Παγκοσμιοποίηση και γεωπολιτική των τροφίμων: Ανισορροπίες και παράδοξα

Το διατροφικό σύστημα περιλαμβάνει όλες εκείνες τις δραστηριότητες που σχετίζονται με την παραγωγή, την επεξεργασία, τη μεταφορά και την κατανάλωση τροφίμων από την αγροτική εκμετάλλευση έως το τραπέζι του καταναλωτή. Επίσης, το διατροφικό σύστημα περιλαμβάνει θέματα όπως τη διακυβέρνηση, την οικονομία, την παραγωγή τροφίμων κατά μήκος της αλυσίδας αξίας και τη συνολική βιωσιμότητά της. Τέλος, στο διατροφικό σύστημα υπολογίζουμε τον βαθμό στον οποίο σπαταλάμε τρόφιμα ή το πώς οι πρακτικές παραγωγής τροφίμων επηρεάζουν το φυσικό περιβάλλον και την υγεία του πληθυσμού.

Ως ένα βασικό μέρος του οικονομικού συστήματος και ως τομέας που εφαρμόζεται, πια, το σύνολο της εξέλιξης της επιστήμης και της έντασης γνώσης και κεφαλαίου, το διατροφικό σύστημα παρουσιάζει τάσεις και χαρακτηριστικά που, για πρώτη φορά, εμφανίστηκαν τα τελευταία 20-30 χρόνια. Πλέον, έχει μεταλλαχθεί και από τοπικό-περιφερειακό έχει γίνει παγκόσμιο. Αυτή η μετάλλαξη τροφοδοτήθηκε από την ένταση κεφαλαίου και γνώσης, που ενσωματώθηκε στο διατροφικό σύστημα.

Η συνεχής ανάγκη των καταναλωτών για τρόφιμα, όπως και η ανελαστική ζήτηση για αυτά, καθιστούν τον αγροδιατροφικό τομέα έναν επικερδή κλάδο, ο οποίος παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον για επενδύσεις από υπερεθνικά funs. Έτσι, τα τελευταία 20-30 χρόνια παρατηρείται μία έντονη φρενίτιδα εξαγορών επιχειρήσεων του αγροδιατροφικού τομέα σε παγκόσμιο επίπεδο. Η συνεχής τάση εξαγορών έχει οδηγήσει σε φαινόμενα συγκεντρωτισμού στην αγροδιατροφική βιομηχανία, τα οποία είναι πρωτοφανή για τον κλάδο των τροφίμων. Παρατηρείται, δηλαδή, ακραία συγκέντρωση του αγροδιατροφικού τομέα στα χέρια ενός περιορισμένου αριθμού παγκοσμιοποιημένων εταιρειών.

Ο τρόπος ανάπτυξης και εξέλιξης του συστήματος τροφίμων τις τελευταίες αυτές δεκαετίες έχει δημιουργήσει μια σειρά από ανισορροπίες και παράδοξα. Ένα βασικό και εμφανές παράδοξο στη διεθνή κοινότητα είναι η ταυτόχρονη αφθονία και η έλλειψη τροφίμων: Κάθε χρόνο, παράγονται συνολικά 88 εκατομμύρια τόνοι απορριμμάτων τροφίμων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (20% της ολικής παραγόμενης ποσότητας τροφίμων), με σχετικό κόστος 143 δισ. ευρώ. Την ίδια στιγμή, περίπου 112 εκατομμύρια πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης διατρέχουν τον κίνδυνο της φτώχειας και πάνω από 40 εκατομμύρια δεν είναι σε θέση να διαθέσουν χρήματα για ένα ποιοτικό γεύμα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η ανισορροπία είναι εμφανώς ακόμη μεγαλύτερη.

Οι δύο πυλώνες του προβλήματος

Οι πραγματικές αιτίες αυτού του παράδοξου εντοπίζονται σε δύο διαφορετικούς, αλλά και αλληλοσυμπληρωμένους πυλώνες. Ο πρώτος πυλώνας περιλαμβάνει τις πολιτικές αποφάσεις και το οικονομικό πλέγμα της οικονομίας της αγοράς, που ουσιαστικά ενισχύει την υπερσυγκέντρωση του αγροδιατροφικού κλάδου. Κατ’ ουσίαν, αυτή είναι η φύση του καπιταλισμού, η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Όπως προαναφέρθηκε, ο αγροδιατροφικός κλάδος, με την εξέλιξη της επιστήμης, προσφέρεται, πλέον, για επενδύσεις από υπερεθνικά funs και δημιουργία κάθετων μονάδων παραγωγής τροφίμων, οι οποίες απεμπολούν κάθε στοιχείο τοπικότητας της τροφής.

