Ολιστική μεταρρύθμιση του αγροδιατροφικού συστήματος στην Ελλάδα

Η ελληνική ύπαιθρος δεν μπορεί να αναγεννηθεί χωρίς ανεξαρτησία, συμμετοχή και δικαιοσύνη. Η θεσμική επανεκκίνηση του αγροδιατροφικού τομέα, με θεμέλιο τη γεωγραφική ισότητα και τη διαγενεακή συνέχεια, συγκροτεί ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Μόνο μέσα από ένα αξιόπιστο σύστημα ανεξάρτητης διακυβέρνησης και διαπεριφερειακής σύμπραξης μπορούν να ενεργοποιηθούν οι αδρανείς δυνατότητες των κοινοτήτων της υπαίθρου.

Α. Το δομικό αδιέξοδο του αγροδιατροφικού τομέα στην Ελλάδα

Ο αγροδιατροφικός τομέας στην Ελλάδα αντιμετωπίζει ένα πολυεπίπεδο και διαχρονικό δομικό αδιέξοδο, το οποίο συντηρείται από μια σειρά αλληλοσυνδεόμενων αδυναμιών. Παρά τη σημαντική συνεισφορά του στην τοπική οικονομία και κοινωνική συνοχή, ειδικά σε αγροτικές και νησιωτικές περιοχές, η βιωσιμότητά του συνεχώς υπονομεύεται.

Α1. Αποεπένδυση και υποβάθμιση υποδομών

Η μακροχρόνια έλλειψη επενδύσεων σε σύγχρονες καλλιεργητικές τεχνικές, υποδομές αποθήκευσης, μεταποίησης και εμπορίας έχει καταστήσει την ελληνική γεωργία τεχνολογικά καθυστερημένη. Πολλές αγροτικές μονάδες λειτουργούν με εξοπλισμό περασμένων δεκαετιών, χωρίς πρόσβαση σε έξυπνες γεωργικές εφαρμογές, ακριβή γεωργία, ή ψηφιακά εργαλεία διαχείρισης καλλιεργειών. Το αποτέλεσμα είναι χαμηλή παραγωγικότητα, σπατάλη φυσικών πόρων και αδυναμία ποιοτικής διαφοροποίησης των προϊόντων.

Α2. Δημογραφική γήρανση και εγκατάλειψη της υπαίθρου

Ο μέσος όρος ηλικίας των Ελλήνων αγροτών υπερβαίνει τα 57 έτη, ενώ η είσοδος νέων επαγγελματιών στον τομέα παραμένει οριακή. Η έλλειψη διαδοχής, η περιορισμένη ελκυστικότητα του επαγγέλματος και η έλλειψη υποστηρικτικού περιβάλλοντος (εκπαίδευση, τεχνική υποστήριξη, πρόσβαση σε γη και κεφάλαια) επιταχύνουν την εγκατάλειψη της υπαίθρου. Αυτό έχει ως συνέπεια την ερημοποίηση παραγωγικών περιοχών και την περαιτέρω συρρίκνωση της αγροτικής οικονομίας.

Α3. Ασυνέχειες πολιτικής και έλλειψη μακροχρόνιου στρατηγικού σχεδιασμού

Οι εθνικές πολιτικές αγροτικής ανάπτυξης χαρακτηρίζονται από αποσπασματικότητα, ασυνέπεια και έλλειψη συνέχειας μεταξύ διαφορετικών κυβερνήσεων. Η έλλειψη ενός μακροχρόνιου σχεδίου για τον μετασχηματισμό του τομέα –με έμφαση στην καινοτομία, την ποιότητα, την εξωστρέφεια και τη βιωσιμότητα– οδηγεί σε απώλεια προσανατολισμού και σε κακοδιαχείριση των ευρωπαϊκών πόρων.

Α4. Κακή αξιοποίηση των ευρωπαϊκών επιδοτήσεων

Παρά τη γενναία στήριξη μέσω της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), η κατανομή των επιδοτήσεων συχνά βασίζεται σε ιστορικά κριτήρια, χωρίς να ευνοεί την καινοτομία, τη νεανική επιχειρηματικότητα ή την ενίσχυση καθετοποιημένων και εξαγώγιμων μοντέλων. Το μεγαλύτερο ποσοστό των ενισχύσεων καταναλώνεται σε λειτουργικά κόστη ή συντηρεί μη παραγωγικές δομές, αντί να επενδύεται σε μακροχρόνιες αλλαγές και σύγχρονες αλυσίδες αξίας.

