Ορθές πρακτικές λίπανσης σιτηρών: Πώς θα αντιδράσουν οι φυτείες στις χαμηλές θερμοκρασίες και πώς θα πρέπει να εφαρμοστεί η αζωτούχος λίπανση

του Φάνη Γέμτου, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Η φετινή χρονιά, μέχρι σήμερα, δείχνει να είναι ιδιαίτερη. Ξεκινήσαμε με ξηρές συνθήκες τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο (5 και 17 χιλιοστά βροχής – στοιχεία μετεωρολογικού σταθμού ανάμεσα σε Λάρισα και Τύρναβο). Ακολούθησαν βροχερός Νοέμβριος (μετά τις 6/11, 62 χιλιοστά) και μέρος του Δεκεμβρίου (48 χιλιοστά), που καθυστέρησαν τις σπορές με συμβατική καλλιέργεια και, στη συνέχεια, ξηρασία με ανοιξιάτικες θερμοκρασίες μέχρι πριν από λίγες μέρες, ενώ από 24/1 άρχισαν βροχές.

Μετά τις 26/1 το κρύο ήταν αρκετό και έγινε δριμύτερο από τη Δευτέρα 30/1. Στο διάγραμμα με τις καιρικές συνθήκες της Θεσσαλίας φαίνεται ότι είχαμε υψηλότερες από τις μέσες θερμοκρασίες (μπλε διακεκομμένη γραμμή και κόκκινη πλήρης γραμμή), με χαμηλότερες βροχές (πράσινη διακεκομμένη γραμμή και μπλε πλήρης γραμμή).

Οι αγρότες βλέπουν τις καλλιέργειές τους να αντιδρούν περίεργα. Ειδικότερα, τα σιτηρά βρίσκονται σε διάφορα στάδια. Όσοι έσπειραν νωρίς, τέλος Οκτωβρίου με αρχές Νοεμβρίου (εφάρμοσαν ακατεργασία ή μειωμένη κατεργασία), έχουν καλά φυτρωμένες φυτείες με αναπτυγμένα φυτά. Όσοι έσπειραν τον Δεκέμβριο, έχουν φυτείες με νεοφυτρωμένα φυτά. Τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πώς θα αντιδράσουν οι φυτείες από τυχόν χαμηλές θερμοκρασίες που είναι πιθανό να έχουμε και πώς θα πρέπει να εφαρμοστεί η αζωτούχος λίπανση στις φυτείες τους.

Καιρός και επιπτώσεις

Η εμπειρία μας από την επίδραση των παγετών του 2020-2021 δείχνει δύσκολες καταστάσεις. Τότε, είχαμε απότομες μεταβολές της θερμοκρασίας, όπως δείχνει το διάγραμμα θερμοκρασιών. Η μεγάλη ζημιά έγινε από τον παγετό της 8/4, ωστόσο και όλοι οι άλλοι επέδρασαν στις φυτείες και στην τελική παραγωγή. Ελπίζουμε να μην επαναληφθούν ανάλογα φαινόμενα.

Λίπανση του σκληρού σίτου

Το δεύτερο ερώτημα είναι πώς θα πρέπει να διαχειριστούμε την αζωτούχο λίπανση. Η διαχείριση του σίτου (αλλά και άλλων καλλιεργειών) σχετίζεται με το στάδιο ανάπτυξης των φυτών. Η αναγνώριση των σταδίων ανάπτυξης βοηθά τους παραγωγούς στη λήψη αποφάσεων.

Στο σχετικό διάγραμμα φαίνονται τα φαινολογικά στάδια ανάπτυξης του σκληρού σίτου, δηλαδή τα στάδια ανάπτυξής του κατά την κλίμακα Feekes που είναι 11. Η καμπύλη με το κόκκινο μας δείχνει την απορρόφηση αζώτου από τα φυτά στη διάρκεια της ζωής τους.

Περιγραφή των φαινολογικών σταδίων

Αρχίζουμε από το στάδιο 1 που είναι το φύτρωμα και που το φυτό έχει έναν βλαστό με έναν αριθμό φύλλων. Τα στάδια 2-5 είναι το αδέλφωμα. Στο στάδιο 2 αρχίζει το αδέλφωμα, στο στάδιο 3 τα αδέλφια διαμορφώνονται, στο στάδιο 4 αρχίζει η έκπτυξη των στελεχών των αδελφιών και στο στάδιο 5 τα αδέλφια αρχίζουν να αναπτύσσονται. Το στάδιο αυτό αρχίζει για τη Θεσσαλία τον Ιανουάριο και τελειώνει τον Φεβρουάριο.

Προς τα μέσα Φεβρουαρίου, η ημέρα μεγαλώνει και οι θερμοκρασίες αρχίζουν να ανεβαίνουν, με αποτέλεσμα το φυτό να αρχίζει να αναπτύσσεται έντονα. Την περίοδο αυτή χρειάζεται άζωτο για να καλύψει τις ανάγκες της έντονης ανάπτυξης. Για αυτό πρέπει να εφαρμόσουμε γύρω στα μέσα Φεβρουαρίου (κάπου στο στάδιο 3 έως 4) αζωτούχο λίπανση. Θέλουμε λίπασμα που θα αποδοθεί σταδιακά στα φυτά και θα καλύψει τις ανάγκες της ανάπτυξης των στελεχών ή του καλαμώματος.

Σε αυτήν τη φάση, πρέπει να εφαρμόσουμε το άζωτο σε αμμωνιακή μορφή ή ουρία που θέλουν χρόνο να μετατραπούν σε νιτρικά που προσλαμβάνουν ευκολότερα τα φυτά μας. Στόχος είναι να επαρκέσει το λίπασμα για περίπου έναν μήνα στα στάδια ανάπτυξης των φυτών μέχρι την εμφάνιση του φύλλου-σημαία και του ξεσταχυάσματος.

Τα στάδιο 6 είναι τότε που εμφανίζεται στη βάση του βλαστού ο πρώτος κόμβος. Στο στάδιο 7 φαίνεται και ο δεύτερος κόμβος. Ο πρώτος κόμβος είναι 3-8 εκ. πάνω από το έδαφος και ο δεύτερος 10-15 εκ. Στο στάδιο 8 το φύλλο-σημαία αρχίζει να φαίνεται ακόμα όμως τυλιγμένο, χωρίς να έχει εκπτυχθεί πλήρως. Στο στάδιο 9 το φύλλο-σημαία έχει εκπτυχθεί και φαίνεται το γλωσσίδιο στη βάση του. Το 10 είναι το στάδιο ανάπτυξης του στάχεως. Το φύλλο-σημαία είναι ένα κρίσιμο στοιχείο για την παραγωγή του χωραφιού, καθώς εκτιμάται ότι προσφέρει το 75% της φυλλικής επιφάνειας που θα τροφοδοτήσει το γέμισμα του στάχεως και του σπόρου.

Για αυτό πρέπει να το κρατήσουμε υγιές. Αν υπάρχει κίνδυνος ασθενειών ή άλλων προσβολών, πρέπει να ψεκάσουμε. Τα στάδια 8 και 9 για τις μέσες συνθήκες της Θεσσαλίας γίνονται στο τέλος Μαρτίου και στις αρχές Απριλίου. Στο στάδιο 10 αρχίζει το φούσκωμα (γκάστρωμα) και η έκπτυξη του στάχεως, ακολουθούν η γονιμοποίηση στο 10.5 και το γέμισμα του σπόρου, με το στάδιο 11 να είναι η ωρίμανση.

