του Γιώργου Ζακυνθινού, καθηγητή Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Η επικονίαση είναι ο υψηλότερος γεωργικός παράγοντας στις αποδόσεις παγκοσμίως, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό, πέρα από οποιαδήποτε άλλη πρακτική γεωργικής διαχείρισης. Έτσι, οι μέλισσες και άλλοι επικονιαστές συμβάλλουν σημαντικά στη γεωργία. Οι επικονιαστές επηρεάζουν το 35% της παγκόσμιας γεωργικής γης, υποστηρίζοντας την παραγωγή 87 από τις κορυφαίες καλλιέργειες τροφίμων παγκοσμίως.
Επιπλέον, οι καλλιέργειες που εξαρτώνται από τη γονιμοποίηση είναι πέντε φορές πιο πολύτιμες από αυτές που δεν χρειάζονται επικονίαση. Η τιμή των παγκόσμιων καλλιεργειών που βασίζονται άμεσα σε επικονιαστές εκτιμάται ότι κυμαίνεται μεταξύ 235 και 577 δισ. δολαρίων ΗΠΑ ετησίως και η ποσότητά τους αυξάνεται.
Ο όγκος της γεωργικής παραγωγής που εξαρτάται από τους επικονιαστές έχει αυξηθεί κατά 300% τα τελευταία 50 χρόνια. Αυτά τα στοιχεία αντικατοπτρίζουν τη σημασία που έχουν οι επικονιαστές στη διατήρηση των μέσων διαβίωσης σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η γονιμοποίηση έχει βαρύνουσα σημασία για τη ζωή στον πλανήτη μας.
Οι μέλισσες και άλλοι επικονιαστές έχουν ευδοκιμήσει για εκατομμύρια χρόνια, διασφαλίζοντας την επισιτιστική ασφάλεια και τη διατροφή και διατηρώντας τη βιοποικιλότητα και τα ζωντανά οικοσυστήματα για τα φυτά, τους ανθρώπους και τις ίδιες τις μέλισσες.
Οι επικονιαστές είναι απαραίτητοι για την παραγωγή πολλών από τα πλούσια σε θρεπτικά συστατικά φρούτα, λαχανικά, ξηρούς καρπούς, σπόρους και έλαια που τρώμε. Στην πραγματικότητα, σχεδόν το 75% των παγκόσμιων καλλιεργειών που παράγουν φρούτα και σπόρους για ανθρώπινη κατανάλωση εξαρτώνται, τουλάχιστον εν μέρει, από τους επικονιαστές για συνεχή παραγωγή, απόδοση και ποιότητα.
Παράγοντες πίσω από τις μειώσεις επικονιαστών και μελισσών
Η ποικιλία των διαθέσιμων τροφίμων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στους επικονιαστές. Οι υπηρεσίες επικονίασης παρουσιάζουν φθίνουσες τάσεις με ανησυχητικά σημάδια, σε ορισμένες περιοχές.
Στο παρελθόν, αυτή η υπηρεσία παρεχόταν εκ φύσεως χωρίς προφανές κόστος. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις για παραγωγή τροφίμων ανά τον κόσμο έχουν αυξηθεί και οι γεωργικές πρακτικές έχουν αλλάξει, εστιάζοντας σε μια στενότερη λίστα καλλιεργειών και αυξάνοντας τη χρήση φυτοφαρμάκων.
Η συγκέντρωση δεδομένων δείχνει αυτούς τους παράγοντες ως αιτίες της δυνητικά σοβαρής μείωσης των πληθυσμών των επικονιαστών. Η μείωση είναι πιθανό να επηρεάσει την παραγωγή και το κόστος των πλούσιων σε βιταμίνες καλλιεργειών, όπως τα φρούτα και τα λαχανικά, οδηγώντας σε ολοένα και περισσότερο μη ισορροπημένες δίαιτες και προβλήματα υγείας, όπως ο υποσιτισμός.
Οι μέλισσες μπορούν, από μια άποψη, να θεωρηθούν ζώα. Με την αυξανόμενη εμπορική αξία του μελιού, οι μέλισσες γίνονται μια αυξανόμενη γεννήτρια εισοδήματος, μια στρατηγική διαβίωσης και ένα μέσο επισιτιστικής ασφάλειας για πολλούς μικρούς παραγωγούς και κατοίκους δασών σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες.
Είναι σαφές ότι τα οφέλη που μας φέρνουν οι μέλισσες και άλλοι μικρο-επικονιαστές ξεπερνούν τα ανθρώπινα τρόφιμα. Χάρη σε αυτούς τους επικονιαστές, τα ζώα εκτροφής έχουν διαφορετικές πηγές ζωοτροφών και, ως εκ τούτου, μεγαλύτερη ευελιξία για να προσαρμοστούν σε ένα ολοένα και περισσότερο μεταβαλλόμενο κλίμα.
Η μείωση των επικονιαστών και των μελισσών οφείλεται σε διάφορες αιτίες. Οι τρεις βασικοί ένοχοι είναι τα παράσιτα και παθογόνα, η έκθεση σε αγροχημικά και η απώλεια και υποβάθμιση ενδιαιτημάτων. Οι μέλισσες τρέφονται με γύρη και νέκταρ που παρέχονται από τα φυτά: η γύρη είναι η κύρια πηγή πρωτεϊνών και λιπιδίων, ενώ το νέκταρ παρέχει στις μέλισσες σάκχαρα και άλλα μικροθρεπτικά συστατικά.