Α5. Κατακερματισμός εκμεταλλεύσεων και έλλειψη συνεργατισμού

Η ύπαρξη χιλιάδων μικρών, οικογενειακών εκμεταλλεύσεων, χωρίς δυνατότητα οικονομίας κλίμακας ή πρόσβασης σε αγορές, αποτελεί χρόνιο πρόβλημα. Η αδυναμία οργάνωσης ισχυρών, επαγγελματικά διοικούμενων συνεταιρισμών, αγροτικών συμπράξεων ή ομάδων παραγωγών εντείνει τον κατακερματισμό και περιορίζει τη διαπραγματευτική δύναμη των παραγωγών στην αλυσίδα τροφίμων.

Α6. Χαμηλή προστιθέμενη αξία και ανεπαρκής διασύνδεση με τη μεταποίηση

Η πλειονότητα των ελληνικών αγροτικών προϊόντων διατίθεται χύδην, χωρίς ταυτότητα και χωρίς καμία διαδικασία διαφοροποίησης ή πιστοποίησης (ΠΟΠ, ΠΓΕ, βιολογικά, terroir-based). Η διασύνδεση με τον μεταποιητικό τομέα και τις αγορές εξωτερικού είναι περιορισμένη και απρογραμμάτιστη, με αποτέλεσμα η προστιθέμενη αξία να καταλήγει σε μεσάζοντες και όχι στους παραγωγούς.

Α7. Κλιματική αλλαγή και περιβαλλοντικές προκλήσεις

Η ελληνική γεωργία βρίσκεται αντιμέτωπη με την αύξηση των ακραίων καιρικών φαινομένων, την ερημοποίηση, τη μείωση των υδατικών πόρων και τη διαταραχή των καλλιεργητικών κύκλων. Η απουσία προσαρμοσμένων πολιτικών κλιματικής ανθεκτικότητας καθιστά τον τομέα ακόμα πιο ευάλωτο, χωρίς επαρκείς μηχανισμούς πρόληψης ή ανάκαμψης.

Πραγματικά, το δομικό αδιέξοδο του ελληνικού αγροδιατροφικού τομέα δεν οφείλεται μόνο σε εξωτερικές συνθήκες, αλλά κυρίως σε εσωτερικές παθογένειες διακυβέρνησης, σχεδιασμού και παραγωγικής κουλτούρας. Η αντιμετώπισή του απαιτεί μια Λευκή Βίβλο για τη στήριξη του αγροδιατροφικού τομέα.

Β. Λευκή Βίβλος για την Ανεξάρτητη Αρχή Αγροδιατροφικής Ανάπτυξης και Στρατηγικής (ΑΑΑΣ)

Η ελληνική αγροδιατροφή αποτελεί δομικό πυλώνα της εθνικής οικονομίας, της διατροφικής ασφάλειας, της τοπικής ανάπτυξης και της πολιτισμικής ταυτότητας της χώρας. Ωστόσο, παραμένει ευάλωτη σε αποσπασματικές πολιτικές, έλλειψη συνέργειας μεταξύ αρμόδιων φορέων, αδυναμία διατομεακού συντονισμού και περιορισμένη διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων. Η Λευκή Βίβλος αυτή εισηγείται την ίδρυση Ανεξάρτητης Αρχής για την Αγροδιατροφική Ανάπτυξη και Στρατηγική (ΑΑΑΣ), με σκοπό την εγκαθίδρυση θεσμικής συνέχειας, στρατηγικού οράματος και συντονισμένης υλοποίησης των πολιτικών για τον αγροδιατροφικό τομέα.

Θεσμική θωράκιση – βιωσιμότητα – συνέργειες – συμμετοχικότητα – νεολαία

Β1. Σκοπός και αναγκαιότητα ίδρυσης Ανεξάρτητης Αρχής για την Αγροδιατροφική Ανάπτυξη και Στρατηγική (ΑΑΑΣ)

Η αγροδιατροφή αποτελεί στρατηγικό τομέα της εθνικής οικονομίας και πολιτιστικής ταυτότητας. Ωστόσο, η αποσπασματικότητα πολιτικών, η έλλειψη διαχρονικής στρατηγικής, οι αλληλεπικαλύψεις και η απουσία θεσμικής συνέχειας αποδυναμώνουν την ανταγωνιστικότητα, τη βιωσιμότητα και την κοινωνική συνοχή της υπαίθρου. Απαιτείται ένας ανεξάρτητος, συνταγματικά θωρακισμένος θεσμός με αποστολή τη χάραξη, την παρακολούθηση και την αξιολόγηση μιας διατομεακής, πολυεπίπεδης και διαγενεακής αγροδιατροφικής στρατηγικής. Η Ανεξάρτητη Αρχή Αγροδιατροφικής Ανάπτυξης και Στρατηγικής (ΑΑΑΣ) προτείνεται για να επιτελέσει αυτόν τον ρόλο.

Β2. Δομή και θεσμική θωράκιση της Ανεξάρτητης Αρχής Αγροδιατροφικής Ανάπτυξης και Στρατηγικής (ΑΑΑΣ)

• Νομική φύση: Ανεξάρτητη Αρχή, κατοχυρωμένη με ειδική νομοθεσία και δυνατότητα συνταγματικής εδραίωσης στο πλαίσιο της Συνταγματικής Αναθεώρησης (π.χ. άρθρο 101Α), κατά το πρότυπο Αρχών, όπως η ΕΛΣΤΑΤ, η ΑΔΑΕ ή ο Συνήγορος του Πολίτη.
• Διοικητική δομή:

• Διοικούσα Επιτροπή με κοινωνική και επιστημονική εκπροσώπηση.
• Επιστημονικό Συμβούλιο.
• Τμήματα ανά θεματικό πυλώνα: Πρωτογενής Παραγωγή, Μεταποίηση, Νεανική Αγροτική Επιχειρηματικότητα, Κλιματική Προσαρμογή, Ψηφιακός Μετασχηματισμός, Εφοδιαστική Αλυσίδα, Εξαγωγές κ.ά.

Β3. Αρμοδιότητες της ΑΑΑΣ

• Εκπόνηση και επικαιροποίηση της Εθνικής Αγροδιατροφικής Στρατηγικής 2035.
• Ανάλυση πολιτικών και διαμόρφωση δεικτών αγροτικής βιωσιμότητας και κοινωνικής συνοχής (Rural Equity Index).
• Συντονισμός μεταξύ υπουργείων (Αγροτικής Ανάπτυξης, Περιβάλλοντος, Παιδείας, Τουρισμού κ.ά.).
• Παρακολούθηση εφαρμογής της στρατηγικής σε περιφερειακό επίπεδο.
• Διαβούλευση με παραγωγικούς και κοινωνικούς φορείς.
• Συλλογή και επεξεργασία στατιστικών και ποιοτικών δεδομένων.
• Έκδοση ετήσιας έκθεσης και εισηγήσεων προς τη Βουλή και τα αρμόδια υπουργεία.

Β4. Διεθνή παραδείγματα – Καλές πρακτικές

• Γαλλία – Conseil national de l’alimentation (CNA): Ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο που συγκεντρώνει εκπροσώπους πολιτείας, κοινωνίας των πολιτών και παραγωγών για την από κοινού χάραξη πολιτικών διατροφής και αγροδιατροφής.
• Ιρλανδία – Teagasc: Δημόσιος οργανισμός ερευνητικής και στρατηγικής υποστήριξης της γεωργίας και διατροφής, με ιδιαίτερη έμφαση στη διαγενεακή μετάβαση.
• Καναδάς – Canadian Agri-Food Policy Institute (CAPI): Ανεξάρτητο Ινστιτούτο πολιτικής που λειτουργεί ως think tank για την εθνική στρατηγική αγροδιατροφής με τη συμμετοχή του κοινού.
• Ιταλία – Rete Rurale Nazionale: Μηχανισμός εθνικού συντονισμού με συμμετοχή των περιφερειών και των οργανώσεων της υπαίθρου για την υλοποίηση της ΚΑΠ.
• Φινλανδία – Ενσωμάτωση «Rural Proofing» σε κάθε στρατηγική απόφαση.

Διεθνή παραδείγματα και συγκριτική ανάλυση

Πολλές χώρες έχουν υιοθετήσει ανάλογες προσεγγίσεις για τη διαχείριση των αγροδιατροφικών συστημάτων τους, με έμφαση στην ανεξαρτησία, στη συμμετοχή και στη βιωσιμότητα (βλ. πίνακα).

Αυτά τα παραδείγματα καταδεικνύουν την αξία της αποκέντρωσης, της ψηφιακής υποστήριξης και της ενίσχυσης των νέων στην αγροτική ανάπτυξη (OECD, 2020; FAO, 2022).

Β5. Συνέργειες και δικτύωση

Η ΑΑΑΣ δεν θα λειτουργεί απομονωμένα, αλλά ως κόμβος συνεργειών, με:

• Επιστημονικά ιδρύματα και πανεπιστήμια (ερευνητικούς φορείς, πανεπιστήμια, κ.ά.).
• Αγροτικούς Συνεταιρισμούς και Επιμελητήρια.
• Τοπική Αυτοδιοίκηση Α’ και Β’ βαθμού.
• Ερευνητικά Κέντρα, Παρατηρητήρια, Κέντρα Καινοτομίας.
• Επιχειρήσεις και startups του αγροδιατροφικού τομέα.
• Διεθνείς Οργανισμούς (FAO, EIP-Agri, OECD Rural, DG AGRI).

Θα θεσμοθετηθεί Συμβούλιο Αγροδιατροφικής Συνεργασίας υπό την αιγίδα της ΑΑΑΣ, με εκπροσώπους όλων των παραπάνω.

Β6. Συμμετοχικότητα και διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων

• Δημόσια διαβούλευση για κάθε κρίσιμη πολιτική ή στρατηγική απόφαση.
• Ψηφιακή πλατφόρμα «OpenAgro» για την ανοιχτή παρακολούθηση έργου και στόχων της ΑΑΑΣ.
• Υποχρέωση δημοσιοποίησης όλων των γνωμοδοτήσεων και εισηγήσεων.
• Συμμετοχή πολιτών και οργανώσεων μέσω θεσμοθετημένων διαδικασιών (π.χ. λαϊκές συνελεύσεις για την αγροδιατροφή σε επίπεδο δήμων).

Β7. Οι νέοι και η στρατηγική διαδοχής

Ο γηρασμένος αγροτικός πληθυσμός στην Ελλάδα αποτελεί κρίσιμη απειλή. Η ΑΑΑΣ θεσμοθετεί και ενσωματώνει διατομεακές στρατηγικές διαδοχής και παραμονής νέων στην ύπαιθρο, όπως:

• Εκκολαπτήρια Νέων Αγροτών (AgroStart Labs) σε κάθε περιφέρεια.
• Ειδικά σχήματα χρηματοδότησης και mentoring με τη συνεργασία του ΕΤΕΑΝ και της Αναπτυξιακής Τράπεζας.
• Δίκτυο Νέων Αγροδιατροφικών Ηγετών (Young Agro Leaders) για συμβουλευτική συμμετοχή στην ΑΑΑΣ.
• Προγράμματα αγροτικής επιχειρηματικότητας με καινοτομία, βιωσιμότητα και συνεργατικότητα.
• Σύνδεση με σχολεία, λύκεια και ΑΕΙ για την ανάδειξη του αγροδιατροφικού επαγγέλματος ως επιλογής ζωής και προκοπής.

Β8. Βιωσιμότητα και χρηματοδότηση

• Ετήσια χρηματοδότηση μέσω του προϋπολογισμού, αλλά και συνδυασμός χρηματοδοτικών εργαλείων (ΕΣΠΑ, Horizon Europe, ΚΑΠ, Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης).
• Έσοδα από πιστοποιήσεις στρατηγικής συμβατότητας ή υπηρεσίες προς δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς.
• Χρηματοδότηση έργων μέσω διεθνών συνεργασιών και grants.

Γ. Θεσμική θωράκιση, πολιτική συνέχεια, κοινωνική νομιμοποίηση

Η σύσταση της ΑΑΑΣ αποτελεί επένδυση στην ίδια τη χώρα, στη γη της, στους ανθρώπους της, στο μέλλον της υπαίθρου. Μια ανεξάρτητη και συμμετοχική αρχή θα αποτρέψει τη θεσμική αμνησία και θα εγκαθιδρύσει μια αγροδιατροφική στρατηγική με διάρκεια, ανθεκτικότητα και διαφάνεια.

