των Μαρίνας Παναγιωτίδου, γεωπόνου ΑΠΘ, αρχιτέκτονα τοπίου ΜΑ και Φανής Χατζήνα, βιολόγου-ερευνήτριας Α’, Τμήμα Μελισσοκομίας, ΕΛΓΟ-«Δήμητρα»
Αναμφισβήτητα, η χώρα μας διαθέτει ιδιαίτερα πλούσιους φυτογενετικούς πόρους και έναν εξαιρετικά υψηλό αριθμό διαφορετικών φυτών. Συγκεκριμένα, η φυτική βιοποικιλότητα της Ελλάδας είναι από τις πλουσιότερες της Ευρώπης και περιλαμβάνει περισσότερα από 6.600 αυτοφυή taxa (φυτικά είδη και υποείδη), σε ποσοστό που καλύπτει σχεδόν το 50% των αυτοφυών φυτών ολόκληρης της Ευρώπης.
Πολύ σημαντικό θεωρείται το γεγονός ότι περίπου το 13%-15% είναι ενδημικά φυτά, δηλαδή είναι μοναδικά και δεν απαντούν πουθενά αλλού στον πλανήτη. Έτσι, εμφανίζονται στη χώρα μας ως αυτοφυή είδη μερικά από τα πλέον εξαιρετικά μελισσοτροφικά φυτά και βότανα, όπως η ρίγανη, το θυμάρι, το τσάι του βουνού, η μέντα και το φασκόμηλο και πολλά άλλα, τα ονομαζόμενα δηλαδή αρωματικά φυτά. Επίσης, αξιοσημείωτος είναι και ο αριθμός των αυτοφυών φυτών που χαρακτηρίζονται ως σπάνια ή απειλούμενα, καθώς ανήκουν σε μία από τις κατηγορίες επικινδυνότητας της Κόκκινης Λίστας Απειλούμενων Ειδών της Διεθνής Ένωσης Προστασίας της Φύσης/IUCN (IUCN Red List of Threatened Species), ή/και είναι ενταγμένα σε εθνικό ή/και διεθνές καθεστώς προστασίας.
Η σχέση φυτών και επικονιαστών
Η πλούσια φυτοποικιλότητα σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη γεωμορφολογία, το κλίμα, τη θέση και το ευρύτερο φυσικό περιβάλλον της Ελλάδας με τα πολλά διαφορετικά και πλούσια ευαίσθητα οικοσυστήματα δίνουν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη μιας μοναδικής φυτοποικιλότητας από σημαντικά δέντρα, θάμνους, πολυετή ποώδη και ετήσια φυτά ιδιαίτερης αξίας για τη μέλισσα και τον άνθρωπο κατ’ επέκταση.
Για την αναπαραγωγή τους, τα φυτά χρησιμοποιούν διαφορετικούς τρόπους διασποράς των σπερμάτων τους, συμπεριλαμβανομένης της επικονίασης. Ως επικονίαση ορίζουμε τη μεταφορά της γύρης από τον ανθήρα ενός άνθους στο στίγμα του ίδιου ή άλλου άνθους. Η πλειονότητα των ανθοφόρων φυτών έχει αναπτύξει μια τεράστια ποικιλία τρόπων επικονίασης, οι οποίοι είναι συνήθως ιδιότυποι, επιτηδευμένοι και περίπλοκοι. Οι πολύπλοκες αυτές σχέσεις μεταξύ των φυτών που φέρουν άνθη και των επικονιαστών τους ερμηνεύονται πολύ συχνά ως το αποτέλεσμα μιας μακριάς και στενής εξελικτικής σχέσης, η οποία ξεκίνησε τουλάχιστον 70 εκατομμύρια χρόνια πριν.
Η σχέση μέλισσας, φυτού και ανθρώπου ανέκαθεν στο πέρασμα των αιώνων υπήρξε αμοιβαία επωφελής. Η μέλισσα, καθώς επισκέπτεται τα άνθη για τη συλλογή τροφής, μεταφέρεται σε μεγάλες αποστάσεις και επικονιάζει εκατοντάδες διαφορετικά είδη φυτών, δηλαδή βοηθά το φυτό που το έχει ανάγκη. Αποτελεί έτσι τον σημαντικότερο επικονιαστή, σε τέτοιον βαθμό που αγγίζει το ποσοστό του 80% των επικονιαστικών εντόμων.
Συνεπώς, η μέλισσα συντελεί σημαντικά στην αναπαραγωγή πολλών φυτών από τα οποία ο άνθρωπος μπορεί να τρέφεται ή να τα αξιοποιεί με πολλαπλούς τρόπους προς όφελός του. Παρόλο που η κοινή μέλισσα είναι υπεύθυνη για την επικονίαση του 70%-75% του συνόλου των καλλιεργειών, η συμβολή των άγριων μελισσών (=μοναχικές μέλισσες και βομβίνοι) στην επικονίαση των καλλιεργειών, αλλά και των αυτοφυών φυτών είναι σημαντικότατη και αναντικατάστατη. Είναι γνωστό ότι τα περισσότερα από τα μοναχικά είδη μελισσών είναι ολιγολεκτικά (επισκέπτονται έναν πολύ μικρό αριθμό φυτικών ειδών) και, κατά συνέπεια, πολύ εξειδικευμένοι και αποτελεσματικοί επικονιαστές των φυτών, που αποκλειστικά επισκέπτονται.
Προστασία της μέλισσας
Στον πίνακα που ακολουθεί δίνονται ανά εποχή άνθισης τα σημαντικότερα μελισσοτροφικά φυτά της ελληνικής χλωρίδας. Ως µελισσοκοµικό ή μελισσοτροφικό φυτό χαρακτηρίζεται το φυτό που παρέχει τροφή στη µέλισσα, η οποία είναι σε μορφή νέκταρ, µελιτώµατος ή/και γύρης. Το χρονικό διάστημα που ένα φυτό δίνει νέκταρ ή γύρη ονομάζεται µελιτοφορία.
Με την εντατικοποίηση των καλλιεργητικών φροντίδων, την αύξηση χρήσης των φυτοφαρμάκων και βιοκτόνων, τη μείωση των φυσικών ενδιαιτημάτων για τις μοναχικές μέλισσες και τους άλλους επικονιαστές, αλλά και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην προσφορά τροφής για όλους τους επικονιαστές ερχόμαστε πλέον αντιμέτωποι με την πληθυσμιακή μείωση των επικονιαστών και τον κίνδυνο της μείωσης της τροφής για τον άνθρωπο. Επομένως, θα πρέπει να προστατεύσουμε τη μέλισσα και την πλούσια βιοποικιλότητα της χώρας μας με περιβαλλοντικές δράσεις ατομικές, αλλά και συλλογικές, όπως να:
✱ Αποφεύγουμε τη χρήση φυτοφαρμάκων ή, αν δεν μπορούμε να το αποφύγουμε, να ψεκάζουμε αργά το σούρουπο.
✱ Αυξάνουμε τις περιοχές πρασίνου στις πόλεις μας.
✱ Φυτεύουμε μελισσοκομικά φυτά της ελληνικής χλωρίδας στις άκρες των χωραφιών μας, στα πάρκα, στους κήπους και στα μπαλκόνια μας.
✱ Αφήνουμε κάποιες πλαϊνές λωρίδες των χωραφιών μας ακαλλιέργητες.
✱ Υποστηρίζουμε τις προσπάθειες διατήρησης φυσικών οικότοπων.
✱ Φτιάχνουμε κατασκευές για αύξηση των ενδιαιτημάτων των μοναχικών μελισσών (π.χ. ξενοδοχεία μελισσών, ποτίστρες κ.ά.).
✱ Συνεργαζόμαστε όλοι οι ενδιαφερόμενοι: τοπικές αρχές, κάτοικοι, μελισσοκόμοι και αγρότες-καλλιεργητές σε κοινές δράσεις για το περιβάλλον.
Όλα τα παραπάνω είναι τρόποι για να φροντίσουμε τον φυσικό μας χώρο, το κοινό μας «σπίτι» και να εξασφαλίσουμε την καλή μας υγεία, αλλά και την ευζωία των επόμενων γενεών.
Περισσότερες πληροφορίες για τις μέλισσες, την κοινωνία τους, την επικονίαση, την ασφάλεια στα επισκέψιμα μελισσοκομεία, την ελληνική χλωρίδα, αλλά και τους τρόπους αναπαραγωγής των αρωματικών φυτών θα βρείτε στο YouTube κανάλι του προγράμματος BeePathNet.
