Mετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία: Μια σύγχρονη προσέγγιση

Η μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία αποτελεί ένα από τα συστήματα εκτροφής της χώρας μας, όπως και άλλων χωρών της Μεσογειακής Ευρώπης (Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία). Στην Ελλάδα, οι ιστορικές της καταβολές εντοπίζονται εδώ και αρκετούς αιώνες. Η μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία χαρακτηρίζεται από τη διαχείμαση των κοπαδιών σε πεδινές περιοχές (χειμαδιά) και τη μετακίνησή τους στα ορεινά κατά τους θερινούς μήνες (ξεκαλοκαιριά).

της Βασιλικής Λάγκα, ομότιμης καθηγήτριας, Τμήμα Γεωπονίας ΔΙ.ΠΑ.Ε

Σήμερα, στη χώρα μας, ο πληθυσμός των μετακινούμενων αιγοπροβάτων αποτελεί το 7% περίπου του συνολικού πληθυσμού, ενώ 50 χρόνια πριν αποτελούσε το 30% και πριν από τον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η μετακινούμενη ήταν η κύρια μορφή της αιγοπροβατοτροφίας.

Ο αριθμός των μετακινούμενων εκμεταλλεύσεων σε όλη τη χώρα υπολογίζεται περίπου στις 3.000. Οι κυριότερες χειμερινές διαβιώσεις εντοπίζονται στη Θεσσαλία και στη Στερεά Ελλάδα, καθώς στις δύο αυτές περιφέρειες διαχειμάζει το 50% των μετακινούμενων κοπαδιών και άνω το 50% των μετακινούμενων ζώων, ενώ οι θερινές διαμονές των μετακινούμενων κοπαδιών συναντώνται κυρίως στη Δυτική Μακεδονία, στην Ήπειρο και λιγότερο στη Φωκίδα, στην Ευρυτανία και στην Αρκαδία.

Τα κύρια χαρακτηριστικά του συστήματος

Το σύστημα της μετακινούμενης αιγοπροβατοτροφίας σήμερα αποτελεί παράδειγμα εκτατικού συστήματος εκτροφής, με κύρια χαρακτηριστικά την αξιοποίηση της διαθέσιμης οικογενειακής εργασίας, τη χαμηλή εξάρτηση από πάγιο κεφάλαιο (επενδύσεις σε κτήρια και μηχανολογικό εξοπλισμό), καθώς και τις σχετικά χαμηλές απαιτήσεις σε μεταβλητό κεφάλαιο (αγοραζόμενες εισροές), κυρίως λόγω της κάλυψης μεγάλου μέρους των διατροφικών αναγκών των ζώων από τη βόσκηση σε ορεινούς βοσκότοπους (εξοικονομείται συχνά πέραν του 50% των δαπανών διατροφής σε σχέση με εντατικά παραγωγικά συστήματα προβάτων).

Αυτή ακριβώς η φυσιογνωμία του κλάδου προσδιορίζει την ανθεκτικότητά του σε δυσμενείς συνθήκες, όπως σήμερα, λόγω της σημαντικής αύξησης του κόστους των ζωοτροφών.

Η μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία έχει σαφή ρόλο στην ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών, ιδίως των ορεινών και μειονεκτικών. Πράγματι, σε τέτοιες περιοχές, όπου η οικονομική δραστηριότητα δεν είναι επαρκώς διαφοροποιημένη, παρέχει απασχόληση και εισόδημα σε αγροτικές οικογένειες. Μάλιστα, σε ορισμένες περιοχές η μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία είναι η μοναδική δραστηριότητα και συμβάλλει ουσιαστικά στη συγκράτηση του πληθυσμού και στη διατήρηση της βιωσιμότητάς τους κατά τους θερινούς μήνες.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ακόμα και σε ορεινές κοινότητες στις οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί άλλοι τομείς της οικονομίας, όπως π.χ. η παροχή τουριστικών υπηρεσιών σε ολόκληρο τον ορεινό όγκο των Γρεβενών, μέσω της εφαρμογής ευρωπαϊκών αναπτυξιακών πρωτοβουλιών, η μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία συνεχίζει να ασκείται και να αποτελεί την κύρια πηγή εισοδήματος.

Μάλιστα, αυτή η μορφή της ανάπτυξης αξιοποιεί τα εγγενή πλεονεκτήματα και τα υφιστάμενα πολιτιστικά στοιχεία των περιοχών, τα οποία έχουν διαμορφωθεί ως αποτέλεσμα της επικράτησης του συστήματος μετακινούμενης κτηνοτροφίας για αιώνες ως κύρια πηγή εισοδήματος και απασχόλησης.

