Μελέτη «FLIARA»: Οι γυναίκες καινοτομούν και επιχειρούν, αλλά δεν «φαίνονται» όσο θα έπρεπε στον αγροτικό τομέα

Οι γυναίκες συνεχίζουν να διεκδικούν και να ενισχύουν τη θέση τους στον αγροτικό τομέα, στην ύπαιθρο και στην επιχειρηματικότητα, εστιάζοντας στην καινοτομία, με τις πολιτικές να παρουσιάζουν σαφή σημάδια θετικής αλλαγής για τον ρόλο και την αξία που δίνουν οι γυναίκες στον αγροδιατροφικό τομέα. Ωστόσο, πολλές από αυτές εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να ασκήσουν το αγροτικό επάγγελμα, να ιδρύσουν επιχειρήσεις στην ύπαιθρο ή να αναγνωριστούν ως καινοτόμες επιχειρηματίες.

Αυτά είναι, μεταξύ άλλων, τα συμπεράσματα μελέτης που βασίζεται στα ευρήματα του έργου FLIARA (Γυναικεία Ηγεσία στην Καινοτομία στη Γεωργία και τις Αγροτικές Περιοχές), το οποίο χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Horizon Europe. Η μελέτη εστιάζει στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες της υπαίθρου στην προσπάθειά τους να εδραιώσουν τη θέση τους και να δραστηριοποιηθούν επιχειρηματικά μέσω της καινοτομίας, ενώ διατυπώνει και μία σειρά προτάσεων που θα μπορούσαν να στηρίξουν τις αγρότισσες και τις γυναίκες της υπαίθρου στις προσπάθειές τους να προσδώσουν προστιθέμενη αξία στην οικογενειακή εκμετάλλευση και να ενισχύσουν τις τοπικές αγροτικές κοινότητες.

Πιο αναλυτικά, καταγράφει ότι η ύπαρξη ενός βαθιά ριζωμένου πατριαρχικού πλαισίου, που αναγνωρίζει τους άνδρες ως τους θεματοφύλακες της υπαίθρου και κύριους φορείς της γεωργίας, έχει αποκρύψει ακόμη περισσότερο την εργασία των γυναικών στο αγρόκτημα και στην κοινότητα. Το τελευταίο διάστημα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναγνωρίζοντας την ανάγκη για μεγαλύτερη ισότητα των φύλων και τη δυναμική συμβολή των γυναικών στην αγροτική ανάπτυξη, έχει υιοθετήσει μια πιο ολιστική προσέγγιση για την υποστήριξή τους.

Έτσι, εισήγαγε τη Στρατηγική για την Ισότητα των Φύλων 2020-2025, προώθησε την ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στα Στρατηγικά Σχέδια της ΚΑΠ (2023-2027) και ενσωμάτωσε σχετικές προβλέψεις στο Μακροπρόθεσμο Όραμα για τις Αγροτικές Περιοχές (2040). Επιπλέον, τον Μάρτιο του 2025, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε τον Οδικό Χάρτη για τα Δικαιώματα των Γυναικών μαζί με την Έκθεση για την Ισότητα των Φύλων 2025. Βασικές προτεραιότητες όλων αυτών των πολιτικών είναι η βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης, η ισότητα στις αμοιβές και η ενίσχυση της οικονομικής ενδυνάμωσης των γυναικών.

Προκλήσεις

Παρά τις πολιτικές, οι προκλήσεις εξακολουθούν να δυσκολεύουν τη δραστηριοποίηση των γυναικών στον αγροδιατροφικό τομέα. Σύμφωνα με τη μελέτη, κάποιες από αυτές είναι οι εξής:

• Οι «αόρατες» καινοτόμες: Η καινοτομία είναι κρίσιμη για τη βιωσιμότητα της γεωργίας και των αγροτικών περιοχών, αλλά συχνά θεωρείται ανδρική υπόθεση. Οι γυναίκες που εμπλέκονται σε καινοτόμες πρωτοβουλίες αντιμετωπίζουν προκαταλήψεις, δυσκολία στην πρόσβαση σε χρηματοδοτικά εργαλεία και περιορισμένη συμμετοχή σε φορείς λήψης αποφάσεων.
• Υποδομές που περιορίζουν την καινοτομία: Η έλλειψη ψηφιακών και κοινωνικών υποδομών (π.χ. κακής ποιότητας διαδίκτυο, ανεπαρκής φροντίδα παιδιών ή ηλικιωμένων) αποθαρρύνει τις γυναίκες από το να αναπτύξουν νέες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες.
• Απουσία εκπροσώπησης και πρόσβασης: Παρά τη διαθεσιμότητα εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αυτά δεν είναι κατάλληλα προσαρμοσμένα στις ανάγκες των γυναικών. Η πρόσβαση σε αγροτική γη, δίκτυα και πολιτικές διαδικασίες παραμένει άνιση.

Όσον αφορά τις πολιτικές προτάσεις για τη στήριξη της γυναικείας καινοτομίας, η μελέτη καταγράφει τα εξής:

• Καταπολέμηση έμφυλων προκαταλήψεων στον αγροτικό τομέα.
• Ενίσχυση των κοινωνικών υποδομών στις αγροτικές περιοχές (φροντίδα παιδιών/ηλικιωμένων).
• Διευκόλυνση πρόσβασης σε χρηματοδοτικά εργαλεία, συντάξεις, άδειες μητρότητας.
• Ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου στην ΚΑΠ μετά το 2027.
• Δημιουργία εξατομικευμένων προγραμμάτων κατάρτισης και δικτύωσης για τις γυναίκες στην ύπαιθρο.

Η ελληνική πραγματικότητα

Με αφορμή τη συγκεκριμένη μελέτη, τρεις νέες αγρότισσες που δραστηριοποιούνται επιχειρηματικά και καινοτομούν στον αγροτικό τομέα, στην Ελλάδα, διατυπώνουν την άποψή τους στην «ΥΧ» σχετικά με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι αγρότισσες σήμερα, αλλά και τους τρόπους ενίσχυσης της θέσης τους στο αγροτικό επιχειρείν. Αυτές είναι η Αργυρώ Κουτσουράδη, παραγωγός αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών στη Χίο και ιδρύτρια της Myrovolos Organics, τα προϊόντα της οποίας ταξιδεύουν σε όλο τον κόσμο, η Ειρήνη Σπανούλη, ιδρύτρια του Karpologio, που πρωτοπορεί με μια καινοτόμο μέθοδο καλλιέργειας αμυγδάλων, και η Ειρήνη Δασκαλάκη, μία αμπελουργός και οινοποιός από την Κρήτη, που χρησιμοποιεί σύγχρονες τεχνολογίες και έχει ως στόχο να δημιουργήσει το πρώτο 100% πράσινο οινοποιείο στο νησί, με την επωνυμία «Adeti Cretaland Winery».

Αργυρώ Κουτσουράδη: «Η ενίσχυση της αγρότισσας είναι επένδυση στο μέλλον
της ελληνικής υπαίθρου»

«Η θέση των γυναικών στον αγροτικό τομέα της Ελλάδας σήμερα παραμένει καθοριστική, αλλά συχνά υποτιμημένη. Παρότι οι γυναίκες αποτελούν σημαντικό ποσοστό του αγροτικού πληθυσμού και συμμετέχουν ενεργά τόσο στην παραγωγή όσο και στη μεταποίηση και διάθεση των προϊόντων, εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν μια σειρά από προκλήσεις που εμποδίζουν την πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους. Οι βασικές προκλήσεις είναι:

1. Περιορισμένη πρόσβαση σε πόρους: Οι αγρότισσες συχνά δεν έχουν την ίδια πρόσβαση με τους άνδρες σε γη, χρηματοδοτικά εργαλεία, επιδοτήσεις και συμβουλευτικές υπηρεσίες.
2. Χαμηλή συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων: Σε συνεταιρισμούς, οργανώσεις παραγωγών και τοπικά όργανα διοίκησης, οι γυναίκες συχνά έχουν περιθωριακό ρόλο.
3. Δυσκολία στην υιοθέτηση καινοτομίας: Παρά τη μεγάλη εμπειρία και την πρακτική γνώση, πολλές γυναίκες του αγροτικού χώρου δεν έχουν επαρκή κατάρτιση στις νέες τεχνολογίες, τη βιώσιμη γεωργία ή τις πρακτικές ψηφιακής επιχειρηματικότητας.
4. Κοινωνικά στερεότυπα: Εξακολουθεί να υπάρχει η αντίληψη ότι η γυναίκα είναι «βοηθός» και όχι η κύρια αγρότισσα ή επιχειρηματίας, κάτι που μειώνει την αυτοπεποίθησή της, αλλά και τη δυνατότητα εξωτερικής υποστήριξης.

