των Γεωργίας Παπαδογιώργου, Νικολάου Παπαδόπουλου και Κωνσταντίνου Ζάρπα, Εργαστήριο Εντομολογίας και Γεωργικής Ζωολογίας, Σχολή Γεωπονικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
Το βαμβάκι είναι η σημαντικότερη καλλιέργεια στην παραγωγή ινών και ελαιούχων σπόρων στον κόσμο. Η Ελλάδα συμπεριλαμβάνεται στις 13 χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή βάμβακος παγκοσμίως (80% των ευρωπαϊκών εκτάσεων).
Η επιτυχία της βαμβακοκαλλιέργειας και η επίτευξη υψηλής παραγωγής συνδέεται στενά με την αποτελεσματική διαχείριση των εντομολογικών εχθρών, οι οποίοι, σε περιπτώσεις που δεν αντιμετωπιστούν, μπορούν να προκαλέσουν υψηλές απώλειες της παραγωγής. Στους σημαντικότερους εχθρούς συμπεριλαμβάνονται το πράσινο (Helicoverpa armigera, Lepidoptera: Noctuidae) και το ρόδινο σκουλήκι (Pectiniphora gossypiella, Lepidoptera: Gellechiidae), καθώς και ο λύγκος (Lygus spp., Hemiptera: Miridae), ενώ στους δευτερεύοντες μυζητικά έντομα όπως αφίδες, θρίπες και τζιτζικάκια.
Το μέγεθος της οικονομικής ζημιάς επηρεάζεται από μία σειρά παραγόντων, όπως: α) η πυκνότητα του πληθυσμού, β) το στάδιο ανάπτυξης των βαμβακόφυτων (πρωιμότητα – εποχή σποράς – ποικιλίες, γ) οι εδαφοκλιματικές συνθήκες, δ) η διάρκεια καλλιεργητικής περιόδου και ε) η γειτνίαση της καλλιέργειας με εκτάσεις εναλλακτικών φυτών-ξενιστών.
Ανάλογα με τις πρακτικές που θα πρέπει να ακολουθούνται και τους εχθρούς που μπορούν να προσβάλουν την καλλιέργεια, η καλλιεργητική περίοδος μπορεί να χωριστεί σε τρεις περιόδους.
Πρώτη περίοδος
Σπορά έως μέσα Ιουλίου
Κατά τα πρώιμα στάδια ανάπτυξης (4-5 φύλλα) των βαμβακόφυτων μπορεί να υπάρξουν προσβολές τόσο από έντομα εδάφους, όσο και από έντομα φυλλώματος, χωρίς όμως να θεωρούνται σημαντικές για την παραγωγή. Στην πρώτη περίοδο είναι χρήσιμο να αποφευχθούν τυχόν άσκοποι προληπτικοί ψεκασμοί, που θα μειώσουν τον πληθυσμό των φυσικών εχθρών. Η παρουσία φυσικών εχθρών στην καλλιέργεια κρίνεται καθοριστική για την αντιμετώπιση μετέπειτα σημαντικών εχθρών. Από τα τέλη του Ιουνίου και έπειτα, οι βαμβακοπαραγωγοί θα πρέπει να κάνουν συχνές εποπτείες στα χωράφια τους για την παρουσία του λύγκου. Η πιο κρίσιμη περίοδος κρίνεται μεταξύ της 3ης και της 6ης εβδομάδας από την εμφάνιση των χτενιών.
Ζημιές σε αυτό το στάδιο επιφέρουν σημαντικές επιπτώσεις στην απόδοση. Ο λύγκος προσβάλλει τόσο τα χτένια, όσο και τα καρύδια, με χαρακτηριστικό σύμπτωμα προσβολής τα μαύρα στίγματα. Να σημειωθεί πως πολλές φορές η πτώση των χτενιών μπορεί να οφείλεται και σε άλλα αίτια, όπως οι απότομες μεταβολές του καιρού και οι προσβολές από άλλα έντομα.
Συνήθως, στο διάστημα τέλη Ιουνίου-μέσα Ιουλίου κάνει την εμφάνισή της η πρώτη γενιά του πράσινου σκουληκιού, που αποτελεί και τον σημαντικότερο εχθρό της καλλιέργειας.
Η εκτίμηση του κινδύνου και η λήψη αποφάσεων αντιμετώπισης θα πρέπει να βασίζεται
α) στη χρήση παγίδων για τον προσδιορισμό της πυκνότητας του πληθυσμού και β) στη δειγματοληψία καρποφόρων οργάνων για τον υπολογισμό του ποσοστού προσβολής (% προσβεβλημένων οργάνων και αριθμός προνυμφών). Η παράλειψη των δύο αυτών ενεργειών μπορεί να οδηγήσει σε άσκοπους ψεκασμούς. Στην πρώτη περίοδο, οι ζημιές από το πράσινο σκουλήκι δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικές, αφενός γιατί ο πληθυσμός του εντόμου είναι μικρός και αφετέρου γιατί τα φυτά μπορούν να αναπληρώσουν τα προσβεβλημένα όργανά τους.
Περί τα τέλη Ιουνίου εμφανίζεται και η πρώτη γενιά του ρόδινου σκουληκιού. Οι προνύμφες της πρώτης γενιάς προσβάλλουν τα άνθη και τα χτένια, χωρίς η ζημιά όμως να θεωρείται σημαντική.