Οι μέλισσες χρειάζονται μια ποικιλία φυτών για να διατηρηθούν και, για τις κοινωνικές μέλισσες, να διατηρήσουν μια υγιή αποικία. Η απώλεια και η υποβάθμιση των οικότοπων επηρεάζουν την ποιότητα και την ποσότητα των πηγών τροφίμων που διατίθενται για τις μέλισσες και τους άλλους επικοντιστές, επιδρώντας αρνητικά στην υγεία αυτών και των μελισσών.
Η μείωση της ποικιλομορφίας των φυτικών ειδών που είναι διαθέσιμες στις μέλισσες στον χώρο και στον χρόνο μειώνουν τη διαθεσιμότητα καλών τοποθεσιών φωλιάσματος. Η απώλεια ενδιαιτημάτων και η υποβάθμιση επηρεάζουν αρνητικά την υγεία των μελισσών.
Διαφορετικά παθογόνα και παράσιτα απειλούν επίσης τις μέλισσες. Η νοζεμίαση και η βαρρόα, όπως και άλλα και ο αντίκτυπος αυτών των παθογόνων και παρασίτων μπορεί να επιδεινωθεί από άλλους παράγοντες, όπως η κακή διατροφή της μέλισσας.
Η χρήση φυτοφαρμάκων στη γεωργία μπορεί, επίσης, να οδηγήσει σε σοβαρές μειώσεις πληθυσμών και να έχει θανατηφόρες επιπτώσεις στις μέλισσες, πράγμα που σημαίνει ότι δεν τις σκοτώνουν, αλλά εξακολουθούν να έχουν αρνητικό αντίκτυπο, εξασθενώντας ή επηρεάζοντας τις ικανότητές τους για πλοήγηση και εύρεση τροφής.
Επιπτώσεις στην προμήθεια τροφίμων
Η μείωση των επικονιαστών μπορεί να επηρεάσει σοβαρά την προσφορά τροφίμων. Η παραγωγή φρούτων θα επηρεαζόταν έντονα, καθώς τα περισσότερα χρειάζονται έντομα για επικονίαση. Η διάδοση πολλών λαχανικών θα ήταν προβληματική. Ωστόσο, δεν χρειάζονται όλα τα φυτά επικονιαστές για την παραγωγή σπόρων.
Για πολλά είδη φυτών, ο άνεμος, και όχι οι μέλισσες ή άλλοι επικονιαστές, μεταφέρει γύρη από το ένα φυτό στο άλλο, διασφαλίζοντας την παραγωγή σπόρων.
Τα δημητριακά, για παράδειγμα, που περιλαμβάνουν το σιτάρι, το κριθάρι και το καλαμπόκι και οπωσδήποτε την πλειονότητα των αλεύρων, επικονιάζονται από τον άνεμο. Η γύρη καλαμποκιού μεταφέρεται επίσης από τον άνεμο. Επιπλέον, ορισμένα από τα λαχανικά που καταναλώνουμε αυτογονιμοποιούνται, ενώ έχουμε και περιπτώσεις που η επικονίαση πραγματοποιείται εντός του ίδιου λουλουδιού απουσία επικονιαστών.
Επομένως, η αιολική επικονίαση και η αυτογονιμοποίηση θα βοηθήσουν στη διατήρηση ορισμένων φυτών και καλλιεργειών απουσία επικονιαστών.
Ωστόσο, η έλλειψη επικονιαστών θα επηρέαζε έντονα τη διατροφή μας και θα περιόριζε τη διαθεσιμότητα διάφορων θρεπτικών συστατικών που παρέχονται από πολλά φρούτα και λαχανικά. Ο περιορισμός της παραγωγής μηδικής λόγω της έλλειψης επικονιαστών θα επηρέαζε επίσης την παραγωγή κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων.
Έτσι, η μείωση των επικονιαστών θα επιδρούσε αρνητικά στην ανθρώπινη διατροφή, καθώς η υγεία των ανθρώπων εξαρτάται από την υγεία των επικονιαστών. Τέλος, υπάρχει η ανησυχία ότι η κλιματική αλλαγή θα διαταράξει τον συγχρονισμό μεταξύ της επικονίασης και της εμφάνισης των φυτών, περιορίζοντας τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των φυτών και των επικονιαστών τους, με πιθανές αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία των επικονιαστών και στην αναπαραγωγή των φυτών.
Η απώλεια επικονιαστών δεν θα οδηγούσε στην πλήρη εξαφάνιση των φυτών στη Γη, καθώς, όπως προαναφέρθηκε, διάφορα φυτά επικονιάζονται από τον αέρα και άλλα βασίζονται αποκλειστικά στην αυτοεπικονίαση για την παραγωγή σπόρων.
Όμως, θα άλλαζε η σύνθεση των φυτικών κοινοτήτων, με σοβαρές επιπτώσεις στα ζώα που τρέφονται μέσω αυτών ή που τα χρησιμοποιούν για καταφύγιο. Αυτές οι αλλαγές θα είχαν σημαντικές επιπτώσεις, πολλές από τις οποίες είναι δύσκολο να προβλεφθούν. Οι άνθρωποι εξαρτώνται από τα φυτά και τα φυτά εξαρτώνται από τους επικονιαστές.
Πρέπει να υπάρχει μια ισορροπία για τη διατήρηση της ζωής στη Γη και την προστασία της ανθρώπινης επιβίωσης και υγείας.