Τα στάδια ανάπτυξης του φυτού βοηθούν τον αγρότη να αποφασίσει για τις καλλιεργητικές φροντίδες που θα εφαρμόσει. Στο διάγραμμα βλέπουμε την κόκκινη γραμμή που δίνει την απορρόφηση αζώτου από τα φυτά και ουσιαστικά τις ανάγκες του. Στα στάδια 1, 2 και 3 έχουμε πολύ μικρή απορρόφηση αζώτου. Για αυτό η βασική λίπανση με άζωτο είτε πρέπει να είναι πολύ μικρή είτε, αν η προηγούμενη καλλιέργεια αφήνει υπολειμματικό άζωτο (ψυχανθή, αρδευόμενες βαμβάκι, καλαμπόκι), δεν χρειάζεται.

Σημειώστε ότι το διάστημα από τη σπορά μέχρι τα μέσα Φεβρουαρίου είναι η περίοδος βροχών και άζωτο που δεν θα απορροφηθεί από τα φυτά μπορεί να εκπλυθεί. Στο στάδιο 3-4 αρχίζει η μεγάλη ανάπτυξη των φυτών και η μεγάλη ζήτηση αζώτου. Εδώ πρέπει να προσθέσουμε την κύρια ποσότητα αζώτου που θα καλύψει τις ανάγκες μέχρι τα μέσα με τέλη Μαρτίου (στάδιο 9). Προφανώς, το άζωτο που εφαρμόσαμε στα μέσα Φεβρουαρίου δεν επαρκεί μέχρι το τέλος της ανάπτυξης των φυτών. Για αυτό, μια δεύτερη δόση αζωτούχου λίπανσης στα μέσα Μαρτίου βοηθά την παραγωγή.

Ειδικότερα, για το σκληρό σιτάρι έχουμε μια δεύτερη ανάγκη. Οι πρωτεΐνες του σπόρου δημιουργούνται από άζωτο που απορροφά το φυτό από το έδαφος στις αρχές Απριλίου όταν αρχίζει να γεμίζει (9-10). Επομένως, η δεύτερη εφαρμογή λιπάσματος τον Μάρτιο συμβάλλει στην παραγωγή υψηλής ποιότητας σκληρού σίτου με πρωτεΐνες πάνω από 13,5%. Ακριβώς αυτό που επιδιώκει η βιομηχανία ζυμαρικών της χώρας.

Με βάση τα φαινολογικά στάδια και την καμπύλη απορρόφησης αζώτου, μπορούμε να αποφασίσουμε την εφαρμογή των αζωτούχων λιπασμάτων, αλλά πολλές φορές και τους ψεκασμούς που πρέπει να κάνουμε. Το κόστος των αζωτούχων λιπασμάτων έχει εκτοξευτεί στα ύψη, γι’ αυτό θα πρέπει να τα εφαρμόζουμε με αποτελεσματικό τρόπο, προκειμένου να πετύχουμε τη μεγάλη παραγωγή και ποιότητα με το χαμηλότερο δυνατό κόστος.

Η εφαρμογή των αζωτούχων λιπασμάτων πρέπει να ακολουθήσει τον κανόνα των «4Σ» («4Rs» στα αγγλικά), δηλαδή να εφαρμοστούν τα Σωστά λιπάσματα, στη Σωστή θέση, στη Σωστή δόση, στον Σωστό χρόνο. Για τις ελληνικές συνθήκες, θα πρόσθετα και δύο άλλα «Σ»: με τον Σωστό λιπασματοδιανομέα, Σωστά συντηρημένο και ρυθμισμένο.

Για τον τύπο λιπάσματος, είπαμε λιπάσματα αργής χρήσης (ουρία, αμμωνιακά) στα στάδια 3-4 και περισσότερο νιτρικά στα στάδια 8-9. Αυτό, όμως, δεν είναι απόλυτος κανόνας! Σε χρονιές που την περίοδο της πρώτης λίπανσης (μέση – τέλος αδερφώματος, 3-4) οι θερμοκρασίες και οι βροχοπτώσεις είναι χαμηλές, μπορεί να γίνει χρήση νιτρικής αμμωνίας που δουλεύει σε χαμηλότερες θερμοκρασίες, και η δεύτερη δόση να γίνει με ουρία που έχει πιο αργή διάθεση του αζώτου και θα καλύψει τη φυτεία μέχρι αργά την άνοιξη σε όψιμες φυτείες.

Τα φαινολογικά στάδια μας βοηθούν να επιλέξουμε τον σωστό χρόνο, καθώς διαφορές στις καιρικές συνθήκες μπορεί να πάνε τις ημερομηνίες μπροστά ή πίσω. Για τα σιτηρά, η διασπορά γίνεται στα πεταχτά σε όλη την επιφάνεια. Η ποσότητα λιπάσματος είναι ένα κρίσιμο στοιχείο, που εξαρτάται από τον στόχο παραγωγής. Στατιστικά, για κάθε 100 κιλά σιταριού χρειάζονται 3 κιλά (μονάδες) άζωτο.

Για παραγωγή 300 κιλών, θα χρειαστούν τα φυτά μας 9 κιλά άζωτο. Τα δύσκολα της ιστορίας είναι δύο. Δεν απορροφάται όλο το άζωτο από τα φυτά, καθώς ένα ποσοστό χάνεται. Μια απόδοση 65% μπορεί να θεωρηθεί καλή. Επομένως, θέλουμε 13,5 κιλά άζωτο για 300 κιλά/στρ. παραγωγή. Όσο περισσότερες δόσεις εφαρμόζουμε, τόσο μεγαλύτερη είναι η απόδοση του λιπάσματος.

Το δεύτερο πρόβλημα είναι η εκτίμηση της παραγωγής, διότι αυτή εξαρτάται από τις καιρικές συνθήκες που θα ακολουθήσουν τους επόμενους 2-3 μήνες. Αν συνεχιστούν οι υψηλές θερμοκρασίες με βροχές, τότε πάμε για ρεκόρ παραγωγής. Αν, αντίθετα, έχουμε απότομες παγωνιές (μετά από υψηλές θερμοκρασίες) και λίγες βροχοπτώσεις, η παραγωγή θα είναι χαμηλή. Αν ο παραγωγός έχει δυνατότητα να ποτίσει, τότε μπορεί να στοχεύσει σε παραγωγές 600 κιλών/στρ. και να εφαρμόσει 26 κιλά (μονάδες) άζωτο. Τουλάχιστον δύο δόσεις επιφανειακής αζωτούχου λίπανσης. Η επίδραση της ποιότητας του λιπασματοδιανομέα, της σωστής συντήρησης και ρύθμισης είναι αυτονόητα.

Χρήση διαφοροποιημένης λίπανσης

Όλοι οι αγρότες γνωρίζουν ότι τα χωράφια και οι φυτείες τους δεν είναι ομοιόμορφα. Εάν, όταν αρχίζει η ανάπτυξη των φυτών, πάμε σε ένα χωράφι, θα δούμε διαφορετικά χρώματα. Άλλα σημεία έχουν έντονο πράσινο χρώμα, άλλα λιγότερο πράσινο και άλλα προς το κίτρινο. Το χρώμα, αν δεν υπάρχει άλλη αιτία (νεροκράτημα, αρρώστια), τότε δείχνει επάρκεια ή έλλειψη αζώτου.

Το χαρακτηριστικό αυτό εκμεταλλεύονται συστήματα που μετρούν το χρώμα (τον δείκτη βλάστησης) και ανάλογα με το χρώμα εφαρμόζουν το λίπασμα. Εφαρμογές που κάναμε με το Πρόγραμμα Ελληνικού Σίτου MISKO με το σύστημα της AUGMENTA, μιας νεοφυούς επιχείρησης που ξεκίνησε από το Αερινό, πέτυχαν μείωση της ποσότητας λιπάσματος 15%-25% με αύξηση της παραγωγής κατά 5%. Κυρίως, ο αισθητήρας αναγνώρισε περιοχές με προηγούμενη καλλιέργεια ψυχανθούς, που μείωσε το λίπασμα που εφάρμοσε.