Δεύτερη περίοδος
Τέλη Ιουλίου έως τέλη Αυγούστου
Η περίοδος αυτή θεωρείται κρίσιμη για την εμφάνιση της δεύτερης γενιάς του πράσινου σκουληκιού. Η ζημιά πλέον αφορά άνθη, χτένια και καρύδια, που δεν μπορούν όμως να αναπληρωθούν. Η σοβαρότητα της προσβολής είναι συνάρτηση α) του αριθμού και της ηλικίας των ζωντανών προνυμφών που διαπιστώνονται από τις επιτόπιες επισκέψεις στους αγρούς και β) του σταδίου ανάπτυξης της καλλιέργειας.
Ουσιαστικό κριτήριο για την απόφαση λήψης ή όχι μέτρων αντιμετώπισης είναι κυρίως ο επιτόπιος έλεγχος για προσβολές σε καρποφόρα όργανα. Τις θερμές ώρες της ημέρας, λόγω της μειωμένης δραστηριότητας των προνυμφών, οι επιθεωρήσεις πρέπει να αποφεύγονται. Την περίοδο αυτή, εφαρμογές εντομοκτόνων προτείνονται μόνο σε περιπτώσεις όπου η προσβολή ξεπερνά το 5%. Υπάρχουν διαθέσιμα βιο-εντομοκτόνα ευρέως φάσματος (π.χ. Baculovirus: Nucleopolyhedrovirus), που μολύνουν τις προνύμφες, οι οποίες θανατώνονται και «διασπείρουν» νέα στελέχη του ιού στο χωράφι, μολύνοντας τις υγιείς προνύμφες.
Η χρήση βιο-εντομοκτόνων θεωρείται εναλλακτική των συμβατικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων, στοχεύοντας μόνο στον κύριο εχθρό, χωρίς να είναι επιβλαβή για τους φυσικούς εχθρούς. Τέλος, σημαντικός παράγοντας που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη είναι η γειτνίαση της καλλιέργειας με αγρούς εναλλακτικών ξενιστών δεδομένης της τεκμηριωμένης ικανότητας μετανάστευσης του εντόμου.
Στα τέλη Ιουλίου με αρχές Αυγούστου εμφανίζεται η δεύτερη γενιά του ρόδινου σκουληκιού. Την περίοδο αυτή, οι προνύμφες του εντόμου βρίσκονται στο εσωτερικό της κάψας και η προσβολή εξελίσσεται χωρίς να μπορεί να εντοπιστεί. Πριν από την εφαρμογή εντομοκτόνων ψεκασμών πρέπει να γίνει προσεκτική εκτίμηση της προσβολής στα καρποφόρα όργανα (>5%).
Τρίτη περίοδος
Σεπτέμβριος
Είναι η περίοδος εμφάνισης της τρίτης γενιάς τόσο του πράσινου όσο και του ρόδινου σκουληκιού. Η τρίτη γενιά του πράσινου σκουληκιού δεν είναι επικίνδυνη παρά μόνο για όψιμες καλλιέργειες. Οι ψεκασμοί σε αυτό το στάδιο οδηγούν στην αύξηση του κόστους αντιμετώπισης και στη μείωση του πληθυσμού ωφέλιμων εντόμων. Η διατήρηση πληθυσμών φυσικών εχθρών σε υψηλά επίπεδα θα συμβάλει στην αντιμετώπιση εχθρών του βαμβακιού κατά την επόμενη καλλιεργητική περίοδο.
Η τρίτη γενιά του ρόδινου σκουληκιού, που εμφανίζεται στα τέλη του Αυγούστου, θεωρείται και η πλέον επιζήμια. Η ζημιά στα καρύδια γίνεται αντιληπτή κατά το άνοιγμα, όπου οι σπόροι είναι διαβρωμένοι και οι ίνες υποβαθμισμένης ποιότητας. Οι χημικές παρεμβάσεις σε αυτό το στάδιο δε φαίνεται να αποφέρουν αποτελέσματα. Η διαχείριση των υπολειμμάτων της καλλιέργειας είναι σημαντική, καθώς το έντομο διαχειμάζει συνήθως εντός των σπόρων που δεν συγκομίστηκαν στο έδαφος.
Συμπερασματικά, η αντιμετώπιση των τριών σημαντικότερων εχθρών του βαμβακιού πρέπει να βασίζεται στην προσεκτική παρακολούθηση των πληθυσμών τους με τα διαθέσιμα εργαλεία (παγίδες ενηλίκων, δειγματοληψίες καρποφόρων οργάνων, επιτόπιοι μακροσκοπικοί έλεγχοι), στην εφαρμογή επεμβάσεων όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο από οικονομικής και περιβαλλοντικής άποψης και να αποσκοπεί στη λιγότερη δυνατή επιβάρυνση του οικοσυστήματος και τη διατήρηση των φυσικών πληθυσμών θηρευτών και παρασιτοειδών. Η διατήρηση ενός λεπτομερούς αρχείου και η δημιουργία ιστορικού πληθυσμών των εχθρών και των προσβολών της καλλιέργειας για τον κάθε αγρό θέτει τα θεμέλια για πιο επιτυχημένες παρεμβάσεις φυτοπροστασίας στο μέλλον.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Υπαιθρος Χώρα»
που κυκλοφόρησε Παρασκευή 15 Ιουλίου 2022
