Mόνο το 5,6% των αγροτικών εκμεταλλεύσεων στην Ευρώπη ανήκει σε αγρότες ηλικίας μικρότερης των 35 ετών. Την ίδια στιγμή, ποσοστό μεγαλύτερο από το 31% των κατόχων ευρωπαϊκών εκμεταλλεύσεων είναι μεγαλύτεροι των 65 ετών. Τα στοιχεία αυτά, που προκύπτουν από την επεξεργασία στατιστικών δεδομένων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προκαλούν ανησυχία, όσον αφορά την ανταγωνιστικότητα της ευρωπαϊκής αγροτικής παραγωγής, αλλά και τη δυνατότητά της να εξασφαλίσει τρόφιμα τις επόμενες δεκαετίες. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επιβάλλεται να ενισχύσει περισσότερο με συγκεκριμένες πολιτικές τους νέους αγρότες, προκειμένου να ανανεωθεί το ανθρώπινο δυναμικό στην πρωτογενή παραγωγή.
Όμως, ποιοι είναι οι «νέοι αγρότες» της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία έχουν:
- Λίγες εκμεταλλεύσεις, μικρή γεωργική έκταση και μικρό εισόδημα σε σχέση με το σύνολο των αγροτών.
- Υψηλότερο επίπεδο επαγγελματικής κατάρτισης από τους μεγαλύτερους σε ηλικία αγρότες.
- Χαμηλότερο εισόδημα σε σχέση με το μέσο αγροτικό εισόδημα και χαμηλότερο ποσοστό ιδιόκτητης γης.
- Πραγματοποιούν επενδύσεις, αλλά έχουν χαμηλή δυνατότητα δανεισμού.
Πάντως, έχει ιδιαίτερη σημασία ότι στην ΕΕ η αγροτική περιουσία, όπως και το αγροτικό επάγγελμα, συχνά κληρονομούνται από πατέρα σε γιο. Αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά πολλές φορές δεν εμφανίζονται ως ιδιοκτήτες της εκμετάλλευσης προτού ο πατέρας τους φτάσει σε συντάξιμη ηλικία, δηλαδή μετά τα 65 έτη, οπότε και οι κληρονόμοι πιθανότατα θα έχουν ήδη ξεπεράσει τα 35. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, μπορεί να έχουν εργαστεί στην οικογενειακή επιχείρηση για πολλά χρόνια. Η πρακτική αυτή δημιουργεί ενδεχομένως κάποια προβλήματα στην αξιολόγηση των στατιστικών στοιχείων, έτσι ώστε να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα.
Πώς διαμορφώνεται το περιβάλλον για την αγροτική παραγωγή και την απασχόληση στην Ευρώπη
Λιγότερες εκμεταλλεύσεις και λιγότεροι άνθρωποι θα παράγουν περισσότερο τα επόμενα χρόνια. Ο ανταγωνισμός για τη γη είναι μεγάλος και χρειάζονται εξειδικευμένες ικανότητες για να επιβιώσει κανείς στην αγορά.
Λιγότερες αγροτικές εκμεταλλεύσεις
Το 2013, συνολικά 11 εκατομμύρια αγρότες καλλιεργούσαν 1.740 εκατομμύρια στρέμματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 28. Η Ρουμανία κατείχε το 33% των αγροτικών εκμεταλλεύσεων στην Ευρώπη. Μεταξύ του 2010 και του 2013, μέσα σε μόλις τρία χρόνια, ο αριθμός των αγροτικών εκμεταλλεύσεων στην ΕΕ μειώθηκε κατά 11,5%. Η μείωση ήταν μεγαλύτερη στην Ιταλία -14,6%, στην Κροατία -12,3% και στη Βουλγαρία -11,8%. Την ίδια χρονική περίοδο, ο αριθμός των απασχολούμενων στην αγροτική παραγωγή μειώθηκε συνολικά κατά 12,8%.
Όμως, την ίδια στιγμή, η έκταση της γης, που χρησιμοποιείται στην αγροτική παραγωγή, παρέμεινε σταθερή, γεγονός που σημαίνει ότι η αγροτική γη συγκεντρώθηκε στα χέρια λιγότερων ανθρώπων. Την πρώτη θέση, όσον αφορά την καλλιεργούμενη αγροτική έκταση, έχει η Γαλλία, με 280 εκατομμύρια στρέμματα (16% της καλλιεργούμενης έκτασης στην Ευρώπη) και ακολουθούν η Ισπανία, με 230 εκατομμύρια στρέμματα (13% της καλλιεργούμενης έκτασης), και το Ηνωμένο βασίλειο και η Γερμανία, με 170 εκατομμύρια στρέμματα (10% της συνολικής έκτασης).
Ανάμεσα στο 2010 και το 2013, η συνολική παραγωγή της ΕΕ σε ευρώ αυξήθηκε κατά 7,5%, ωστόσο, οι διαφορές ανάμεσα στα κράτη-μέλη είναι μεγάλες.
Το προφίλ και η κατάσταση των νέων αγροτών της ΕΕ
Σε κάθε αγρότη κάτω των 35 ετών αντιστοιχούν 5,6 αγρότες μεγαλύτεροι των 65 ετών. Αυτό δείχνει πως ο αγροτικός πληθυσμός της ΕΕ είναι αρκετά γερασμένος. Το 2013, περισσότεροι από το 1/3 των αγροτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είχαν ηλικία μεγαλύτερη των 65 ετών, ενώ την ίδια στιγμή μόνο το 5,6% του συνόλου των αγροτών ήταν μικρότεροι από 35 ετών. Αυτοί οι αριθμοί διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από τη Ρουμανία, όπου δραστηριοποιείται το 45% των αγροτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που είναι πάνω από 65 ετών. Κατά βάση, η ευρωπαϊκή παραγωγή βασίζεται στους μεσήλικες αγρότες.
Ο μέσος όρος της ηλικίας των αγροτών, που έχουν βιώσιμες εκμεταλλεύσεις, ήταν 49,2 το 2004 και 51,4 το 2013, μια αύξηση που είναι πολύ ανησυχητική. Πάντως, αξίζει να σημειωθεί ότι η ίδια τάση παρατηρείται και στις ΗΠΑ.
Οι νέοι αγρότες έχουν μεσαίου μεγέθους εκμεταλλεύσεις
Το 2013, ένας μέσος αγρότης στην ΕΕ είχε 162 στρέμματα κατά μέσο όρο. Οι νέοι αγρότες έχουν –κατά μέσο όρο– εκμεταλλεύσεις 161 στρεμμάτων, ακριβώς δηλαδή στον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Οι ηλικιωμένοι αγρότες έχουν τις μικρότερες εκμεταλλεύσεις, με 63 στρέμματα κατά μέσο όρο. Και με οικονομικούς όρους, οι εκμεταλλεύσεις των νέων αγροτών αποδίδουν παραγωγή κοντά στον μέσο όρο της ΕΕ τρεις φορές περισσότερο από τους ηλικιωμένους συναδέλφους τους.
Περίπου 3,2 εκατομμύρια αγρότες στην ΕΕ είναι άνω των 65 ετών. Αν αυτοί εγκατέλειπαν το επάγγελμα, θα απελευθερώνονταν 200 εκατομμύρια στρέμματα αγροτικής γης, αρκετή έκταση για 1,2 εκατομμύρια νέους αγρότες μεσαίου μεγέθους. Με άλλα λόγια, σε κάθε νέο αγρότη αντιστοιχούν 2,5 ηλικιωμένοι αγρότες, που πρέπει να σταματήσουν τη δραστηριότητα.
Όμως, μεταξύ 2004 και 2013, το μερίδιο στην αγροτική οικονομική αγορά των δύο μεγαλύτερων ηλικιακά ομάδων (άνω από 55 ετών) αυξήθηκε, ενώ αντίστοιχα μειώθηκε το μερίδιο των νέων αγροτών. Χαρακτηριστικά η μέση ηλικία των οικονομικά ενεργών αγροτών το 2013 ήταν 51 χρόνια.
Οι νέοι αγρότες έχουν την υψηλότερη επαγγελματική κατάρτιση
Το 2013, ένας στους τρεις υπεύθυνους (μάνατζερ) αγροτικής εκμετάλλευσης είχε παρακολουθήσει είτε βασική είτε και πιο ολοκληρωμένη αγροτική εκπαίδευση. Ωστόσο, η πλειονότητα το 68,2% έμαθε το επάγγελμα εμπειρικά. Όμως, για τους νέους αγρότες αυτή η εικόνα αλλάζει. Περίπου ένας στους πέντε νέους αγρότες (19,8%) έχει παρακολουθήσει έναν πλήρη κύκλο αγροτικής εκπαίδευσης. Παρ’ όλα αυτά, και το 62% των νέων αγροτών έχει μόνο πρακτική εμπειρία.
Οι αγρότες μέσης ηλικίας έχουν το υψηλότερο εισόδημα
Σύμφωνα με τα στοιχεία, από την οικονομική κρίση επηρεάστηκαν και οι αγρότες, ωστόσο το εισόδημά τους τα τελευταία χρόνια εμφανίζει σημάδια ανάκαμψης. Οι αγρότες μέσης ηλικίας 35-65 ετών έχουν το υψηλότερο εισόδημα, αλλά οι γηραιότεροι (άνω των 65) έχουν υψηλότερο εισόδημα από τους νεότερους (κάτω των 35 ετών).
Εντούτοις, η εισοδηματική κατάσταση των αγροτών ποικίλλει από χώρα σε χώρα. Μάλιστα, σε μερικά κράτη-μέλη, οι νέοι αγρότες καταφέρνουν να έχουν τα μεγαλύτερα εισοδήματα τα τελευταία χρόνια. Σε γενικές γραμμές, οι άμεσες ενισχύσεις αποτελούν το 30% του αγροτικού εισοδήματος σε όλα τα κράτη-μέλη χωρίς μεγάλες αποκλίσεις ανά ηλικιακή ομάδα.
