Ηλίανθος: Από την επιλογή ποικιλιών έως τη λίπανση και τη συγκομιδή

Ο ηλίανθος καλλιεργείται κυρίως για την παραγωγή εδώδιμου λαδιού, το οποίο έχει μεγάλη ενεργειακή αξία και χρησιμοποιείται σε διάφορες βιομηχανίες (π.χ. βιοκαύσιμα). Η πίτα και τα στελέχη του κατεργασμένου προϊόντος χρησιμοποιούνται ως ζωοτροφές, λόγω της υψηλής περιεκτικότητάς τους σε πρωτεΐνες.

Προσαρμοστικότητα

Ο ηλίανθος είναι φυτό που χαρακτηρίζεται από ευρεία προσαρμοστικότητα σε ποικίλες κλιματικές συνθήκες. Γενικά, αναπτύσσεται σε περιοχές όπου επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, μεταξύ 24 και 26 βαθμών Κελσίου. Είναι ανθεκτικό στην ξηρασία λόγω του πλούσιου ριζικού του συστήματος, που φθάνει σε μεγάλο βάθος και αξιοποιεί ικανοποιητικά τη διαθέσιμη εδαφική υγρασία. Ευδοκιμεί ικανοποιητικά σε αμμώδη, αργιλώδη και άγονα υποβαθμισμένα εδάφη, με την προϋπόθεση να είναι βαθιά και με ικανοποιητική στράγγιση.

Ποικιλίες

Ο ηλίανθος είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό σταυρογονιμοποιούμενο είδος. Το σύνολο της καλλιέργειας ηλίανθου καλύπτεται από ποικιλίες-υβρίδια. Οι τύποι ηλίανθου, ανάλογα με τη χρήση των σπόρων, διακρίνονται σε αυτούς που καλλιεργούνται για την παραγωγή εδώδιμου λαδιού και αυτούς που προορίζονται για την παραγωγή εδώδιμων σπόρων.

Τα υβρίδια που καλλιεργούνται για την παραγωγή λαδιού χαρακτηρίζονται από σπόρους σκούρου έως μαύρου χρώματος, με λεπτό περικάρπιο και υψηλή περιεκτικότητα σε λάδι (έως 45%) και πρωτεΐνη (περίπου 20%). Έχουν δημιουργηθεί και διατίθενται στην αγορά, επίσης, υβρίδια με πολύ υψηλή περιεκτικότητα σε ελαϊκό οξύ (έως 85% του συνολικού λαδιού).Αντίθετα, οι ποικιλίες ηλίανθου που προορίζονται για την παραγωγή εδώδιμων σπόρων είναι χαμηλής περιεκτικότητας σε λάδι και υψηλότερης σε πρωτεΐνες.

Αμειψισπορά

Η εναλλαγή σιτηρών και ηλίανθου σε ξηρικές περιοχές είναι ωφέλιμη, καθώς τα δύο είδη έχουν διαφορετικές απαιτήσεις σε θρεπτικά, ριζικά συστήματα και προσβάλλονται από διαφορετικούς εχθρούς, ασθένειες και ζιζάνια. Σε αρδευόμενα εδάφη, η αμειψισπορά περιλαμβάνει εναλλαγή με όσπρια, λαχανικά και τεύτλα, ενώ δοκιμάζονται και πρώιμα υβρίδια για καλλιέργεια μετά το σιτάρι.

Η συνεχής καλλιέργεια ηλίανθου στην ίδια περιοχή αυξάνει την πιθανότητα προσβολής από εχθρούς και ασθένειες, την αύξηση ορισμένων ζιζανίων, όπως η οροβάγχη, και τον πληθυσμό του ηλίανθου ως ζιζανίου-εθελοντή. Στην επιλογή συστήματος αμειψισποράς πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι προηγούμενες προσβολές από παθογόνα που πλήττουν τον ηλίανθο, όπως τα Sclerotinia sclerotiorum, Verticillium spp.,  Rhizopus spp., Phoma macdonaldii, καθώς και η υπολειμματική δράση φαρμάκων.

Προετοιμασία εδάφους

Λόγω του βαθέως ριζικού συστήματος του ηλίανθου, τυχόν ύπαρξη αδιαπέραστου υπεδάφιου στρώματος πρέπει να αντιμετωπιστεί με τη χρήση υπεδαφοκαλλιεργητή το προηγούμενο καλοκαίρι, όταν το έδαφος είναι ξηρό και θρυμματίζεται ευκολότερα. Κατά τη φθινοπωρινή περίοδο, συνιστάται βαθύ όργωμα με αναστροφή του εδάφους, που βοηθά στην καταπολέμηση των χειμερινών ζιζανίων και στην ανακατανομή του φωσφόρου. Ο φωσφόρος, λόγω της τάσης του να δεσμεύεται στα ανώτερα εδαφικά στρώματα, δεν είναι διαθέσιμος στο βάθος όπου βρίσκεται το μεγαλύτερο μέρος του ριζικού συστήματος. Οι ανοιξιάτικες επεμβάσεις επικεντρώνονται στη δημιουργία κατάλληλης σποροκλίνης για την εξασφάλιση γρήγορου και ομοιόμορφου φυτρώματος, στη βελτίωση των φυσικών ιδιοτήτων του εδάφους και στην καταπολέμηση των ανοιξιάτικων ζιζανίων.

Σπορά

Οι σημαντικότεροι παράγοντες για την επιλογή της κατάλληλης εποχής σποράς είναι η θερμοκρασία του εδάφους, που θα πρέπει να είναι μεγαλύτερη των 8 βαθμών Κελσίου και η εδαφική υγρασία. Η συνήθης εποχή σποράς είναι από τα μέσα έως τα τέλη Μαρτίου, όταν πληρούνται οι απαιτήσεις θερμοκρασίας για το φύτρωμα και, ταυτόχρονα, αποφεύγεται η καταστροφή των σπορόφυτων από τις ξηροθερμικές συνθήκες του καλοκαιριού.

Η σπορά γίνεται γραμμικά, με κοινές πνευματικές μηχανές, σε αποστάσεις 75 και 10 cm μεταξύ και επί της γραμμής σποράς, αντίστοιχα. Ο συνήθης αριθμός φυτών ανά στρέμμα είναι 6.500-7.000 για αρδευόμενες καλλιέργειες, ενώ για τις ξηρικές συνιστάται μειωμένη πυκνότητα, της τάξης των 5.000-5.500 φυτών/στρ. Το βάθος σποράς κυμαίνεται μεταξύ 3 και 5 cm, ανάλογα με το μέγεθος του σπόρου, την εδαφική υγρασία και τη θερμοκρασία. Η ποσότητα του σπόρου είναι συνήθως 350-500 γρ./στρ.

Λίπανση

Ο ηλίανθος ανήκει στα φυτά που είναι απαιτητικά σε θρεπτικά στοιχεία. Το άζωτο αποτελεί το κυριότερο θρεπτικό στοιχείο, καθώς συμβάλλει στην καλή ανάπτυξη του φυτού, στην επίτευξη ικανοποιητικών αποδόσεων και στην αύξηση της περιεκτικότητας σε λάδι και πρωτεΐνη. Ο φώσφορος επηρεάζει την απόδοση και την περιεκτικότητα του σπόρου σε λάδι. Το κάλιο συμβάλλει στην αύξηση της ελαιοπεριεκτικότητας, ενώ η έλλειψή του προκαλεί αύξηση του ποσοστού ακόρεστων οξέων.

Μία μέση παραγωγή 250 χλγ./στρ. απορροφά από το έδαφος 9 μονάδες αζώτου, 5 μονάδες φωσφόρου, 20 μονάδες καλίου, 4 μονάδες μαγνησίου και 12 μονάδες ασβεστίου. Σε αμμώδη εδάφη, συνιστάται η αποφυγή εφαρμογής αζωτούχου λίπανσης κατά τα αρχικά στάδια της καλλιέργειας.

Άρδευση

Η καλλιέργεια ηλίανθου στη χώρα μας συνήθως εγκαθίσταται σε ξηρικούς αγρούς, λόγω έλλειψης άρδευσης. Για την επίτευξη υψηλών αποδόσεων απαιτείται σωστή διαχείριση των καλλιεργητικών πρακτικών που επηρεάζουν την εδαφική υγρασία, όπως η ελάχιστη κατεργασία ή η επικάλυψη του εδάφους με υπολείμματα από προηγούμενες καλλιέργειες.

Τα σύγχρονα υβρίδια ηλίανθου έχουν υψηλές απαιτήσεις σε νερό, φθάνοντας τα 500-600 κ.μ./στρ. Η έλλειψη εδαφικής υγρασίας κατά την περίοδο της ανθοφορίας έχει μεγαλύτερη αρνητική επίδραση σε σχέση με τη βλαστική περίοδο. Η διαθεσιμότητα νερού κατά την ανθοφορία και την ωρίμανση των σπόρων είναι κρίσιμη για την απόδοση. Η άρδευση σε αγρούς με χαμηλή υδατοϊκανότητα και χονδρόκοκκο έδαφος μπορεί να αυξήσει την παραγωγή κατά 50%.

Συγκομιδή

Η ωρίμανση του σπόρου διαρκεί μερικές εβδομάδες και κατά την περίοδο αυτή η περιεκτικότητα σε λάδι μεγιστοποιείται. Η συγκομιδή πρέπει να γίνεται όταν το ποσοστό υγρασίας του σπόρου κυμαίνεται μεταξύ 10% και 15%, οπότε ο αλωνισμός πραγματοποιείται με μικρές ή καθόλου απώλειες. Στη χώρα μας, η συγκομιδή γίνεται κατά την περίοδο από τέλη Αυγούστου μέχρι αρχές Σεπτεμβρίου, αλλά ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες μπορεί να παραταθεί έως και τον Οκτώβριο. Σε επίσπορη καλλιέργεια, η συγκομιδή μπορεί να γίνει και τον Νοέμβριο.

Η συγκομιδή πραγματοποιείται με συμβατικές αλωνιστικές μηχανές σιτηρών, αφού προηγηθούν οι κατάλληλες προσαρμογές, που κυρίως περιλαμβάνουν την προσθήκη μαχαιριού κατάλληλου για τον αλωνισμό του ηλιάνθου και ανέμης, η οποία ωθεί τα φυτά στη μηχανή για την ελαχιστοποίηση των απωλειών, που, εάν δεν ληφθούν τα παραπάνω μέτρα, μπορεί να φθάσουν έως και το 50%. Οι τυπικές αποδόσεις σπόρου ηλίανθου στον Έβρο κυμαίνονται από 150 έως 200 χλγ./στρ. σε ξηρικές συνθήκες και 300-400 χλγ./στρ. υπό αρδευόμενες συνθήκες.