Από το όργωμα στη Γεωργία Διατήρησης: «Όσα έμαθα στην πράξη»

«Δύο κακές και μία καλή», έλεγαν οι γηραιότεροι. Σήμερα, βέβαια, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο δύσκολη. Ανομβρία, πλημμύρες, παγετός, πληθωριστικές αυξήσεις σε καύσιμα/αγροεφόδια και τιμές προϊόντων, για τις οποίες ο αγρότης έχει τον τελευταίο λόγο. Όλα μαζί αθροίζουν το ρίσκο που παίρνουν σήμερα οι Έλληνες παραγωγοί σε ετήσια βάση.

Ο παραγωγός έχει γαλουχηθεί με την επιθυμία να παράγει όσο το δυνατόν περισσότερο. Έτσι, θα επενδύσει σε αγροεφόδια, με στόχο το μέγιστο της παραγωγής, ελπίζοντας ότι η τύχη του θα δουλέψει. Επόμενο είναι ότι πολλές φορές με μεμψιμοιρία λέει «έτσι είναι η αγροτική παραγωγή, ξεσκέπαστο μαγαζί». Η γεωργία είναι τζόγος. Όμως, όσα περισσότερα ποντάρει κανείς στο καζίνο της υψηλής παραγωγής, τόσα ρισκάρει και να χάσει.

Εργάζομαι ως κατά κύριο επάγγελμα αγρότης από το 2014. Δεν είχα ιδέα από αροτραίες καλλιέργειες και είχα υπέργηρους συμβούλους. Άνθρωποι με πολύτιμες καλλιεργητικές γνώσεις, πολλές από τις οποίες δεν σχετίζονταν με τα νέα δεδομένα (2014 και μετά) της ελληνικής αγροτικής παραγωγής.

Έτσι, μετά από δύο χρονιές που ο λίβας μάς έκαψε τα σπαρτά, κάνοντας τον ισολογισμό, διαπίστωσα ότι πρέπει να αλλάξω κάτι άμεσα, αλλιώς αφήνω τους κόπους και τον ιδρώτα μου στην τύχη, στους καιροσκόπους και στο έλεος του ΕΛΓΑ. Ψάχνοντας, λοιπόν, είδα ότι στο εξωτερικό οι παραγωγοί ελάττωναν το ρίσκο τους από το πρώτο κιόλας στάδιο της καλλιέργειας, αυτό της σποράς. Έσπερναν χωρίς να οργώνουν. Είναι δυνατόν; Για να μην το κουράζω, είναι δυνατόν.

Όλοι ξέρουμε ότι για να σπείρουμε, θα πρέπει να ανοίξουμε ένα αυλάκι στο έδαφος, σε συγκεκριμένο βάθος, να βάλουμε μέσα τον σπόρο και, αμέσως μετά, να σκεπάσουμε με χώμα αυτή την αυλακιά, πιέζοντάς το ελαφρά για να εξασφαλίσουμε μια καλή επαφή του σπόρου με το έδαφος. Αυτό κάνουν λίγο πολύ όλες οι σπαρτικές.

Εγώ απλά πήγα και βρήκα μια μηχανή απευθείας σποράς (no-till), που έκανε τα ίδια πράγματα σε μη κατεργασμένο έδαφος. Μεταχειρισμένη, βέβαια, γιατί η αμφιβολία και οι συνθήκες δεν μου επέτρεπαν μεγάλα ρίσκα. Δεν μπόρεσα να βρω, άλλωστε, και άλλον παραγωγό στην Ελλάδα να ανταλλάξουμε απόψεις. Και ξεκίνησα με μεγάλο ενθουσιασμό. Πού να φανταστώ πόσα περισσότερα θα μου προσέφερε αυτή η απλή κίνηση. Δεν είχα ακόμα συνειδητοποιήσει ότι με αυτή μου την επιλογή ξεκινούσα ένα νέο σύστημα καλλιέργειας, που αργότερα έμαθα ότι ονομάζεται Γεωργία Διατήρησης (Conservation Agriculture). Τα πραγματικά οφέλη αναδείχθηκαν στην πορεία. Και, αλήθεια, είναι ανεκτίμητα.

Τα οφέλη της Γεωργίας Διατήρησης

• Κατ’ αρχάς, μειώθηκε το οικονομικό ρίσκο. Αφού δεν κάνεις προετοιμασία, δεν βγάζεις χρήματα από την τσέπη. Με τις σημερινές τιμές των καυσίμων και των ανταλλακτικών, δεν είναι και λίγα. Δίνει, επομένως, ένα συγκριτικό πλεονέκτημα σε σχέση με άλλους παραγωγούς, που αρχίζουν με το 1/3 των εξόδων πριν καν ξεκινήσει η καλλιέργεια.
• Μειώθηκε ο χρόνος σποράς. Δεν χρειάζεται να περιμένεις να βρέξει, να μαλακώσει το έδαφος, να οργώσεις και μετά να κάνεις προετοιμασία. Απλά μπαίνεις να σπείρεις. Όταν πρέπει. Για κάποιους, μάλιστα, το παράθυρο σποράς είναι πολύ μικρό, είτε γιατί δουλεύουν πολλά στρέμματα, είτε γιατί το κλίμα της περιοχής είναι αντίξοο.
• Έπαψε το πρόβλημα με τις πέτρες. Τα χωράφια μου είχαν πολλές μα πάρα πολλές πέτρες. Όταν σταμάτησα να ανακατεύω το χώμα, οι περισσότερες σιγά-σιγά θάφτηκαν μέσα στο έδαφος. Σήμερα, μια δεκαετία αργότερα από τη μέρα που ξεκίνησα να σπέρνω με αυτόν τον τρόπο, βλέπω δύο – τρεις πέτρες ανά 100 στρέμματα, που για να μην έχει να λέει ο αλωνιστής πρέπει να τις απομακρύνω. Πταίσμα, αν το συγκρίνω με το κάτεργο του να πρέπει να μαζεύω μια πλατφόρμα κάθε πέντε στρέμματα.
• Αυξήθηκε η δυνατότητα των χωραφιών μου να αποθηκεύουν νερό. Χρόνο με τον χρόνο, έβλεπα τα δικά μου σπαρτά να ξανθαίνουν δέκα μέρες αργότερα από τους άλλους παραγωγούς. Αυτό μου δείχνει ότι την ώρα που η έλλειψη νερού οδηγεί τις καλλιέργειες των άλλων σε βίαια ωρίμανση, τα δικά μου φυτά κερδίζουν λίγες μέρες ακόμα για να θρέψουν τον σπόρο και να μου δώσουν κάτι παραπάνω σε κιλά.
• Μειώθηκε η διάβρωση, καθώς το έδαφος κρατάει τη συνοχή του. Μου έλαχε τα χωράφια μου να είναι σε πλαγιές. Χρόνο με τον χρόνο έβλεπα τόνους γόνιμου εδάφους να χάνεται με τις βροχές. Τώρα πλέον αυτό δεν υπάρχει. Ακόμα και με τον καταστροφικό Daniel, οι ζημιές ήταν περιορισμένες. Τα σταθερά συσσωματώματα του εδάφους και τα φυτικά υπολείμματα έκαναν πολύ καλά τη δουλειά τους.

Η «υγεία του εδάφους»

Τα συσσωματώματα είναι τα δομικά στοιχεία με τα οποία χτίζονται τα εδάφη, αποτελούν τις σταθερές αποθήκες για το νερό, μα, πάνω από όλα, είναι οι «οικισμοί» των μικροοργανισμών, οι οποίοι ανακυκλώνουν τα στοιχεία και θρέφουν την καλλιέργεια.

Στους μικροοργανισμούς, κυρίως, αναφέρονται σήμερα όλοι όσοι μιλάνε για «υγεία του εδάφους». Γιατί η λέξη «υγεία» παραπέμπει σε κάτι ζωντανό, σε έναν οργανισμό που μεταβάλλεται, εξελίσσεται και ανταποκρίνεται στο εξωτερικό του περιβάλλον. Γι’ αυτό και κάθε αγρότης οφείλει να αναγνωρίσει πως το έδαφος δεν είναι απλά το υπόστρωμα που στηρίζει τα φυτά, αλλά ένας ολόκληρος κόσμος, ζωντανός, δραστήριος και περίπλοκος, που πρέπει να αντιμετωπίζεται με σεβασμό και φροντίδα.

Ένα απλό και αξιόπιστο σημάδι για να καταλάβουμε ότι το έδαφός μας γίνεται υγιές είναι όταν θα αρχίσουμε να βρίσκουμε γαιοσκώληκες. Όταν τους είδα για πρώτη φορά να σκάβουν αθόρυβα τη γη μου, άρχισα να νιώθω πιο σίγουρος ότι το έδαφος εκεί μέσα είναι ακόμα ζωντανό και, μαζί με αυτούς, ζωντάνεψε ξανά και η ελπίδα της καλής σοδειάς.