Χρήση γης
Η αγροτική γη είναι σημαντικός παράγοντας για την αγροτική παραγωγή. Στην Ευρώπη, όμως, οι αγροτικές εκτάσεις χρησιμοποιούνται εδώ και δεκαετίες και κληρονομούνται, καθιστώντας δύσκολο σε όποιον «καινούργιο» θέλει να μπει στην παραγωγή να βρει αρκετά στρέμματα σε περιοχές υψηλής παραγωγικότητας.
Κατά μέσο όρο, 10 στρέμματα (1 εκτάριο) αγροτικής γης στην Ευρώπη κόστιζαν το 2013 10.000 ευρώ. Όμως, οι νέοι αγρότες καλλιεργούν γη χαμηλότερης αξίας, περίπου 6.931 ευρώ κατά μέσο όρο, ενώ η γη των αγροτών άνω των 65 ετών αξίζει κατά μέσο όρο 11.565 ευρώ. Η Πολωνία, η Ισπανία και η Ρουμανία έχουν το υψηλότερο ποσοστό ιδιόκτητης αγροτικής γης.
Γενικότερα, μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρεις διαφορετικές «ομάδες» σε επίπεδο χωρών. Οι νέοι αγρότες έχουν την πιο πολύτιμη γη στο Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, την Πορτογαλία, τη Σουηδία και την Ιρλανδία. Στη Γερμανία, την Ελλάδα, την Αυστρία και την Ιταλία παρατηρείται το φαινόμενο η αξία της γης να αυξάνεται ανάλογα με την ηλικία των ιδιοκτητών, δηλαδή οι μεγαλύτεροι ηλικιακά αγρότες έχουν καλύτερες εκτάσεις. Την τρίτη ομάδα, αποτελούν οι χώρες που δεν υπάρχουν ιδιαίτερες διαφορές σε σχέση με την ηλικία και την αξία της αγροτικής γης.
Λιγότη ιδιόκτητη γη έχουν οι νέοι σε σχέση με τους γηραιότερους
Οι νέοι αγρότες, κάτω των 35 ετών, έχουν ιδιόκτητες εκτάσεις μεγέθους 98 στρεμμάτων κατά μέσο όρο, ενώ οι αγρότες άνω 55-65 ετών κατέχουν κατά μέσο όρο 165 στρέμματα. Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι αγρότες αυξάνουν το ποσοστό της ιδιόκτητης αγροτικής γη έως την ηλικία των 65 ετών, ωστόσο μετά από αυτή την ηλικία κρατούν ένα μικρό τμήμα της ιδιοκτησίας τους, πιθανώς γιατί μεταβιβάζουν εκτάσεις σε κληρονόμους τους.
Οι περισσότεροι αγρότες, που διαθέτουν οικονομικά βιώσιμες εκμεταλλεύσεις (με βάση την έκταση και άλλους οικονομικούς δείκτες), καλλιεργούν εκτάσεις που νοικιάζουν. Για την ακρίβεια, το 54% της αγροτικής γης στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι νοικιασμένο με σημαντικές αποκλίσεις για τον μέσο όρο σε κάποια κράτη-μέλη. Δύο χαρακτηριστικά ακραία παραδείγματα είναι η Σλοβακία, όπου το 95% της καλλιεργήσιμης γης ενοικιάζεται, και η Ιρλανδία, όπου μόνο το 20% της αγροτικής έκτασης ενοικιάζεται από τους παραγωγούς.
Στις περισσότερες χώρες, οι νέοι αγρότες έχουν μεγαλύτερο ποσοστό ενοικιαζόμενων εκτάσεων, ενώ οι μεγαλύτεροι σε ηλικία έχουν ιδιόκτητες εκτάσεις, γεγονός ωστόσο που εξηγείται και από το ότι οι νέοι αγρότες προσπαθούν να αυξήσουν το μέγεθος της εκμετάλλευσής τους.
Σε όλη την Ευρώπη, το κόστος ενοικίασης αγροτικών εκτάσεων κατά μέσο όρο αντικατοπτρίζει το 5% του συνολικού κόστους καλλιέργειας. Το μεγαλύτερο κόστος ενοικίασης υπάρχει στη Βουλγαρία (13%) και το μικρότερο στη Μάλτα (1%), ενώ στην Ελλάδα το κόστος ενοικίασης φτάνει το 6% του συνολικού κόστους.
Οι νέοι αγρότες επενδύουν περισσότερο από τους αγρότες μεγαλύτερης ηλικίας, αλλά έχουν μικρό επιχειρηματικό κεφάλαιο ως αξία επιχείρησης.
Πάντως, οι νέοι αγρότες στην Ολλανδία, στο Λουξεμβούργο στη Σουηδία, στο Βέλγιο και στην Πολωνία έχουν τις αποδοτικότερες οικονομικά εκμεταλλεύσεις σε σχέση με τον μέσο όρο. Οι νέοι αγρότες, επίσης, αντιμετωπίζουν περισσότερες δυσκολίες στον δανεισμό, ενώ η πρόσβασή τους σε δάνεια την τελευταία δεκαετία επιδεινώθηκε.