Γ1. Η ανάγκη συνταγματικής κατοχύρωσης

Η ελληνική ύπαιθρος δοκιμάζεται από συστημικές παθογένειες: Αποσπασματικότητα πολιτικών, γεωγραφικές ανισότητες, διοικητική ασυνέχεια και πλημμελής αξιολόγηση των αγροδιατροφικών στρατηγικών. Η απουσία μόνιμων, ανεξάρτητων θεσμών, που να εξασφαλίζουν τον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό και τη θεσμική συνέχεια, αποτελεί εμπόδιο για τη βιώσιμη αναγέννηση του αγροδιατροφικού συστήματος.

Η δημιουργία Ανεξάρτητης Αρχής Αγροδιατροφικής Στρατηγικής (ΑΑΑΣ) με συνταγματική κατοχύρωση στο άρθρο 101 είναι αναγκαία για:

• Τη διασφάλιση διοικητικής ανεξαρτησίας από εκτελεστική ή κομματική επιρροή.
• Την ενίσχυση της κοινωνικής και διαγενεακής δικαιοσύνης.
• Τη θωράκιση της αγροδιατροφικής πολιτικής ως δημόσιου αγαθού.

Γ2. Υφιστάμενο πλαίσιο άρθρου 101 Σ.: Ανάγκη τροποποίησης

Το άρθρο 101 §1 κατοχυρώνει την αποκέντρωση της διοίκησης και προβλέπει ειδικά καθεστώτα για τη διοίκηση νησιωτικών και ορεινών περιοχών. Η προσθήκη ρητής αναφοράς στην αγροδιατροφική στρατηγική και στην ανάγκη θεσμικής συνέχειας με ανεξάρτητη διοίκηση προτείνεται ως εξής:

Γ3. Προτεινόμενη τροποποίηση Άρθρου 101 Συντάγματος

Προσθήκη νέας παραγράφου στο Άρθρο 101 (3): «Στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης και της γεωγραφικής ισότητας συνιστάται ανεξάρτητη διοικητική αρχή με την επωνυμία «Ανεξάρτητη Αρχή Αγροδιατροφικής Στρατηγικής (ΑΑΑΣ)», με αρμοδιότητα τον δεκαετή και πενταετή σχεδιασμό, την αξιολόγηση και τη διαπεριφερειακή σύμπραξη αγροδιατροφικής πολιτικής, σύμφωνα με τις αρχές της συμμετοχής, της διαφάνειας και της κοινωνικής δικαιοσύνης».

Γ4. Πρόταση για νομοπαραγωγικές συνέπειες και επόμενα βήματα

Η συνταγματική αναγνώριση:

• Ενδυναμώνει τη νομιμοποίηση των παρεμβάσεων της ΑΑΑΣ.
• Καθιστά υποχρεωτική τη λογοδοσία μέσω δημόσιων δεικτών (rural equity index).Προστατεύει την εθνική στρατηγική αγροδιατροφής από εναλλαγές κυβερνήσεων.
• Διευκολύνει τη θεσμική συνεργασία με ΟΤΑ, συνεταιρισμούς και εκπαιδευτικά ιδρύματα.

Παράλληλα, επιτρέπει την ψήφιση ειδικού Νόμου-Πλαισίου για την ίδρυση και τη λειτουργία της ΑΑΑΣ, τον σχεδιασμό της πλατφόρμας AgroAtlas GR, τη συγκρότηση Περιφερειακών Συμβουλίων Στρατηγικής (ΠΕΣΑΣ) και τη δημιουργία Δημοτικών Επιχειρήσεων Υπαίθρου.

Γ5. Σύνοψη: Το Σύνταγμα ως εγγυητής της αγροδιατροφικής αναγέννησης

Η συνταγματική κατοχύρωση της ΑΑΑΣ ενσωματώνει στον θεμελιώδη νόμο της πολιτείας την κρίσιμη ανάγκη μακροπρόθεσμου, γεωγραφικά δίκαιου και ανεξάρτητου σχεδιασμού. Συνιστά μία μεταρρύθμιση υψηλής θεσμικής και κοινωνικής αξίας, η οποία μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για:

• Την επανεκκίνηση της υπαίθρου.
• Τη διαγενεακή γεωργική αναγέννηση.
• Την ανθεκτικότητα της Ελλάδας σε συνθήκες κλιματικής και διατροφικής αστάθειας.