Συγχρόνως, η αξιοποίηση των παραγόμενων γαλακτοκομικών προϊόντων από μετακινούμενα κοπάδια αποτελεί μια επιπλέον οικονομική δραστηριότητα με προοπτική για αυτές τις περιοχές. Τα προϊόντα αυτά συχνά διαθέτουν εξαιρετικά ποιοτικά και οργανοληπτικά χαρακτηριστικά και μπορούν να διοχετευτούν προς εξειδικευμένες φωλιές αγορών, επιτυγχάνοντας καλές τιμές, συνεπώς βελτιώνοντας το γεωργικό εισόδημα.

Ο πολυλειτουργικός χαρακτήρας της

Εκτός από τον οικονομικό της ρόλο, η μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα πολυλειτουργικού παραγωγικού συστήματος.

Μεταξύ των πολλών συνιστωσών του πολυλειτουργικού της χαρακτήρα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιδράσεις της στο περιβάλλον και στις αγροτικές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης και της πολιτιστικής τους κληρονομιάς.

Ως προς την περιβαλλοντική διάσταση του συστήματος, τα μετακινούμενα κοπάδια αξιοποιούν ορεινούς βοσκότοπους, συμβάλλοντας στην προστασία της βιοποικιλότητας και στη φυσική ανανέωση της βλάστησης.

Επιπλέον, οι μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι αξιοποιούν αυτόχθονες φυλές αιγοπροβάτων στα κοπάδια τους. Πρόκειται για φυλές άριστα προσαρμοσμένες στις τοπικές συνθήκες και στο μικροκλίμα των ορεινών κυρίως διαβιώσεων, οι οποίες μάλιστα διαθέτουν επιπλέον το πλεονέκτημα της υψηλής ανθεκτικότητας. Η διατήρηση αυτών των φυλών αντανακλά την επιδίωξη για την προστασία της γενετικής ποικιλότητας και των γενετικών πόρων.

Δεδομένου του πολυλειτουργικού χαρακτήρα της μετακινούμενης κτηνοτροφίας και των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των διαστάσεών της, απαιτούνται ιδιαίτερες δράσεις και πολιτικές τόσο για τη διαφύλαξή της, όσο και για την ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων της, με απώτερο σκοπό τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης. Η μετακινούμενη αιγοπροβατοτροφία αποτελούσε πάντοτε τον ορισμό της εκτατικής εκτροφής, σήμερα όμως η έννοια του εκτατικού δεν είναι απαραίτητα συνώνυμο του απλώς παραδοσιακού ή αναχρονιστικού, αλλά αρχίζει να ταυτίζεται με μια νέα μορφή εκσυγχρονισμού, που κύριος στόχος δεν είναι αύξηση της παραγωγής στο διηνεκές, αλλά η αριστοποίησή της με τον σεβασμό προς το περιβάλλον.

Μέσα από το νέο αυτό πρίσμα που προσεγγίζονται πλέον τα συστήματα εκτροφής, η επιμονή για τη διατήρηση, αλλά και την ενίσχυση της μετακινούμενης αιγαπροβατοτροφίας δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με μια ρομαντική διάθεση ως προσκόλληση στο παρελθόν, αλλά ως ένα σύνολο τεχνικών που είναι οι μόνες που μπορούν να αξιοποιήσουν όλη την κλίμακα των ορεινών εκτάσεων και των μη ευνοημένων γενικά περιοχών. Η αξιοποίηση, όμως, των τεχνικών αυτών θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι θα αναληφθεί από ενεργούς κτηνοτρόφους, οι οποίοι θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση, εκτός των άλλων, των ποιμενικών εκτάσεων ως των τελευταίων καταφυγίων της φύσης.

Κατηγορίες μετακινήσεων

Οι κυριότερες μετακινήσεις που πραγματοποιούνται σήμερα μπορούν να διακριθούν στις εξής:

α) Μικρές τοπικές μετακινήσεις εντός των περιφερειακών ενοτήτων, οι οποίες παρατηρούνται σχεδόν σε ολόκληρη τη χώρα και αντιστοιχούν στο 44,7% του συνόλου των μετακινήσεων.

β) Μικρές μετακινήσεις έως και 50km χαρακτηρίζουν τις γειτνιάζουσες περιφερειακές ενότητες της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (κυρίως μεταξύ Ξάνθης και Ροδόπης) και το γεωγραφικό διαμέρισμα της Στερεάς Ελλάδας (κυρίως από την Αιτωλοακαρνανία προς την Ευρυτανία και τη Φωκίδα).

γ) Μέτριας εμβέλειας μετακινήσεις (51-100km) που εντοπίζονται μεταξύ Θεσπρωτίας και Ιωαννίνων, από την Αιτωλοακαρνανία και τη Φθιώτιδα προς την Ευρυτανία και την Άρτα, καθώς και από τις πεδινές περιοχές της Κρήτης προς τις ορεινότερες (κυρίως προς τον Ψηλορείτη και το Οροπέδια του Λασιθίου).

δ) Μεγάλες μετακινήσεις (101-200km) πραγματοποιούνται από την Αττική προς τη Φωκίδα και τη Φθιώτιδα, από τις χειμερινές διαβιώσεις της Λάρισας προς τα Γρεβενά, την Κοζάνη και τα Ιωάννινα, από την Αιτωλοακαρνανία προς τα Ιωάννινα, καθώς και από τον Νομό Πρέβεζας προς τα ορεινά των Ιωαννίνων.

ε) Πολύ μεγάλες μετακινήσεις, άνω των 200km, πραγματοποιούνται κυρίως από τις πεδινές περιοχές της Θεσσαλίας (κυρίως Μαγνησία και Λάρισα) και της Θεσπρωτίας προς τα ορεινά της Δυτικής Μακεδονίας (Καστοριά, Κοζάνη) και των Ιωαννίνων, από τη Σιθωνία Χαλκιδικής προς τη Δυτική Μακεδονία.

 

Άγραφοι νόμοι και πολιτιστική κληρονομιά

Στη διάρκεια των αιώνων δημιουργήθηκε ένα πλαίσιο κανόνων (άγραφων νόμων), αξιών, παραδόσεων, εθίμων, ενός πολιτισμού ιδιαίτερα ζωντανού σε όλους τους τομείς διαβίωσης. Ένα μεγάλο κομμάτι αυτού του πολιτισμού το συναντάμε και σήμερα σχεδόν σε όλες τις περιοχές της χώρας μας στις οποίες εφαρμόζεται η μετακινούμενη κτηνοτροφία.

Από τις πιο γνωστές εθνοτικές ομάδες ανθρώπων που ασχολούνταν και συνεχίζουν να ασχολούνται με τη μετακινούμενη κτηνοτροφία είναι οι Βλάχοι, οι Σαρακατσαναίοι και οι Κουπατσαραίοι, αλλά και άλλοι πληθυσμοί ορεινών περιοχών. Η πολιτιστική παράδοση που συνδέεται με τη μετακινούμενη κτηνοτροφία είναι ποικιλόμορφη, περιλαμβάνοντας πληθώρα πολιτιστικών στοιχείων που συναντώνται στις ορεινές, αλλά και τις πεδινές διαβιώσεις των κοπαδιών.

Η επικράτησή της σε βάθος αιώνων έχει διαμορφώσει ένα σύνολο πολιτιστικών στοιχείων, που χαρακτηρίζουν τις περιοχές στις οποίες εντοπίζεται μέχρι και σήμερα και έχουν διαμορφώσει, εν γένει, την πολιτιστική ταυτότητα αυτών των περιοχών, συνθέτοντας τη γεωργική πολιτιστική κληρονομιά τους. Πρόκειται για πολιτιστικά στοιχεία, όπως η μουσική και οι χοροί, τα πανηγύρια, τα ήθη και τα έθιμα.

Συχνά, μάλιστα, η μετακίνηση συνεπάγεται τη διασπορά πολιτιστικών στοιχείων μεταξύ των χειμερινών και θερινών διαβιώσεων. Οι μετακινούμενες εκτροφές διατηρούνται από γενιά σε γενιά και, μάλιστα, σήμερα παρατηρείται όλο και εντονότερα η ηλικιακή ανανέωση των αρχηγών των μετακινούμενων αιγοπροβατοτροφικών εκμεταλλεύσεων, υποδεικνύοντας πως οι νέοι αντιλαμβάνονται τις υφιστάμενες ευκαιρίες του συστήματος, σε συνδυασμό με την επιδίωξή τους να ακολουθήσουν την οικογενειακή παράδοση.

Έτσι, η μετακίνηση, που συνεπάγεται έναν ιδιαίτερο τρόπο ζωής, συνεχίζει να είναι επίκαιρη μέχρι και σήμερα ως προς τον πολιτιστικό της ρόλο. Η μετακινούμενη κτηνοτροφία περιλαμβάνεται πλέον στον κατάλογο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και της UNESCO.