Η βασική τροφή τους είναι τα υπολείμματα της προηγούμενης καλλιέργειας. Εάν δεν απομακρυνθούν, θρέφουν την επόμενη. Στο καλάμι ενός αγρωστώδους, για παράδειγμα, υπάρχουν μακροστοιχεία και ιχνοστοιχεία, που αρχίζουν να γίνονται διαθέσιμα λίγες μέρες αφότου ξεκινήσει η αποσύνθεση.

Οι μικροοργανισμοί, οι γαιοσκώληκες και όλα τα υπόλοιπα ζωντανά του εδάφους συμμετέχουν σε αυτόν τον αέναο κύκλο ανακύκλωσης των στοιχείων και διατήρησης της γονιμότητας των εδαφών. Χωρίς αυτούς, ο κύκλος διακόπτεται, η υγεία χάνεται και το έδαφος μπαίνει στην «εντατική κλινική» με τεχνητή υποστήριξη από ανόργανα λιπάσματα, βαθιές αρόσεις, επανειλημμένους ψεκασμούς και όλα όσα σήμερα έμαθε ο αγρότης ως απαραίτητα και αναπόφευκτα για να μπορεί να καλλιεργήσει. Δεν είναι, όμως, απαραίτητα έτσι. Μα, θα πείτε, είναι όλα ρόδινα και εύκολα όταν σταματάμε το όργωμα και σπέρνουμε χωρίς καμία προετοιμασία; Είναι ανόητοι, δηλαδή, όλοι οι παλαιότεροι που μας δίδαξαν και μας μεγάλωσαν με τις εικόνες του υνιού και του δίσκου; Όχι, βέβαια. Απλώς, οι συνθήκες αλλάξαν. Και η τεχνολογία προχώρησε. Παλιά, το κόστος παραγωγής δεν τρόμαζε κανέναν. Οι τιμές των προϊόντων κρατιούνταν σε καλά επίπεδα, οι επιδοτήσεις έρρεαν, τα καύσιμα και τα εφόδια ήταν φθηνά. Και οι σπαρτικές; Όλες σχεδιασμένες για ψιλοχωματισμένα εδάφη. Δεν υπήρχε λόγος να αλλάξει κάτι.

Σήμερα, όμως, έχει ανατραπεί το σύμπαν! Το πετρέλαιο τραβάει την ανηφόρα, τα εφόδια το ίδιο, οι επιδοτήσεις κόβονται και ράβονται αλλιώς και το ρίσκο το πληρώνει πια μόνος του ο αγρότης. Κάπου εδώ μπαίνουν στο παιχνίδι και οι σύγχρονες μηχανές απευθείας σποράς. Εργαλεία, δηλαδή, φτιαγμένα για τις ανάγκες του σήμερα.

Τα εμπόδια, τα προβλήματα και η αντιμετώπισή τους

Όμως, ας μη γελιόμαστε. Η μετάβαση από ένα σύστημα παραδοσιακό, σχεδόν ιερό για κάποιους, σε κάτι τόσο διαφορετικό, δεν είναι απλή υπόθεση. Ο δρόμος δεν έχει μόνο ροδοπέταλα. Έχει και εμπόδια, θα έχει και απογοητεύσεις, και στιγμές που θα λες «μα, γιατί το έκανα αυτό», αλλά κι αυτό μέρος της διαδικασίας είναι. Το θέμα είναι να έχεις πίστη και να έχεις τα μάτια σου ανοιχτά, μπροστά.

Το μεγαλύτερο εμπόδιο είναι η απειρία. Η απευθείας σπορά είναι μια νέα καλλιεργητική πρακτική και μέθοδος και η επιτυχία της θέλει νέες γνώσεις. Γνώσεις σε τεχνικά ζητήματα της σπαρτικής no-till που θα χρησιμοποιηθεί (δεν είναι όλες ίδιες) και γνώσεις που έχουν να κάνουν με τις αλλαγές οι οποίες θα αρχίσουν να φαίνονται στο χωράφι.

Τα τεχνικά ζητήματα μαθαίνονται και διαδίδονται σχετικά εύκολα από χειριστή σε χειριστή, αλλά, αυτήν τη στιγμή, οι μηχανές απευθείας σποράς στη χώρα μας είναι μετρημένες στα δάχτυλα. Τις έχουν λίγοι, τις έχουν αποκτήσει πρόσφατα και οι περισσότεροι δεν έχουν μάθει ακόμα να τις δουλεύουν σωστά. Είναι, όμως, οι πρωτοπόροι, αυτοί που πρώτοι πήραν το ρίσκο να αλλάξουν τρόπο σκέψης και πρακτικής και, δυστυχώς, να μάθουν μέσα από τα λάθη τους, αλλά αυτό είναι, πάντα, το τίμημα του να πηγαίνεις μπροστά. Δεν υπάρχει οδηγός, δεν υπάρχει «δοκιμασμένη συνταγή».

Υπάρχει μόνο πείρα, χρόνος και η διάθεση να γίνεις το μάθημα. Kαλό ή κακό. Δίκαιο είναι κάπου εδώ να βγαίνει η πικρία. Γιατί, θα έπρεπε η πολιτεία να είναι δίπλα σε αυτούς τους ανθρώπους και να τους στηρίζει με ουσία και όχι με λόγια. Με κίνητρα, με προγράμματα, με εργαλεία. Όμως απουσιάζει, όπως τις περισσότερες φορές, και έτσι, όλο το βάρος το σηκώνουν αυτοί που τολμούν.

Όσον αφορά το χωράφι και την καλλιέργεια, οι γνώσεις και η εμπειρία έρχονται σιγά-σιγά. Γιατί το κάθε αγροτεμάχιο έχει τον δικό του χαρακτήρα. Άλλα στραγγίζουν γρήγορα, άλλα κρατάνε υγρασία. Άλλα «κάθονται» μετά τη βροχή, άλλα ανοίγουν ρωγμές το καλοκαίρι. Ο καιρός, η θερμοκρασία, οι βροχές, οι ξηρασίες… όλα αλλάζουν. Και κάθε ποικιλία ανταποκρίνεται διαφορετικά. Δεν υπάρχουν εγχειρίδια. Δεν υπάρχουν μαγικές συνταγές. Ο καθένας, όμως, μπορεί να αντιληφθεί πότε «πάει» κάτι καλά και πότε όχι. Αυτή είναι η εμπειρία που χτίζεται μέρα με τη μέρα.

Συνηθισμένα προβλήματα που θα συναντήσουμε στην πράξη είναι η διαχείριση των φυτικών υπολειμμάτων, η σπορά, τα ζιζάνια, τα ποντίκια και άλλα που μπορεί να μην τα περιμένεις. Με τον καιρό, μαθαίνεις να τα διαχειρίζεσαι. Με μικρές αλλαγές στις πρακτικές, με κάποιες τεχνικές λεπτομέρειες που στην αρχή μπορεί να σου διαφεύγουν, αλλά κάνουν τη διαφορά. Μοιράζομαι μερικές δικές μου εμπειρίες:

Η απευθείας σπορά ξεκινά με τα αλώνια. Όταν αλωνίζουμε, αν δεν έχουμε σκοπό να δέσουμε μπάλες, θα πρέπει να βάλουμε τον καταστροφέα πίσω από τα άλογα της αλωνιστικής, ώστε να σκορπίσουμε όσο το δυνατόν καλύτερα το άχυρο στο πλάτος του μαχαιριού. Αν το άχυρο μείνει συγκεντρωμένο σε σωρούς ή έχουμε σε σημεία πολλά πυκνά υπολείμματα, η σπαρτική θα δυσκολευτεί να τα απομακρύνει.

Μέσα στο αυλάκι, μαζί με τον σπόρο μπορεί να φυτευτούν και άχυρα. Αυτά εμποδίζουν την καλή επαφή του σπόρου με το έδαφος, οδηγώντας πολύ συχνά σε αποτυχία του φυτρώματος. Το φαινόμενο λέγεται «hairpining». Εγώ, προσωπικά, σταμάτησα να βάζω μπαλιαστικά, γιατί όπου άφηναν κοσίστρα (κυρίως στα κεφαλάρια, γιατί βολεύει), δεν φύτρωνε τίποτα.