Αυτά που μπορούν να γίνουν για την ενίσχυση της θέσης τους είναι τα εξής:

• Στοχευμένα εκπαιδευτικά προγράμματα για γυναίκες στον αγροτικό τομέα, με έμφαση σε καινοτόμες καλλιέργειες, αγροτεχνολογία, μάρκετινγκ, αγροτουρισμό και πράσινη ανάπτυξη.
• Ενίσχυση της δικτύωσης μεταξύ αγροτισσών, μέσω ενώσεων, clusters και γυναικείων συνεταιρισμών, ώστε να ανταλλάσσουν εμπειρίες, καλές πρακτικές και τεχνογνωσία.
• Προώθηση της ψηφιακής ενδυνάμωσης, με απλή, προσβάσιμη κατάρτιση σε ψηφιακά εργαλεία (e-commerce, social media, διαχείριση επιχειρήσεων), ώστε οι γυναίκες να αποκτήσουν εξωστρέφεια.
• Ειδικές χρηματοδοτήσεις και κίνητρα για γυναίκες-επικεφαλής αγροτικών επιχειρήσεων και νεοφυών αγροτικών πρωτοβουλιών.
• Καμπάνιες ευαισθητοποίησης για να αλλάξει η εικόνα της «παραδοσιακής» αγρότισσας και να αναδειχθεί ο ρόλος της σύγχρονης, δυναμικής γυναίκας της υπαίθρου.

Η γυναίκα στον αγροτικό τομέα δεν είναι μόνο παραγωγός, είναι φορέας αλλαγής. Αν της δοθούν τα κατάλληλα εργαλεία, μπορεί να μεταμορφώσει την ελληνική ύπαιθρο σε μια ζωντανή, καινοτόμο και βιώσιμη δύναμη ανάπτυξης. Γιατί η ενίσχυση της αγρότισσας είναι επένδυση στο μέλλον της ελληνικής υπαίθρου».

Ειρήνη Σπανούλη: «Ανάγκη για μία νέα στρατηγική, που δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο στις γυναίκες»

«Οι γυναίκες στην Ελλάδα αποτελούν σχεδόν το 45% των κατ’ επάγγελμα αγροτών, καλλιεργώντας περίπου το 36% της γεωργικής γης, σύμφωνα με τις δηλώσεις ΟΣΔΕ. Κι όμως, ποιος αμφισβητεί ότι ο αγροτικός τομέας στην Ελλάδα παραμένει από τους πλέον ανδροκρατούμενους, με τους άντρες να κυριαρχούν στα κέντρα λήψης αποφάσεων, στη διοίκηση αγροτικών επιχειρήσεων και στην ηγεσία συλλογικών σχημάτων; Παρά, λοιπόν, τη σχεδόν ισότιμη συμμετοχή τους, ο ρόλος των γυναικών παραμένει περιορισμένος, με την Ελλάδα να διατηρεί υψηλό έμφυλο χάσμα στην επιχειρηματικότητα και τις θέσεις ευθύνης σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της ΕΕ. Επιπλέον, αντίστοιχη ανδροκρατούμενη εικόνα επικρατεί και στο ευρύτερο οικοσύστημα που περιβάλλει την αγροτική παραγωγή: Από τους γεωργικούς συμβούλους και τους εμπόρους εξοπλισμού, μέχρι τους τελικούς αγοραστές και εμπόρους. Με απλά λόγια, μια γυναίκα που δραστηριοποιείται στον αγροτικό τομέα καλείται καθημερινά να συνομιλεί, να συμβουλεύεται και, κυρίως, να διαπραγματεύεται σχεδόν αποκλειστικά με άνδρες.

Όλα τα παραπάνω αναδεικνύουν την ανάγκη για μια νέα στρατηγική. Δεν αρκεί απλώς να προσελκύσουμε περισσότερες γυναίκες στον αγροτικό τομέα. Απαιτείται η μετάβασή τους από υποστηρικτικούς σε πρωταγωνιστικούς ρόλους μέσα από μια ολιστική προσέγγιση. Χρειάζονται κίνητρα μέσω προγραμμάτων και λοιπών χρηματοδοτικών εργαλείων για την ενίσχυση της γυναικείας αγροτικής επιχειρηματικότητας στην κατεύθυνση της παραγωγής βιώσιμων αγροτικών προϊόντων προστιθέμενης αξίας και της καινοτομίας. Παράλληλα, απαιτούνται προγράμματα κατάρτισης και δράσεις ενδυνάμωσης, αλλά και η ανάπτυξη γυναικείων δικτύων και συνεργατικών σχημάτων που θα έχουν τις γυναίκες στο επίκεντρο και θα συμβάλουν στην αλλαγή της ευρύτερης κουλτούρας γύρω από την Ελληνίδα αγρότισσα. Τέλος, η ανάδειξη θετικών προτύπων, γυναικών που διαπρέπουν στον αγροδιατροφικό τομέα είναι καθοριστική για να εμπνεύσει και άλλες γυναίκες να τολμήσουν το βήμα. Η ενίσχυση των γυναικών στον αγροτικό τομέα δεν είναι μόνο ζήτημα ισότητας, αλλά και προϋπόθεση βιωσιμότητας και προοπτικής για ολόκληρη την ελληνική γεωργία. Χωρίς τη γυναικεία συμμετοχή σε θέσεις ευθύνης, η αγροτική παραγωγή και το επιχειρείν στερούνται σημαντικού ανθρώπινου κεφαλαίου, νέων ιδεών και οπτικών που απαιτεί η εποχή».

