση περιορίζεται στην αποκατάσταση των χαμένων θέσεων εργασίας στον τομέα του άνθρακα. Σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ), η δίκαιη μετάβαση περιλαμβάνει μέτρα για τη μείωση των επιπτώσεων στους εργαζόμενους και τις τοπικές κοινότητες από τις απώλειες θέσεων εργασίας και της παύσης λειτουργίας βιομηχανικών μονάδων, καθώς και μέτρα για την ανάπτυξη αξιοπρεπών θέσεων εργασίας.
Ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) δίνει ένα ευρύτερο νόημα στη δίκαιη μετάβαση, το οποίο περιλαμβάνει την προσπάθεια σχεδιασμού και επένδυσης στη μετάβασης σε περιβαλλοντικά και κοινωνικά βιώσιμες θέσεις εργασίας, τομείς και οικονομικούς κλάδους.
Για ορισμένους συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τον εννοιολογικό πυρήνα της δίκαιης μετάβασης, το νόημα της δικαιοσύνης είναι ακόμη ευρύτερο και εκτείνεται σε ζητήματα περιβαλλοντικής και κλιματικής δικαιοσύνης, καθώς και σε ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων και συμμετοχικών διαδικασιών που επιτρέπουν σε όλους τους ενδιαφερόμενους να εμπλακούν όχι μόνο στην εφαρμογή αλλά και στον σχεδιασμό των πολιτικών μετάβασης σε μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία. Την προσέγγιση αυτή φαίνεται να ενστερνίζονται περιβαλλοντικές μη κυβερνητικές οργανώσεις, όπως η WWF, η Greenpeace και δεξαμενές σκέψης, όπως το Green Tank.
Κοινό σημείο σε όλες αυτές τις εννοιολογικές προσεγγίσεις είναι η σημασία της δημόσιας ευθύνης και του ρόλου της πολιτείας στη διευκόλυνση και τη στήριξη της μετάβασης σε μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία προς το κοινό συμφέρον.
Ειδικότερα ο ρόλος των κυβερνήσεων είναι κρίσιμος σε όλα τα στάδια της διαδικασίας και ταυτόχρονα πολυδιάστατος, καθώς μπορούν να ενεργοποιήσουν τον κοινωνικό διάλογο με τις τοπικές κοινωνίες, να ρυθμίσουν τους κανόνες βιομηχανικής, κλιματικής, ενεργειακής και εργατικής πολιτικής, να επενδύσουν σε υποδομές και στην κοινωνική πρόνοια, στην εκπαίδευση, την έρευνα και την τεχνολογία.
Η αποστολή τους είναι να συμφιλιώσουν τη δρομολόγηση κατάλληλων μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής με την εξασφάλιση ενός δίκαιου αποτελέσματος για εκείνους που επηρεάζονται περισσότερο, κυρίως τους εργαζόμενους που θα απολέσουν τις θέσεις εργασίας τους και τις τοπικές κοινωνίες που είχαν εγκλωβιστεί σε επιβλαβείς οικονομικές δραστηριότητες και θα πρέπει τώρα να στραφούν σε βιώσιμες εναλλακτικές.
Αυτό που δεν διευκρινίζεται ωστόσο σε όλες αυτές τις θεωρητικές προσεγγίσεις είναι αν το δίκαιο αποτέλεσμα μπορεί να επιτευχθεί εντός του υφιστάμενου μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης ή αν απαιτεί ουσιώδεις αλλαγές των κανόνων του παιχνιδιού, έως και την αναδιοργάνωση της οικονομίας.
Διαβάστε ΕΔΩ ολόκληρο το άρθρο
