Νότιο Αιγαίο: Η ξερολιθιά ως ζωντανή κληρονομιά και εργαλείο για το μέλλον
Σε μια εποχή κλιματικής αστάθειας και βαθιάς ανάγκης για επανασύνδεση με τη γη, η ξερολιθιά επανέρχεται στο προσκήνιο. Πέρα από την αισθητική και ιστορική της αξία, αυτή η ταπεινή, χειροποίητη κατασκευή από ακατέργαστες πέτρες, τοποθετημένες χωρίς συνδετικό υλικό, αποτελεί σήμερα μια πρακτική που ενσαρκώνει αρχές βιωσιμότητας, αειφορίας και πολιτισμικής συνέχειας.
Η τέχνη της ξερολιθιάς δεν είναι μια απλή κατασκευαστική τεχνική. Είναι τρόπος σκέψης και σχέσης με το τοπίο. Είναι μια γνώση που μεταβιβάστηκε από γενιά σε γενιά, ένας άυλος πολιτιστικός θησαυρός, που περιλαμβάνει την παρατήρηση, την αίσθηση του μέτρου, την οικονομία του υλικού και τον απόλυτο σεβασμό στη φυσική γεωμορφολογία του τόπου. Καθώς το φυσικό και αγροτικό περιβάλλον απειλείται από την εγκατάλειψη ή την αλόγιστη τουριστική εκμετάλλευση, η ξερολιθιά αναδεικνύεται σήμερα ως σύμβολο αντίστασης. Ως μέσο επανασύνδεσης με την τοπική γνώση, την αυτάρκεια και τον ολιστικό σχεδιασμό του τοπίου.
Στο επίκεντρο της Εβδομάδας Αγροτικής Αρχιτεκτονικής στην Πάρο
Αυτή η κατανόηση αποτέλεσε τον πυρήνα της Εβδομάδας Αγροτικής Αρχιτεκτονικής, που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στην Πάρο, με επίκεντρο ένα βιωματικό εργαστήριο ξερολιθιάς. Η δράση διοργανώθηκε από τον Εξωραϊστικό Σύλλογο Αγκαιριάς και πλαισιώθηκε από ομιλίες και έκθεση φωτογραφίας αφιερωμένη στα αγροτικά κτίσματα των Κυκλάδων.
Οι συμμετέχοντες είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε άμεση επαφή με την τεχνική της ξερολιθιάς, καθοδηγούμενοι από τον μάστορα Θανάση Πόραβο, ο οποίος μετέδωσε όχι μόνο την πρακτική γνώση, αλλά και τη φιλοσοφία πίσω από την κάθε τοποθέτηση πέτρας. Η εμπειρία αυτή αποκάλυψε πόσο σύνθετη και απαιτητική είναι αυτή η τέχνη, που απαιτεί γνώση των φυσικών δυνάμεων, υπομονή, ακρίβεια και ευαισθησία.
Στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO
Η τέχνη της ξερολιθιάς εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2015. Τρία χρόνια αργότερα, το 2018, εντάχθηκε στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, με πρωτοβουλία της Ελλάδας και της Κύπρου.
Τότε, είχαν συνεργαστεί η Γαλλία, η Ελβετία, η Ισπανία, η Ιταλία, η Κροατία και η Σλοβενία. Ακολούθησαν η Ανδόρα, η Αυστρία, το Βέλγιο, η Ιρλανδία και το Λουξεμβούργο, οι οποίες εξέφρασαν το ενδιαφέρον να ενταχθούν στην πολυεθνική αυτή εγγραφή. Η συγκεκριμένη διεθνής αναγνώριση υπογράμμισε τη σημασία της ξερολιθιάς, όχι μόνο στην τοπική αγροτική ιστορία, αλλά και στη διεθνή πολιτιστική κληρονομιά, ως τεκμήριο της αρμονικής σχέσης ανθρώπου και φύσης.
Η πανάρχαια κατασκευαστική μέθοδος, που αναδεικνύει το τοπίο ως πολιτισμικό αγαθό, έδωσε θαυμάσια έργα, ξερολιθιές, που δημιουργήθηκαν πελεκώντας ή λαξεύοντας την πέτρα μέχρι να βρεθεί η κατάλληλη θέση της από εκείνους τους ανώνυμους μάστορες, τους αρχιμάστορες ή πρωτομάστορες, που την «αφουγκράστηκαν» και «μίλησαν» μαζί της.
Αντίβαρο στην κλιματική αλλαγή
Σήμερα, λοιπόν, η ανάγκη για αναγνώριση, προστασία και ενεργή επαναχρησιμοποίηση της ξερολιθιάς είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Μια τέχνη, που μπορεί να δώσει απαντήσεις σε σύγχρονα ζητήματα διαχείρισης του εδάφους, προστασίας από τη διάβρωση και τις αρνητικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, διατήρησης της βιοποικιλότητας και διασφάλισης μιας βιώσιμης αγροτικής παραγωγής.
Όπως εξηγεί ο Πολιτιστικός και Περιβαλλοντικός Σύλλογος της Τήνου «Αμπασάδα», οι ξερολιθικές κατασκευές παίζουν σπουδαίο ρόλο στη διαχείριση του νερού της βροχής. Και αυτό, διότι εμποδίζουν τη διάβρωση, συγκρατώντας το χώμα και αποτρέποντας τη μεταφορά του από τα νερά της βροχής. Οι πέτρες, οι οποίες δεν συγκρατούνται με συνδετικό υλικό, όπως τσιμέντο, επιτρέπουν στο νερό να περάσει αργά μέσα από τους αρμούς τους και να απορροφηθεί από το έδαφος.
Την ίδια ώρα, το νερό που συγκεντρώνεται πίσω από κάθε αναβαθμίδα κατανέμεται σταδιακά στο χώμα, εμπλουτίζοντας τον υδροφόρο ορίζοντα και μειώνοντας την επιφανειακή απορροή. Σε μεγάλες νεροποντές, η ύπαρξη πολλών αναβαθμίδων «φρενάρει» τη ροή του νερού, αποτρέποντας τον σχηματισμό χειμάρρων, που θα μπορούσαν να καταστρέψουν καλλιέργειες, υποδομές και χωριά χαμηλότερα στο νησί.