Για να μετατραπεί η στρατηγική αυτή σε εφαρμόσιμη πολιτική και να επιτευχθεί η αναγέννηση του αγροδιατροφικού συστήματος, απαιτούνται οι εξής συγκεκριμένες επιμέρους προτάσεις:

• Συνταγματική και νομοθετική θωράκιση της Ανεξάρτητης Αρχής Αγροδιατροφικής Στρατηγικής (ΑΑΑΣ) με παράλληλη θεσμοθέτηση υποχρεωτικών μηχανισμών λογοδοσίας και δημοκρατικής νομιμοποίησης των παρεμβάσεών της.
• Δημιουργία ενός ενοποιημένου AgroAtlas GR, με γεωχωρική ανάλυση φυσικών και κοινωνικών πόρων, ώστε να υπάρχει πλήρης διαφάνεια, προσβασιμότητα και δυνατότητα στρατηγικού σχεδιασμού από όλους τους φορείς.
• Καθιέρωση Περιφερειακών Συμβουλίων Αγροδιατροφικής Στρατηγικής (ΠΕΣΑΣ). με θεσμική συμμετοχή τοπικών ΟΤΑ, αγροτικών συνεταιρισμών και εκπαιδευτικών φορέων, προκειμένου να διασφαλιστεί η κοινωνική αποδοχή και η συνέχεια των πολιτικών.
• Σύστημα κινήτρων για νέους και νέες στην ύπαιθρο, με στοχευμένα μέτρα, όπως: Φοροαπαλλαγές, ασφαλιστικές ελαφρύνσεις, πρόσβαση σε γη και τεχνική υποστήριξη – μέσα από Περιφερειακούς Πύργους Μεταβίβασης.
• Αναδιάρθρωση του συστήματος επιδοτήσεων, με έμφαση στην κοινωνική αποδοτικότητα, την περιβαλλοντική βιωσιμότητα και την τοπική επιστροφή αξίας – με τη βοήθεια δείκτη δικαιοσύνης και δείκτη τοπικής απόδοσης ανά επένδυση.
• Προώθηση διατροφικής κουλτούρας και πολιτιστικής ταυτότητας.

• Εκπαιδευτικά προγράμματα σε σχολεία και κοινότητες.
• Διαγωνισμοί, φεστιβάλ, βραβεύσεις τοπικών προϊόντων.
• Ενίσχυση δικτύων και συνεργασιών παραγωγών.

Με βάση τα ανωτέρω, διαμορφώνεται ένα συνεκτικό πλαίσιο τομής με το παρελθόν και μετάβασης σε μια νέα εποχή για την ελληνική ύπαιθρο: Πολυκεντρική, ανθεκτική, δίκαιη και συμμετοχική και εν «κατακλείδι»:

• Επαναφορά εμπιστοσύνης στον αγροδιατροφικό τομέα.
• Ανακοπή της δημογραφικής κατάρρευσης της υπαίθρου.
• Διεθνοποίηση της ελληνικής γεωργίας με έμφαση στη διαφοροποίηση.
• Διαγενεακή δικαιοσύνη και παραγωγική αξιοπρέπεια και διατροφική κουλτούρα.

Βιβλιογραφία και πηγές

• FAO. (2017). The future of food and agriculture – Trends and challenges. Food and Agriculture Organization of the United Nations. https://www.fao.org/3/i6583e/i6583e.pdf
• European Commission. (2020). Agricultural Outlook: Ageing farmers and the role of young people in agriculture. https://ec.europa.eu/info/food-farming-fisheries/farming/facts-and-figures/markets/outlook/short-term_en
• World Bank. (2019). Enhancing Agricultural Competitiveness in Europe and Central Asia. https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/618201556645335829/enhancing-agricultural-competitiveness-in-europe-and-central-asia
• OECD. (2018). Agricultural Policy Monitoring and Evaluation. https://www.oecd-ilibrary.org/agriculture-and-food/agricultural-policy-monitoring-and-evaluation-2018_agr_pol-2018-en
• FAO. (2016). Small-scale farming and cooperatives. https://www.fao.org/3/a-i5473e.pdf
• Eurostat. (2021). Structure of agricultural holdings. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Structure_of_agricultural_holdings
• World Bank. (2020). Food Processing and Value Addition. https://www.worldbank.org/en/topic/agriculture/brief/food-processing-and-value-addition
• European Environment Agency (EEA). (2022). Climate change adaptation in agriculture. https://www.eea.europa.eu/themes/climate-change-adaptation/adaptation-in-the-agriculture-sector