του Γιάννη Τσιφόρου, επιστημονικού συνεργάτη της GAIA ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ
Η αξιοποίηση του φοινικελαίου για την παραγωγή βιοντίζελ, αλλά και η ευρεία χρήση του στην παρασκευή τροφίμων και σειράς άλλων βιομηχανικών προϊόντων, σε συνδυασμό με τη χαμηλή τιμή του σε σχέση με άλλα φυτικά έλαια και την υψηλή απόδοση των φυτειών του ελαιοφοίνικα, συνέβαλαν στην έντονη αύξηση της παγκόσμιας παραγωγής του προϊόντος. Το φοινικέλαιο συνεχίζει να αποτελεί το πιο διαδεδομένο φυτικό έλαιο στον κόσμο (γράφημα 1), καλύπτοντας την περίοδο 2018/19 το 31,3% της παγκόσμιας παραγωγής, σε απόσταση από το σογιέλαιο (24,2%), το κραμβέλαιο (11,3%) και το ηλιέλαιο (8,4%).
Η παραγωγή φοινικελαίου, προερχόμενη κυρίως από δύο χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας (Ινδονησία και Μαλαισία), που αθροιστικά καλύπτουν το 84% της παγκόσμιας προσφοράς, εκτιμάται την περίοδο 2018/19 σε 73 εκατ. τόνους (στοιχεία Oil World, 28/9/2018), παρουσιάζοντας άνοδο ως προς την προηγούμενη (+4,2%) και πολύ μεγαλύτερη σε σχέση με την περίοδο 2015/16 (+24,4%).
Η Ευρωπαϊκή Ένωση εξακολουθεί να αποτελεί, μετά την Ινδία, τον δεύτερο μεγαλύτερο εισαγωγέα φοινικελαίου στον κόσμο (7,9 εκατ. τόνοι την περίοδο 2018/19) και με αισθητή άνοδο σε σχέση με την περίοδο 2015/16 (+9%). Το 2018 οι συνολικές εισαγωγές φοινικελαίου στην ΕΕ-28 εκτιμώνται σε 7,08 εκατ. τόνους, αξίας 4,18 δισ. ευρώ (στοιχεία Eurostat, EU trade by CN8), παρουσιάζοντας μικρή κάμψη σε σχέση με το προηγούμενο έτος ως προς τον όγκο (-1,9%), αλλά πολύ μεγαλύτερη ως προς την αξία (-14%) εξαιτίας της σημαντικής μείωσης της μέσης τιμής εισαγωγής.
Το μεγαλύτερο μέρος του όγκου των εισαγωγών αυτών αναφέρεται στο ακατέργαστο φοινικέλαιο (57%), με κύριο προορισμό τα διυλιστήρια και τις ραφινερίες της Ολλανδίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας, που αθροιστικά απορροφούν το 88% της εισαγόμενης ποσότητας, ενώ σημαντικές θεωρούνται οι εισαγωγές ρευστών κλασμάτων φοινικελαίου (33%) και μικρότερες των στερεών (10%).
Χρήσεις
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το μεγαλύτερο μέρος του φοινικέλαιου αξιοποιείται για την παραγωγή βιοντίζελ. Η χρήση ωστόσο φυτικών ελαίων για την παρασκευή τροφίμων σημειώνει άνοδο στην ΕΕ-28, εκτιμώμενη την περίοδο 2018/19 σε 14 εκατ. τόνους (1) και το φοινικέλαιο εξακολουθεί να διατηρεί τη σημαντική του θέση στην κατανάλωση φυτικών ελαίων στην ΕΕ-28 (2,87 εκατ. τόνοι την περίοδο 2018/19) καλύπτοντας το 20,5% των αναγκών, μετά το ηλιέλαιο (31,4%) και το κραμβέλαιο (21,1%), ενώ τέταρτο στη σειρά ακολουθεί το ελαιόλαδο (11,2%), με όγκο που αντιστοιχεί σε 1,58 εκατ. τόνους (γράφημα 2).
Η χώρα μας
Στην Ελλάδα οι εισαγωγές φοινικελαίου παρέμειναν το 2018 στο ίδιο σχεδόν επίπεδο με εκείνο του προηγούμενου έτους, εκτιμώμενες σε 96,7 χιλ. τόνους, αξίας 60 εκατ. ευρώ (στοιχεία ΕΛΣΤΑΤ, 29/8/2019). Οι εισαγωγές ακατέργαστου φοινικέλαιου θεωρούνται αμελητέες, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του όγκου (76%) αναφέρεται σε εισαγωγές ρευστών κλασμάτων που δεν προορίζονται για βιομηχανικές χρήσεις (73 χιλ. τόνοι, αξίας 45,7 εκατ. ευρώ) και χρησιμοποιούνται κυρίως στην παρασκευή τροφίμων.