Λογισμικό για υποβοήθηση των αγροτών στη λήψη αποφάσεων

Αυτό είναι ένα πρόγραμμα (το granoduro.net) στο διαδίκτυο που μπορεί να βοηθήσει τους αγρότες να διαχειρίζονται καλύτερα τις φυτείες τους. Ο παραγωγός εισάγει στο πρόγραμμα στοιχεία όπως: τύπος εδάφους, προηγούμενη καλλιέργεια, ποικιλία, βάρος 1.000 σπόρων, χρόνος σποράς, κατεργασία εδάφους και στόχος παραγωγής. Το λογισμικό είναι συνδεδεμένο με μετεωρολογικούς σταθμούς για καταγραφή και πρόβλεψη καιρού.

Δίνει στοιχεία στον παραγωγό για την ποσότητα σπόρου σποράς, παρακολουθεί την εξέλιξη της φυτείας και προβάλλει τις ανάγκες σε λίπασμα (ποσότητα, είδος, χρόνος εφαρμογής). Ο παραγωγός μπορεί να κάνει διορθώσεις, αν δεν συμφωνεί η πρόβλεψη της ανάπτυξης της φυτείας με τις παρατηρήσεις στο χωράφι. Το πρόγραμμα δίνει στοιχεία για τους απαιτούμενους ψεκασμούς, άρδευση κ.λπ. Το λογισμικό αυτό αναπτύχθηκε στην Ιταλία από τη HORTA σε συνεργασία με την Barilla. Έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τους αγρότες. Σήμερα χρησιμοποιείται σε 45.000 στρέμματα με εξαιρετικά αποτελέσματα.

Η εμπειρία μου από το 2012, που για πρώτη φορά το χρησιμοποιήσαμε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, είναι ότι το πρόγραμμα δίνει σωστές οδηγίες τόσο για τη λίπανση όσο και για ψεκασμούς, άρδευση κ.λπ. Την πρώτη χρονιά (2012) που είχαμε ζημιά στις φυτείες από σεπτόρια, το λογισμικό μάς έβγαζε κόκκινες προειδοποιήσεις. Αλλά και σε όλους τους πιλοτικούς αγρούς που κάναμε με το Πρόγραμμα Ελληνικού Σίτου ΜΙSΚΟ η βοήθεια ήταν ουσιαστική.

Συμπέρασμα

Η διαχείριση των καλλιεργειών κάτω από τις μεταβαλλόμενες συνθήκες της κλιματικής κρίσης απαιτεί μεγαλύτερη προσοχή και ευελιξία. Δεν αρκεί πλέον η λογική «έτσι τα βρήκαμε και συνεχίζουμε». Χρειάζεται καλύτερη κατανόηση στα φαινόμενα στο χωράφι, ενώ σημαντική είναι και η καλύτερη γνώση και κατανόηση της ανάπτυξης των φυτών και των απαιτήσεων ανάλογα με το στάδιο.

Εκτός από την άμεση παρατήρηση του ίδιου του αγρότη, σημαντική βοήθεια μπορούν να παρέχουν αισθητήρες που καταγράφουν στοιχεία του χωραφιού και διαφοροποιούν τις δόσεις εφαρμογής των εισροών, αλλά και προγράμματα υποβοήθησης των αγροτών στη λήψη αποφάσεων. Λίγη δουλειά παραπάνω μπορεί να συμβάλει στη σωστή διαχείριση των χωραφιών, με μείωση του κόστους παραγωγής, αύξηση της παραγωγής, βελτίωση της ποιότητας και αύξηση του κέρδους.

 

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Υπαιθρος Χώρα»
που κυκλοφόρησε την Παρασκευή 3 Φεβρουαρίου 2023