Αποφεύγουμε τις ευαίσθητες και δύσκολες καλλιέργειες τα πρώτα τρία χρόνια. Την πρώτη χρονιά που ξεκίνησα να σπέρνω χωρίς όργωμα, ήμουν ενθουσιασμένος και ήθελα να δοκιμάσω πολλά. Έβαλα και ελαιοκράμβη. Μικρός σπόρος, ευαίσθητο φυτό, αλλά ήθελα να δω τι μπορεί να γίνει. Το αποτέλεσμα; Κακό φύτρωμα, ανομοιομορφία στην ανάπτυξη και μια καλλιέργεια που σου έλεγε «δεν νιώθω καλά». Και πώς να είναι καλά, όταν στο χωράφι υπήρχαν τα μισά φυτά και όταν η ρίζα της ελαιοκράμβης, πασσαλώδης μεν ευαίσθητη δε, παλεύει σε ένα έδαφος συμπιεσμένο και κατεστραμμένο από τα προηγούμενα χρόνια, που δεν έχει ακόμα προλάβει να φτιάξει;

Γι’ αυτό, σήμερα, λέω το εξής απλό: Ας μην ξεκινάμε ανάποδα. Τα πρώτα δύο με τρία χρόνια είναι στάδιο προσαρμογής, για εμάς και για το χωράφι. Ξεκινάμε με τα εύκολα: Σιτηρά και ψυχανθή, φερ’ ειπείν. Μετά από δύο-τρεις σεζόν, όταν το έδαφος θα φτιάξει, με τις ρίζες των προηγούμενων καλλιεργειών να σαπίζουν και να δημιουργούν φυσικά κανάλια και τους γαιοσκώληκες να αναλαμβάνουν κανονικές εργολαβίες, μπορούμε να σκεφτούμε και τις πιο δύστροπες καλλιέργειες. Η ελαιοκράμβη τότε είναι μια καλή επιλογή. Μπορεί να δώσει ψηλές παραγωγές, μα, πάνω από όλα, βοηθά το έδαφος με τη βαθιά της ρίζα.

Ψεκάζουμε πριν από τη σπορά (ακόμα και μια μέρα πριν), εφόσον βλέπουμε χειμερινά ζιζάνια που δεν μπορούμε να καταπολεμήσουμε κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου. Αν κάποιος είναι βιολογικός καλλιεργητής, πρέπει να σπέρνει πιο νωρίς και να ακολουθήσει απαρέγκλιτα ένα πρόγραμμα αμειψισποράς, καθώς αυτό φαίνεται να μειώνει την πίεση από ζιζάνια.

Κάνουμε αμειψισπορά για να περιορίσουμε την πίεση από τα ζιζάνια και να βοηθήσουμε στη γρήγορη επαναφορά των μικροοργανισμών στο έδαφος. Κάποια στιγμή, συνειδητοποίησα ότι στην αρχή δεν υπήρχαν αρκετοί μικροοργανισμοί και γαιοσκώληκες για να διασπάσουν τα υπολείμματα της προηγούμενης καλλιέργειας προκειμένου να δώσουν πίσω τα θρεπτικά στοιχεία. Γι’ αυτόν τον λόγο, θα πρότεινα τα πρώτα περίπου τρία χρόνια να αλλάζουμε στενόφυλλα με πλατύφυλλα και ψυχανθή.

Αν εμφανιστούν ποντίκια, θα πρέπει να τα κυνηγήσουμε έγκαιρα πριν βοσκήσουν την καλλιέργεια. Υπήρξαν χρονιές που δεν έδωσα και τόση σημασία τον Γενάρη, και τέλος Φεβρουαρίου είχα τεράστια ζημιά. Σίγουρα δεν αφορά όλους, αλλά το αναφέρω γιατί κάθε φορά που ψέκαζα ζιζανιοκτόνα ή αμινοξέα, κουβαλούσα και ένα δεκάκιλο brodifacoum – μέγας μπελάς ανέβα-κατέβα.

Συμπεράσματα

Εν κατακλείδι, το πιο σημαντικό πράγμα που χρειάζεται όποιος ξεκινάει με την απευθείας σπορά είναι να κρατήσει το μυαλό του ανοιχτό. Όχι κολλημένο στα παλιά, αλλά ούτε και τυφλά ενθουσιασμένο με το καινούργιο. Η κάθε νέα πρακτική έχει τα δικά της «SOS». Άλλα προβλήματα, άλλες λύσεις, άλλος τρόπος σκέψης. Και ο παραγωγός θα πρέπει να είναι πρόθυμος να ψάξει, να δοκιμάσει, να παρατηρήσει και να μάθει για να εξασφαλίσει την επιτυχία στις εξετάσεις για το «πτυχίο του αγρότη της νέας εποχής».

του Βασίλη Χριστοφοράκη, παραγωγού και μέλους του ΔΣ της Εταιρείας Προώθησης Αειφορικών Καλλιεργητικών Συστημάτων – ΕπΑΚΣ (www.haca.gr)