Το μεγαλύτερο μέρος των εισαγωγών αυτών προέρχεται από την Ινδονησία και τη Μαλαισία (92%), σε ιδιαίτερα χαμηλή μέση τιμή εισαγωγής (0,60 ευρώ/κιλό το 2018) που είναι σχεδόν έξι φορές χαμηλότερη από τη μέση τιμή εξαγωγής ελαιολάδου (3,56 ευρώ/κιλό το 2018). Μικρότερη αναλογία εισαγωγών (16%) αντιστοιχεί στα στερεά κλάσματα φοινικελαίου (16 χιλ. τόνοι), προερχόμενες, σχεδόν στο σύνολό τους, από την Ινδονησία και τη Μαλαισία, με ίδια χαμηλή μέση τιμής εισαγωγής (0,60 ευρώ/κιλό), ένα μέρος των οποίων χρησιμοποιείται στην παρασκευή μαργαρινών, ενώ η υπόλοιπη ποσότητα (8%) χρησιμοποιείται για την παραγωγή μη εδώδιμων βιομηχανικών προϊόντων.
Πρόσφατες ρυθμίσεις στη χρήση του φοινικελαίου
Σημαντικές θεωρούνται οι πρόσφατες ρυθμίσεις σε σχέση με τις δύο κυριότερες χρήσεις του φοινικελαίου (βιοντίζελ, παρασκευή τροφίμων). Ειδικότερα, η νέα οδηγία της ΕΕ για την ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές (2), που άρχισε να ισχύει στις 24 Δεκεμβρίου 2018, προκειμένου να περιορίσει δυσμενείς περιβαλλοντικές επιπτώσεις που προκαλούνται από ορισμένες καλλιέργειες για την παραγωγή βιοκαυσίμων, καθορίζει εθνικά όρια, τα οποία σταδιακά θα μειωθούν στο μηδέν το αργότερο έως το 2030.
Η πρόκληση αυτή, όπως επισημαίνεται σε έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που δημοσιεύτηκε τον Απρίλιο του 2019 (3), αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στις φυτείες παραγωγής φοινικελαίου, η ιδιαίτερα έντονη επέκταση των οποίων στο διάστημα 2008-2016 προήλθε σε ποσοστό της τάξεως του 45% από την αποψίλωση δασών, χαρακτηρίζοντας το φοινικέλαιο (με ορισμένες εξαιρέσεις), ως πρώτη ύλη υψηλού κινδύνου στο πλαίσιο της επιδιωκόμενης μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Σημειώνεται ότι οι εισαγωγές φοινικελαίου για παραγωγή βιοντίζελ θα «παγώσουν» στο επίπεδο που θα διαμορφωθούν το 2019, μια και από το 2020 προβλέπεται να υπολογιστεί το μερίδιό τους ενόψει της έναρξης εφαρμογής των περιορισμών που θέτει η αναφερόμενη οδηγία από τα κράτη-μέλη, το αργότερο μέχρι την 30ή Ιουνίου 2021.
Η άλλη πλευρά
Από την άλλη πλευρά, η χρήση του φοινικελαίου (και του φοινικοπυρηνελαίου) στην παρασκευή τροφίμων έχει ενοχοποιηθεί για τις αρνητικές επιπτώσεις του στην υγεία (καρδιαγγειακές παθήσεις) εξαιτίας της υψηλής περιεκτικότητάς του σε κορεσμένα λιπαρά οξέα και κυρίως για την παραγωγή ανεπιθύμητων τρανς λιπαρών οξέων, τόσο κατά τη διαδικασία της μερικής υδρογόνωσης για τη σκλήρυνση του προϊόντος με σκοπό την παραγωγή μαργαρινών, όσο και κατά τη χρήση εξευγισμένου φοινικελαίου, συνήθως σε προσμείξεις με άλλα έλαια στη μαγειρική και στη μαζική εστίαση.
Ιδιαίτερα στο λεγόμενο βαθύ τηγάνισμα, οι υψηλές θερμοκρασίες που αναπτύσσονται, σε συνδυασμό με διαδοχικές χρήσεις χωρίς αντικατάσταση του ελαίου, μηδενίζουν τη διατροφική του αξία και αυξάνουν τη συγκέντρωση σε τρανς λιπαρά οξέα (4,5).
Σύμφωνα εξάλλου με έρευνα της Ευρωπαϊκής Αρχής Ασφάλειας Τροφίμων (6) στο φοινικέλαιο βρέθηκαν ορισμένα παράγωγα γλυκερόλης που έχουν αναγνωρισμένη καρκινογόνο και γονοτοξική δράση. Πρόκειται για ενώσεις που παράγονται σε μεγαλύτερες ποσότητες στο φοινικέλαιο, σε σχέση με άλλα έλαια, όταν κατά την επεξεργασία παραγωγής και εξευγενισμού του υποβάλλεται σε υψηλές θερμοκρασίες. Όπως επισημαίνεται στην έρευνα αυτή, ακολουθούν τα παραγόμενα με φοινικέλαιο τρόφιμα, όπως κέικ, μπισκότα, προϊόντα σοκολατοποιίας κ.ά.
Βέβαια στο διάστημα των τελευταίων ετών, η βιομηχανία τροφίμων της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει περιορίσει σημαντικά την πρόσληψη τρανς λιπαρών οξέων από τα τρόφιμα, με την εφαρμογή της πλήρους υδρογόνωσης και την υιοθέτηση μέτρων για την εθελοντική και αυτορρυθμιζόμενη ανασύνθεση τροφίμων από τις επιχειρήσεις, με σκοπό τη μείωση της παραγωγής βιομηχανικών τρανς λιπαρών οξέων, ενώ πέντε κράτη-μέλη (Αυστρία, Δανία, Λετονία, Ουγγαρία και Σουηδία) έχουν ήδη θεσπίσει ανώτατο όριο πρόσληψης τρανς λιπαρών οξέων από τρόφιμα.
Εντούτοις, όπως επισημαίνεται στην έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (7), εξακολουθούν να υπάρχουν προϊόντα στην ευρωπαϊκή αγορά τροφίμων με υψηλά ποσοστά τρανς λιπαρών οξέων (π.χ. μπισκότα ή ποπ κορν με τιμές της τάξης των 40-50 γραμμαρίων τρανς λιπαρών οξέων ανά 100 γραμμάρια λίπους) αλλά και σε μη προσυσκευασμένα τρόφιμα, όπως τα προϊόντα αρτοποιίας, ενώ στα σουπερ μάρκετ ορισμένων κρατών-μελών (Σουηδία, Κροατία, Πολωνία, Βουλγαρία, Σλοβενία) βρέθηκαν τρόφιμα με υψηλή περιεκτικότητα σε βιομηχανικά τρανς λιπαρά οξέα.
Στο πλαίσιο αυτό, στις 24 Απριλίου 2019 θεσπίστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κανονισμός (8) που επιβάλλει ανώτατο όριο τρανς λιπαρών οξέων 2 γραμμάρια ανά 100 γραμμάρια λίπους σε τρόφιμα που προορίζονται για τον τελικό καταναλωτή και το λιανικό εμπόριο (με εξαίρεση τα λίπη ζωικής προέλευσης) και υποχρεώνει τους υπευθύνους των επιχειρήσεων τροφίμων να παρέχουν πληροφορίες όταν το όριο αυτό υπερβαίνεται. Τα τρόφιμα που δεν συμμορφώνονται με τον κανονισμό μπορούν να συνεχίσουν να διατίθενται στην αγορά το αργότερο μέχρι την 1η Απριλίου 2021.
Παρεμβάσεις και προκλήσεις που μπορούν να υλοποιηθούν
Είναι προφανές ότι οι αναφερόμενες εξελίξεις θα επηρεάσουν τις επιλογές των καταναλωτών, στα τρόφιμα, εφόσον βέβαια ενημερωθούν ως προς τις δυσμενείς επιπτώσεις των τρανς λιπαρών οξέων στην υγεία. Στην Ελλάδα, που καταναλώνει σημαντικές ποσότητες φοινικελαίου στην παρασκευή τροφίμων, η ενημέρωση αυτή κρίνεται απόλυτα αναγκαία μια και σε σχετική έρευνα του ΕΦΕΤ (9) διαπιστώθηκε ότι το ελληνικό καταναλωτικό κοινό έχει σοβαρό έλλειμμα γνώσης ως προς τα τρανς λιπαρά οξέα και τον αντίκτυπό τους στη δημόσια υγεία.