Ειρήνη Δασκαλάκη: «Οι γυναίκες αποτελούν έναν καθοριστικό παράγοντα ανανέωσης της ελληνικής υπαίθρου»

«Η θέση των γυναικών στον αγροτικό τομέα στην Ελλάδα παραμένει επισφαλής και συχνά επισκιασμένη, παρά την καθοριστική συμβολή τους στη γεωργική παραγωγή και στην ευρύτερη αγροτική οικονομία. Παρότι τα τελευταία χρόνια έχουν αναληφθεί ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες, όπως η Στρατηγική για την Ισότητα των Φύλων και τα Στρατηγικά Σχέδια της ΚΑΠ, οι γυναίκες στην ύπαιθρο εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν συστημικές ανισότητες.

Οι βασικές προκλήσεις είναι πολυδιάστατες. Κατ’ αρχάς, οι έμφυλες προκαταλήψεις στον αγροτικό χώρο καθιστούν δύσκολη την αναγνώριση και τη στήριξη των γυναικείων καινοτόμων πρωτοβουλιών. Πολλές φορές, οι γυναίκες δεν αναγνωρίζονται ως αγρότισσες-επιχειρηματίες, παρά μόνο ως ‘‘βοηθητικά’’ μέλη σε οικογενειακές επιχειρήσεις. Η δυσκολία πρόσβασης σε χρηματοδότηση, σε δίκτυα στήριξης και σε αποφάσεις πολιτικής τις απομονώνει περαιτέρω από την επιχειρηματική καινοτομία.

Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες στην ελληνική ύπαιθρο εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν προκλήσεις, αν και τα τελευταία χρόνια διαφαίνεται μια θετική δυναμική ως προς την αυξανόμενη συμμετοχή τους στον αγροτικό τομέα και την καινοτομία. Η στροφή προς πιο βιώσιμες, ποιοτικές και διαφοροποιημένες μορφές αγροτικής επιχειρηματικότητας (π.χ. βιολογική γεωργία, αγροτουρισμός, μεταποίηση τροφίμων) δημιουργεί ευκαιρίες που συχνά αξιοποιούνται από γυναίκες με δημιουργικότητα, γνώση και κοινωνική ευαισθησία.

Οι νέες τεχνολογίες, τα ψηφιακά εργαλεία και η ευκολότερη πρόσβαση στην πληροφόρηση έχουν αρχίσει να γεφυρώνουν το χάσμα. Ενδεικτικά, αυξάνεται η συμμετοχή γυναικών σε συνεταιρισμούς και νέες συλλογικότητες, όπου διαμορφώνουν πιο ισότιμες και συνεργατικές μορφές παραγωγής. Επιπλέον, η ανάδειξη τοπικών προϊόντων και η σύνδεση αγροτικής παραγωγής με τον πολιτισμό και τη γαστρονομία προσφέρουν πεδία δράσης στα οποία οι γυναίκες διαπρέπουν.

Το ζητούμενο δεν είναι μόνο η άρση των εμποδίων, αλλά και η ενεργητική ενίσχυση της γυναικείας παρουσίας μέσα από θετικά παραδείγματα, mentoring, καινοτόμα προγράμματα εκπαίδευσης και χρηματοδότησης. Οι γυναίκες δεν αποτελούν απλώς μια ‘‘ευάλωτη ομάδα’’, αλλά έναν καθοριστικό παράγοντα ανανέωσης της ελληνικής υπαίθρου. Η επένδυση σε αυτές σημαίνει επένδυση στο μέλλον της βιώσιμης και κοινωνικά δίκαιης αγροτικής ανάπτυξης».