Έρευνα διαΝΕΟσις: Στρατηγικής σημασίας ο αγροτικός τομέας  της Ελλάδας, στο σταυροδρόμι των κλιματικών και γεωπολιτικών προκλήσεων

Τις παθογένειες, αλλά και τα δυνατά σημεία του αγροτικού τομέα στην Ελλάδα αναδεικνύει έρευνα του ανεξάρτητου, μη κερδοσκοπικού ερευνητικού οργανισμού διαΝΕΟσις. Την ανάλυση υπογράφουν η διευθύντρια Ερευνών του Οργανισμού,
Δρ Φαίη Μακαντάση, και ο Research Analyst, Ηλίας Βαλεντής.

Όπως σημειώνουν οι ερευνητές, ο ελληνικός αγροτικός τομέας είναι στρατηγικής σημασίας, δεδομένου ότι η γεωγραφική θέση της Ελλάδας και οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στη χώρα παρουσιάζουν συγκριτικά πλεονεκτήματα στην παραγωγή προϊόντων, αλλά και επειδή η πρωτογενής παραγωγή στηρίζει τη βιομηχανία τροφίμων και συνδέεται με τον τουρισμό. Παρά το αρκετά καλό επίπεδο μέσης ανταγωνιστικότητας, ο ελληνικός αγροτικός τομέας (ΑΤ) παρουσιάζει σημαντικά χαμηλές επιδόσεις, ιδιαίτερα σε σύγκριση με την ΕΕ.

«Το φαινόμενο αυτό οφείλεται σε ένα ευρύ πεδίο προβλημάτων και αδυναμιών, κάποια εκ των οποίων αποτελούν καθολικά ζητήματα για ολόκληρη την ελληνική οικονομία (όπως η περιορισμένη διαθεσιμότητα πόρων για επενδύσεις, η πολύ μικρή επιχειρηματικότητα και το μεγάλο μερίδιο επιχειρηματικότητας ανάγκης, η υστέρηση στην υιοθέτηση νεότερων και σύγχρονων τεχνολογιών και η χαμηλή ένταση δραστηριοτήτων Έρευνας & Ανάπτυξης, η κακή σύνδεση εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας, η υπερφορολόγηση, η περιορισμένη εγχώρια αγορά κ.ά.), ενώ κάποια άλλα αφορούν ειδικά τον αγροτικό τομέα», σημειώνουν οι ερευνητές. 

Προβλήματα

Τα κυριότερα προβλήματα του αγροτικού τομέα στην Ελλάδα, όπως καταγράφονται στην έρευνα, είναι τα εξής:

• Πολύ μικρές και κατακερματισμένες αγροτικές εκμεταλλεύσεις: Η μέση χρησιμοποιούμενη έκταση των ελληνικών αγροτικών μονάδων το 2020 ξεπερνούσε οριακά τα 5,3 εκτάρια (53 στρέμματα), λιγότερο δηλαδή από το 1/3 της αντίστοιχης μέσης έκτασης στην ΕΕ-27 (17,1 εκτάρια). Η πολύ μικρή μέση έκταση δεν επιτρέπει την αξιοποίηση των αυξανόμενων οικονομιών κλίμακας που προκύπτουν από την αύξηση του σταθερού κόστους (αυξανόμενη ένταση φυσικού κεφαλαίου στη διεθνή αγροτική παραγωγή). Αντίθετα, λειτουργεί στρεβλωτικά, περιορίζοντας τα οφέλη που προκύπτουν από τον σταδιακό εκσυγχρονισμό του εξοπλισμού και των εγκαταστάσεων ανά αγροτική εκμετάλλευση.
• Μεγάλη ηλικία αγροτών: Το 2020, σχεδόν το 65% των διαχειριστών αγροτικών μονάδων ήταν τουλάχιστον 55 ετών, με την πλειονότητά τους μάλιστα (37,1%) να είναι τουλάχιστον 65 ετών. Η μεγάλη ηλικία των αγροτών συνήθως συνδυάζεται και με χαμηλό εκπαιδευτικό επίπεδο, δημιουργεί δυσχέρειες στην παρακολούθηση των τεχνολογικών εξελίξεων, στην κατανόηση των νέων τεχνολογιών και στη δυνατότητα πρακτικής υιοθέτησής τους.
• Πολύ χαμηλό επίπεδο τεχνικής εκπαίδευσης αγροτών: Το 2020, μόλις το 0,7% των διαχειριστών αγροτικών μονάδων είχε πλήρη αγροτική εκπαίδευση και ένα 5,2% μια βασική εκπαίδευση για την αγροτική παραγωγή.
• Δυσμενής εξέλιξη του κόστους παραγωγής: Η παγκόσμια πληθωριστική κρίση των τελευταίων ετών είχε ασύμμετρα μεγαλύτερη ένταση σε μια σειρά από βασικές εισροές για την αγροτική παραγωγή, με προεξάρχουσες την ενέργεια (+29%, μεταξύ 2019-2023), τα λιπάσματα (+72,3%) και τις ζωοτροφές (+39,3%), ενώ το σύνολο των εισροών του αγροτικού τομέα είχε μεταβολές κόστους που ξεπερνούσαν τον πληθωρισμό. Έτσι, το ήδη δραστικά περιορισμένο περιθώριο εισοδήματος για τους Έλληνες αγρότες συμπιέστηκε ακόμα περισσότερο, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της επαύξησης του κόστους μετακυλίστηκε αναπόφευκτα στις τιμές των αγροτικών προϊόντων και των παραγώγων τους.
• Υστέρηση σε επενδύσεις φυσικού κεφαλαίου και υιοθέτηση νέων τεχνολογιών: Όπως συνέβη και στο σύνολο της ελληνικής οικονομίας, ο ελληνικός αγροτικός τομέας συμπίεσε σημαντικά τις επενδυτικές του δαπάνες κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, καταφέρνοντας μόλις τα τελευταία χρόνια (μετά την πανδημία) να επιτύχει επενδυτική ένταση ανάλογη με τους ομολόγους του στην υπόλοιπη ΕΕ.
• Περιβαλλοντικές προκλήσεις – Κλιματική αλλαγή & διαχείριση υδάτων: Η αναμενόμενη συνολική επίπτωση της κλιματικής αλλαγής στην αγροτική παραγωγή της χώρας μας θα είναι σαφώς αρνητική, παρά κάποιες επιμέρους θετικές επιδράσεις. Ένας από τους βασικότερους παράγοντες πίεσης στον ελληνικό αγροτικό τομέα θα προκύψει από τη μεγάλη μείωση των βροχοπτώσεων.

Προτάσεις 

Η μελέτη της διαΝΕΟσις καταλήγει σε μια σειρά προτάσεων πολιτικής για τη βελτίωση της αποδοτικότητας του αγροτικού τομέα:

• Προτεραιότητα στον καθορισμό επιτρεπτών χρήσεων γης και στη δημιουργία ενός αποτελεσματικού συστήματος κινήτρων-αντικινήτρων. Σε ειδικές περιπτώσεις προτείνεται η εφαρμογή δραστικών μέτρων (αναδασμός).
• Γενική βελτίωση της οικονομικής βιωσιμότητας των αγροτικών μονάδων, ώστε να καταστούν ελκυστικές επιλογές για τη νέα επιχειρηματικότητα.
• Μέριμνα για τα άτομα που βρίσκονται από ανάγκη «εγκλωβισμένα» στον αγροτικό τομέα, με κίνητρα και κατάρτιση.
• Κίνητρα για τη συγχώνευση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων, καθώς και για τις μεταβιβάσεις, κληροδοτήσεις και ενοικιάσεις αγροτικής γης σε ενεργούς αγρότες.
• Προσωρινά δημοσιονομικά μέτρα για τον περιορισμό των επιπτώσεων του πληθωρισμού: Προσωρινές μειώσεις της γενικής και ειδικής έμμεσης φορολογίας σε ζωοτροφές, λιπάσματα, ενέργεια και καύσιμα.
• Επιλογή καλλιεργειών που προσαρμόζονται καλύτερα στις νέες κλιματικές συνθήκες ανά περιοχή.
• Στοχευμένη αποστράγγιση της γεωργικής γης. Αξιοποίηση των δυνατοτήτων που δίνει η λεγόμενη «γεωργία ακριβείας».
• Εκστρατείες ενημέρωσης των αγροτών για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη δουλειά τους.
• Συνένωση Τοπικών Οργανισμών Εγγείων Βελτιώσεων (ΤΟΕΒ), υιοθέτηση ενιαίου λογιστικού συστήματος, διοίκηση από managers και στελέχωση με γεωπόνους και άλλους επιστήμονες.
• Δημιουργία Κεντρικής Υπηρεσίας Εγγείων Βελτιώσεων στο υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης, η οποία θα έχει τον τελικό έλεγχο του προγραμματισμού και της πραγματοποίησης μελετών και έργων.

Ο κλάδος το 2023 

• Απασχολήθηκαν περισσότερα από 461.000 άτομα, που σημαίνει το 11% της συνολικής απασχόλησης στη χώρα. Τα τελευταία τρία έτη παρατηρείται μια τάση αύξησης της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα, όπως και του μεριδίου της, χωρίς όμως αυτό
  να αντικατοπτρίζεται στην αντίστοιχη πραγματική μεταβολή στην αξία παραγωγής
  ή στην προστιθέμενη αξία.
• Συνεισέφερε 7 δισ. ευρώ στο ελληνικό ΑΕΠ και στο 3,6% της συνολικής εγχώριας Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας.
• Οι εξαγωγές τροφίμων, ποτών και ειδών καπνού έφτασαν τα 8,8 δισ. ευρώ.
  Από το 2004, αυξάνονται κάθε χρόνο, ακόμα και τα χρόνια της πανδημίας.
• Περισσότερο από το 15% του συνόλου της αξίας των προϊόντων εξάγεται.
• Σχεδόν το υπόλοιπο 85% διατίθεται για εγχώριες χρήσεις: Στα νοικοκυριά (περίπου
  το 1/3 της παραγόμενης αξίας), στη βιομηχανία τροφίμων, ποτών και ειδών καπνού (26%), στον ίδιο τον αγροτικό τομέα (16%), καθώς και στη διαμονή και στην εστίαση (5,6%). Οι τρεις αυτοί χρήστες αγροτικών προϊόντων (πλην του ίδιου του αγροτικού τομέα) καλύπτουν άνω του 80% των αναγκών τους από εγχώριους παραγωγούς.
• Αντιστοιχεί σε 80%-85% της συνολικής κατανάλωσης νερού στην Ελλάδα.
  Οι αρδευτικές υποδομές της χώρας και η διαχείριση των υδάτων αντιμετωπίζουν σοβαρές ανεπάρκειες και προκλήσεις.