Θα απαιτηθεί συνεπώς καμπάνια ενημέρωσης των καταναλωτών, στην οποία θα μπορούσαν να συμπράξουν παραγωγικοί και επιχειρηματικοί φορείς του ελαιοκομικού τομέα της χώρας, όχι μόνο για την επισήμανση των δυσμενών επιπτώσεων των τρανς λιπαρών στην υγεία, αλλά κυρίως για την προβολή της υψηλής διατροφικής αξίας του ελαιολάδου στην παρασκευή τροφίμων.
Θα απαιτηθεί παράλληλα να νομοθετηθεί και να ελεγχθεί το ανώτατο όριο τρανς λιπαρών οξέων κατά τη χρήση φυτικών ελαίων στα εγχώρια καταστήματα μαζικής εστίασης, διαδικασία εύκολη και απλή με τα σύγχρονα διαθέσιμα όργανα που ελέγχουν την καταλληλότητα του ελαίου (frying oil testers) σε συνδυασμό φυσικά με την τήρηση ορίου στη διαδοχική χρησιμοποίησή τους, που αποτελεί βασική αιτία αυξημένης συγκέντρωσης τρανς λιπαρών οξέων.
Πέραν όμως των αναφερόμενων παρεμβάσεων οι εξελίξεις και οι ρυθμίσεις που αναφέρθηκαν προηγούμενα αναμένεται να περιορίσουν τη χρήση φοινικελαίου στα τρόφιμα προς όφελος άλλων φυτικών ελαίων και οι παραγωγικοί και επιχειρηματικοί φορείς στον τομέα του ελαιολάδου θα ήταν σκόπιμο να εκμεταλλευτούν τη συγκυρία για την περαιτέρω αξιοποίησή του στην παρασκευή τροφίμων.
Για παράδειγμα, η παρασκευή μαργαρίνης με 100% ελαιόλαδο αποτελεί πρόκληση που είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί με επένδυση που διασφαλίζει ικανοποιητικά οικονομικά αποτελέσματα και εξαγωγικό προσανατολισμό των προϊόντων, όπως επισημαίνεται σε πρόσφατη μελέτη. Η θετική ανταπόκριση στις παρεμβάσεις και στις προκλήσεις που επισημάνθηκαν, σε συνδυασμό φυσικά και με άλλα μέτρα πολιτικής, εκτιμάται ότι μπορεί να συμβάλει στην αναγκαία ενίσχυση της χρήσης του ελαιολάδου στα τρόφιμα.
Παραπομπές:
1 Οδηγία (ΕΕ) 2018/2001 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 11ης Δεκεμβρίου 2018, για την προώθηση της χρήσης ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές,
2 Έκθεση της Επιτροπής COM (2019) 142 final, 13.3.2019,
3 Βλ. Φίτσιου, Ε., (2012), Αξιολόγηση των επιπτώσεων που έχει στο φοινικέλαιο η χρήση του στο τηγάνισμα τεμαχισμένης πατάτας, ΑΠΘ, Διπλωματική Εργασία, Θεσσαλονίκη, 2012,
4 Βλ. Τρουλίδου, Ε., (2005), Προσδιορισμός trans λιπαρών σε τηγανιτές πατάτες κατά τη διάρκεια διαδοχικών διαδικασιών τηγανίσματος χρησιμοποιώντας φυτικά έλαια, Πτυχιακή Μελέτη, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Ιούνιος 2005,
5 EFSA (CONTAM) 2016, Risks for human health related to the presence of MPCD and their fatty acid esters, and glycidil fatty acid esters in food, EFSA Journal; 14(5): 4426,
6 Βλ. COM (2015) 619 final,
7 Βλ. Κανονισμός (ΕΕ) 2019/649 της Επιτροπής,
8 Βλ. ΕΦΕΤ (2015), Γνώσεις, στάση και συμπεριφορά των Ελλήνων σχετικά με τα τρανς λιπαρά, Αθήνα, Μάιος 2015,
9 Βλ. Παπαδόπουλος, Ν., (2018), Μελέτη σκοπιμότητας ανάπτυξης καινοτόμου προϊόντος μαργαρίνης υψηλής περιεκτικότητας σε ελαιόλαδο, Διπλωματική Εργασία, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 2018.
