Κρήτη: Μέτρα αντιµετώπισης για τις καταστροφές στις καλλιέργειες
Ό ι πρόσφατες βροχοπτώσεις στην Κρήτη και κυρίως στην ΠΕ Χανίων χαρακτηρίζονταν τόσο από μεγάλα ύψη βροχής όσο και από μεγάλη ένταση, δημιουργώντας σημαντικά προβλήματα σε υποδομές (καταστροφές σε γέφυρες, δρόμους) και σε γεωργικές εκτάσεις (πλημμύρες σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις, καταστροφές σε αρδευτικά δίκτυα, διαβρώσεις – κατολισθήσεις και απώλεια γεωργικής γης). Σύμφωνα με το δίκτυο των μετεωρολογικών σταθμών του Ινστιτούτου Ελιάς Υποτροπικών Φυτών & Αμπέλου (ΙΕΛΥΑ), στην ΠΕ Χανίων, οι βροχοπτώσεις του Φεβρουαρίου ήταν οι μεγαλύτερες σε ποσότητα και ένταση από το 1960, όταν ξεκίνησαν οι καταγραφές. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο μετεωρολογικός σταθμός Αγροκηπίου – Νεροκούρου (ΠΕ Χανίων) κατέγραψε βροχόπτωση 300 χιλιοστών (300 κυβικά μέτρα νερού/στρέμμα), το μεγαλύτερο ύψος βροχής που έχει καταγραφεί μέχρι σήμερα.
Ποια είναι όμως η αίτια των σημερινών καταστροφών σε υποδομές και στον πρωτογενή τομέα;
Η απάντηση που πολλές φορές θα ακούσουμε είναι η κλιματική αλλαγή, αλλά σίγουρα δεν είναι η μόνη αιτία. Η κλιματική αλλαγή είναι αυτή που δύναται να αυξήσει την ένταση και τη συχνότητα των ακραίων φαινομένων (πλημμύρες, ξηρασίες), σημαντικό όμως ρόλο στην έκταση των ζημιών παίζει και η ανθρώπινη παρέμβαση. Παρακάτω θα αναφέρουμε μέτρα και τρόπους που θα μπορούσαν να μειώσουν τις αρνητικές συνέπειες ενός πλημμυρικού φαινόμενου στη γεωργία και τις υποδομές.
Πλημμυρικός κίνδυνος – Μέτρα μείωσης των συνεπειών από πλημμυρικά φαινόμενα
Η αντιπλημμυρική προστασία πρέπει να ξεκινά από τις ορεινές περιοχές, έτσι ώστε να μετριάζεται το φαινόμενο στη γένεση του.
Στις υψηλές – ορεινές περιοχές, πρέπει να θεωρούνται δεδομένα τα μέτρα προστασίας από την αποψίλωση και τις πυρκαγιές, καθώς διαδραματίζουν σημαντικότατο ρόλο τόσο σε σχέση με τις πλημμύρες όσο και με άλλα φαινόμενα, όπως η ξηρασία και η ερημοποίηση. Επιπλέον, στις περιοχές αυτές μπορεί να γίνει με τεχνικά μέτρα (όπως ταμιευτήρες και ανασχετικά φράγματα) ο αποσυγχρονισμός της απόκρισης του υδρογραφικού δικτύου, έτσι ώστε να αποσυντονιστούν οι χρόνοι συγκέντρωσης του νερού στα σημεία όπου αυξάνεται η ενέργεια των χειμάρρων, και τελικά να μειωθεί ο ρυθμός εκτόνωσης της ενέργειας προς τις χαμηλές περιοχές.
Στις ενδιάμεσες – ημιορεινές περιοχές, για τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης πλημμυρικών φαινομένων, πολλές μελέτες επισημαίνουν τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο της σωστής διαχείρισης της γεωργικής γης, τόσο σε επίπεδο αγροτεμαχίου όσο και σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Απλές πρακτικές στις επικλινείς γεωργικές εκτάσεις της ημιορεινής ζώνης δύναται να συμβάλλουν καταλυτικά στην αποτροπή των πλημμυρικών φαινομένων μέσω της αύξησης της αποθήκευσης νερού στο έδαφος και της μείωσης της επιφανειακής απορροής. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη διατήρηση των ζιζανίων στο έδαφος τον χειμώνα, τη μη κατεργασία του εδάφους, τη σωστή διαχείριση της βόσκησης, αλλά και την εισαγωγή σε στρατηγικά επιλεγμένα σημεία επικλινών αγροτεμαχίων φυσικών εμποδίων (φυσικές αναβαθμίδες), με στόχο τη συγκράτηση του νερού και τη μείωση της εδαφικής διάβρωσης. Οι συγκεκριμένες πρακτικές ήδη εφαρμόζονται στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Επίδειξης LIFE AgroClimaWater (στο οποίο συμμετέχει το Ινστιτούτο Ελιάς Υποτροπικών Φυτών & Αμπέλου), που στόχο έχει την προώθηση της αποδοτικής χρήσης νερού και την υποστήριξη της μετάβασης προς μια ανθεκτική στην κλιματική αλλαγή γεωργία στις μεσογειακές χώρες. Θα πρέπει, επίσης, να τονιστεί η αναγκαιότητα οι προαναφερόμενες πρακτικές να εφαρμόζονται σε μεγάλη χωρική κλίμακα (επίπεδο λεκάνης απορροής), προκειμένου να αποφευχθούν φαινόμενα πλημμυρών, διαβρώσεων και απώλειας γεωργικής γης.
Στις χαμηλές – πεδινές περιοχές, πολύ λίγα πράγματα μπορούν να γίνουν προς την κατεύθυνση της ανάσχεσης του ίδιου του φαινομένου, εκτός από έργα προστασίας της όχθης από τη διάβρωση και καθαρισμό της κοίτης από αποθέσεις παλαιοτέρων πλημμυρών. Στις χαμηλές – πεδινές περιοχές ενδείκνυνται κυρίως θεσμικές και κανονιστικές παρεμβάσεις, κυρίως ως προς την εξασφάλιση της φυσικής λειτουργίας του πλημμυρικού πεδίου και την προστασία των ευαίσθητων περιοχών από ανθρώπινες δραστηριότητες (οικοδομική, αγροτική δραστηριότητα κ.λπ.). Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη στα πλημμυρικά πεδία, αλλά κυρίως η αμέλεια όσον αφορά τον καθαρισμό της κοίτης των ποταμών/χειμάρρων από φερτά υλικά και την παρόχθια βλάστηση, επιδρούν καταλυτικά στην αύξηση του μεγέθους του πλημμυρικού κύματος, συμβάλλοντας στην αύξηση των καταστροφών. Για να γίνουν οι θεσμικές παρεμβάσεις, είναι αναγκαία η οριοθέτηση και χαρτογράφηση του πλημμυρικού πεδίου και εκείνων των περιοχών που είναι πιο επιρρεπείς στην εμφάνιση πλημμυρικών φαινομένων.
Στο πλαίσιο των παραπάνω, το εργαστήριο Υδατικών Πόρων-Αρδεύσεων & Περιβ/ντικής Γεωπληροφορικής του ΙΕΛΥΑ έχει δημοσιεύσει σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά (Science Total Environ. και Environ. Science and Policy) μελέτες που προσδιορίζουν αυτές τις περιοχές, τόσο στην Κρήτη όσο και σε εθνική κλίμακα, οι οποίες είναι πιο ευάλωτες στα πλημμυρικά φαινόμενα. Στην εικόνα 2 βλέπουμε για το ΥΔ της Κρήτης τις περιοχές (με κόκκινο χρώμα) πολύ υψηλής πλημμυρικής επικινδυνότητας (2% πιθανότητα ένα πλημμυρικό γεγονός να συμβεί εντός του υδρολογικού έτους – περίοδος επαναφοράς 50 χρόνια). Ο συγκεκριμένος χάρτης επαληθεύεται και από τα πρόσφατα πλημμυρικά φαινόμενα στο νησί.
Γεωργικές καλλιέργειες και προβλήματα
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, σημαντικές ζημιές υπέστη ο πρωτογενής τομέας από τα πρόσφατα πλημμυρικά φαινόμενα σε πολλές περιοχές της Κρήτης και κυρίως στην ΠΕ Χανίων. Καλλιέργειες όπως αβοκάντο, εσπεριδοειδή, ελιές, αμπέλια αλλά και θερμοκήπια βρέθηκαν κάτω από τεράστιες ποσότητες νερού. Αξίζει να επισημάνουμε ότι στον πρωτογενή τομέα παρατηρούνται δυο είδη ζημιών:
- Οι άμεσες ζημιές σε παραποτάμιες αλλά και επικλινείς περιοχές, ζημιές οι οποίες σχετίζονται με την απώλεια γεωργικής γης λόγω κατολισθήσεων/διαβρώσεων αλλά και με την απώλεια δενδρωδών καλλιεργειών τις οποίες το πλημμυρικό κύμα και οι φερτές ύλες παρέσυραν.
- Οι έμμεσες ζημιές, που σε πολλές περιπτώσεις μπορεί να είναι πολύ σημαντικές, σχετίζονται με το γεγονός ότι σε πολλές καλλιεργήσιμες περιοχές λόγω της βαριάς σύστασης του εδάφους (που δεν ευνοεί την διήθηση του νερού), αλλά και της γεωμορφολογίας, όπου το νερό δεν έχει διέξοδο, οι καλλιέργειες δύναται να καλύπτονται από τα πλημμυρικά νερά για πολλές μέρες. Το γεγονός αυτό δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στη βιωσιμότητα των δενδρωδών καλλιεργειών.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι δενδρώδεις καλλιέργειες μέτριας αντοχής σε πλημμυρικά φαινόμενα, όπως είναι τα εσπεριδοειδή, μπορούν να επιβιώσουν σε συνθήκες πλήρους κάλυψης του εδάφους από νερό αρκετές μέρες, όμως το στρες υπό αυτές τις συνθήκες μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της ανάπτυξης των φυτών, μείωση-απώλεια της παραγωγής, ενώ ασθένειες του ριζικού συστήματος μπορούν να νεκρώσουν τελείως τα δέντρα.
Οι παραπάνω ζημιές είναι ακόμα πιο έντονες σε ευαίσθητες στα πλημμυρικά φαινόμενα καλλιέργειες, όπως είναι το αβοκάντο, το αμπέλι και η ελιά. Σε αυτές τις καλλιέργειες και κυρίως στο αβοκάντο συνθήκες πλήρους κορεσμού του εδάφους με νερό έστω και για λίγες μέρες μπορούν να οδηγήσουν στην ξήρανση αυτών. Σημειώνεται ότι τα μικρής ηλικίας δέντρα είναι ακόμα πιο ευαίσθητα στις πλημμύρες από ό,τι τα παραγωγικά δέντρα. Με βάση τα παραπάνω, σε ευαίσθητες στα πλημμυρικά φαινόμενα καλλιέργειες και σε περιοχές όπου ευνοείται η συσσώρευση νερού, θα πρέπει να γίνονται μελέτες εγκατάστασης συστημάτων αποστράγγισης (αποστραγγιστικό δίκτυο). Στην Κρήτη, τα αποστραγγιστικά δίκτυα δεν είναι και τόσο διαδεδομένα. Όμως, στο πλαίσιο και της κλιματικής αλλαγής, για τη βιωσιμότητα των καλλιεργειών σε περιοχές ευαίσθητες στις πλημμύρες οι παρεμβάσεις αυτού του είδους αποτελούν μονόδρομο.
γράφουν: Δρ. Νεκτάριος Κουργιαλάς, ερευνητής, υπεύθυνος Εργ. Υδατικών Πόρων, Αρδεύσεων & Περιβαλλοντικής Γεωπληροφορικής Ινστιτούτο Ελιάς Υποτροπικών Φυτών & Αμπέλου (ΙΕΛΥΑ) – Ελληνικός Γεωργικός Οργανισμός – Γενική Διεύθυνση Αγροτικής Έρευνας