Ο δεύτερος πυλώνας είναι οι σαθρές βάσεις, πάνω στις οποίες στηρίζεται ολόκληρο το σύγχρονο βιομηχανικό αγροδιατροφικό σύστημα. Το σύγχρονο βιομηχανικό αγροδιατροφικό σύστημα στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στις εκβιομηχανισμένες μεθόδους παραγωγής και το παγκοσμιοποιημένο εμπόριο. Βασική αρχή της οργάνωσης της παραγωγής είναι η εντατικοποίησή της, οι μονοκαλλιέργειες και η χρήση μεταλλαγμένων. Επίσης, η αλόγιστη χρήση χημικών (φυτοφάρμακα και λιπάσματα) είναι βασικό μέρος του παραγωγικού του σχεδιασμού, αδιαφορώντας εάν καταστρέφεται η βιοποικιλότητα.

Έτσι όπως έχει αναπτυχθεί, το αγροδιατροφικό σύστημα αποφασίζει τι, πόσο και πότε θα παράγει και θα διαθέσει με βάση τα χρηματιστηριακά σκαμπανεβάσματα των τιμών – δηλαδή με μοναδικό κριτήριο το κέρδος. Έτσι, η τοπική παραγωγή υπονομεύεται, καθώς τα περισσότερα προϊόντα που καταναλώνουμε έχουν παραχθεί χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες της τεχνολογίας και των μεταφορών που αξιοποιούν οι υπερεθνικές επιχειρήσεις παραγωγής τροφίμων. Έτσι, η τροφή έχει πάψει να είναι δικαίωμα για όλους και έχει μετατραπεί σε εμπόρευμα.

Απαιτείται αλλαγή μοντέλου

Παράλληλα, τα οξυμένα προβλήματα της ανθρωπότητας από την κλιματική αλλαγή και η ανεξέλεγκτη επιδείνωση των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, της φτώχειας και της πείνας, τόσο στον αναπτυσσόμενο όσο και στον ανεπτυγμένο κόσμο, ενισχύουν το κοινωνικό αίτημα για (επανα)τοπικοποίηση των συστημάτων τροφίμων, ώστε οι περιοχές (και προοπτικά οι χώρες και ο πλανήτης) να μετακινηθούν σε περισσότερο ανθεκτικά-βιώσιμα τοπικά αγροδιατροφικά συστήματα και να μπορέσουν να ανακτήσουν την αυτονομία τους σε βασικά τρόφιμα, απέναντι στην παγκόσμια αγορά. Το αγροδιατροφικό σύστημα χρειάζεται επειγόντως δραστική αλλαγή για να ανταποκριθεί στις ανάγκες των σύγχρονων κοινωνιών.

Για τη δημιουργία ισορροπίας και αειφορίας στον αγροδιατροφικό τομέα, απαιτείται αλλαγή μοντέλου. Ένα μοντέλο, στο οποίο το αγροδιατροφικό σύστημα να είναι περισσότερο βιώσιμο και δίκαιο. Ένα μοντέλο, στο οποίο η στροφή στα τοπικά προϊόντα θα αντισταθμίζει τη δίνη της παγκοσμιοποίησης, που κυριαρχεί σήμερα. Ένα μοντέλο, στο οποίο οι καλύτερες αμοιβές των παραγωγών θα τους επιτρέπουν να εξασφαλίσουν πραγματική ανεξαρτησία. Ένα μοντέλο, στο οποίο η εκπαίδευση στη γεύση και τη μαγειρική θα εφοδιάζει τους καταναλωτές με αποτελεσματικά εργαλεία για να απελευθερωθούν από την κηδεμονία της βιομηχανίας. Σε αυτό το μοντέλο, στο επίκεντρο της αναδιάρθρωσης θα είναι η χρήση χαμηλού κόστους και περιβαλλοντικά ασφαλών πρακτικών.

Οι αρχές και τα μέτρα που θα περιλαμβάνει το νέο αυτό μοντέλο αγροδιατροφικού συστήματος έρχονται σε αντίθεση με τις βασικές αρχές του υπερισχύοντος οικονομικού-κοινωνικού-πολιτικού συστήματος στη Γη. Άρα, ως ανθρωπότητα, είτε θα επαναλαμβάνουμε συνεχώς τα ίδια και τα ίδια, χωρίς να δίνονται λύσεις βιωσιμότητας και ισορροπίας, είτε θα πρέπει να εφαρμόσουμε/επιλέξουμε κάτι το διαφορετικό και το ουσιαστικό. Η λύση είναι η βιώσιμη γεωργία, με επίκεντρο τον άνθρωπο και τη βιοποικιλότητα. Η λύση αυτή μπορεί να εφαρμοστεί μόνο όταν στο προσκήνιο βρίσκεται ο άνθρωπος και όχι το κέρδος.

γράφει ο Δημήτριος Π. Πετρόπουλος, καθηγητής «Γεωργικής Οικονομίας»,
κοσμήτορας Σχολής Γεωπονίας & Τροφίμων, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου