Ο πόλεμος στην Ουκρανία ήταν αναμφισβήτητα το γεγονός που ταρακούνησε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τις αγορές αγροτικών εμπορευμάτων τη χρονιά που μας πέρασε, με τους μετασεισμούς να γίνονται κάτι παραπάνω από αισθητοί και στη γειτονιά μας.
Οι λόγοι έχουν αναλυθεί επανειλημμένα, γι’ αυτό κι εδώ θα αρκεστούμε να υπενθυμίσουμε μερικούς αριθμούς. Αποκαλούμενη συχνά και «ο σιτοβολώνας της Ευρώπης», η Ουκρανία υπήρξε διαχρονικά ένας από τους σημαντικότερους εταίρους της ΕΕ στο εμπόριο αγροτικών προϊόντων. Μεταξύ άλλων, κατείχε μέχρι πρόσφατα μερίδιο άνω του 50% στις ευρωπαϊκές εισαγωγές καλαμποκιού, ενώ για το σιτάρι και τα φυτικά έλαια (π.χ. ηλιέλαιο) τα αντίστοιχα ποσοστά ξεπερνούσαν το 20% και το 25% αντίστοιχα. Από την άλλη, η Ρωσία είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας λιπασμάτων στον κόσμο και, μαζί με τη Λευκορωσία, αποτελούσαν τους βασικούς προμηθευτές αζωτούχων και καλιούχων λιπασμάτων της ΕΕ, όντας «υπεύθυνες» για το 31% και το 59% των εισαγωγών του μπλοκ αντίστοιχα.
Ο πεντάμηνος αποκλεισμός των ουκρανικών λιμανιών της Μαύρης Θάλασσας εκτόξευσε από τον Φεβρουάριο και μετά τις τιμές των δημητριακών στα ύψη, με το μαλακό σιτάρι και τη σόγια να αναρριχώνται μέσα στο 2022 σε επίπεδα-ρεκόρ και το καλαμπόκι να «χτυπάει» υψηλό δεκαετίας. Στο ίδιο μοτίβο, οι τιμές των λιπασμάτων συνέχισαν την ανηφορική πορεία που είχαν ξεκινήσει το 2021 με τις αυξήσεις τον Σεπτέμβριο του 2022 να αγγίζουν το 150% σε σύγκριση με έναν χρόνο πριν.
Έχοντας κατά νου τα παραπάνω, δεν κομίζει κανείς γλαύκα εις Αθήνας, αν ισχυριστεί ότι η ουκρανική κρίση θα είναι και το 2023 ο βασικός ρυθμιστής για την πορεία των περισσότερων, αν όχι όλων των αγορών αγροτικών προϊόντων. Εκτός αυτού όμως, έχει σταθεί αφορμή για να ανοίξει μια συζήτηση για την αναθεώρηση ή έστω τη μετάθεση κάποιων εκ των περιβαλλοντικών στόχων της νέας ΚΑΠ και της στρατηγικής «Από το Αγρόκτημα στο Πιάτο», δηλαδή βασικών πτυχών της ευρωπαϊκής γεωργικής πολιτικής.
Η Standard & Poor’s έχει επεξεργαστεί τρία σενάρια για την επίδραση του πολέμου στον αγροδιατροφικό τομέα της ΕΕ τη χρονιά που μόλις ξεκίνησε. Προτού τα εξετάσουμε συνοπτικά, αξίζει να σημειώσουμε ότι η παραγωγή σιτηρών της Ουκρανίας εκτιμάται ότι θα κυμανθεί στους 52 εκατ. τόνους τη σεζόν 2022-2023, αρκετά κάτω δηλαδή από τους 86 εκατ. τόνους της περσινής χρονιάς που συνιστούσαν ρεκόρ.
Ειδικά στο καλαμπόκι, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του USDA, η σοδειά υπολογίζεται στους 24 εκατ. τόνους που συνιστούν αρνητικό ρεκόρ πενταετίας. Στο πεδίο των εξαγωγών, η Ουκρανία κατάφερε να εξαγάγει μέσα στο 2022 περίπου 52 εκατ. τόνους αγροτικών προϊόντων, δηλαδή 16,7% λιγότερους σε σχέση με το 2021, ενώ ειδικά στα σιτηρά η πτώση φτάνει το 31,5% και δεν αποκλείεται να είναι μεγαλύτερη το 2023, τόσο λόγω των μειωμένων φετινών σοδειών όσο και των προβλημάτων στις εξαγωγές μέσω θαλάσσης.
«Βusiness as usual»
Στο πρώτο σενάριο που εξετάζει η S & P’s, έχουμε μια αποκλιμάκωση των τιμών της ενέργειας και των λιπασμάτων, η οποία δίνει τη δυνατότητα στους παραγωγούς να βελτιώσουν τα περιθώρια κερδοφορίας τους, με τις τιμές των αγροτικών προϊόντων και των τροφίμων γενικότερα να παραμένουν σχετικά υψηλές, χωρίς ωστόσο να ξεπερνούν τα επίπεδα του 2022.
Παρά τα προσκόμματα, η Ουκρανία καταφέρνει να συνεχίσει τις εξαγωγές καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, ενώ οι ευρωπαϊκές σοδειές σιτηρών ανακάμπτουν, κάτι που μεταφράζεται σε περισσότερες εξαγωγές προς την Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Παράλληλα, και με τις ευρωεκλογές προ των πυλών, η Κομισιόν αποφασίζει να μεταθέσει για ακόμα έναν χρόνο τα περιβαλλοντικά μέτρα.
Το σενάριο αυτό προϋποθέτει, μεταξύ άλλων, ότι:
✱ Η παραγωγή σιτηρών της Ουκρανίας υποχωρεί τη σεζόν 2022-2023 σε ιστορικό χαμηλό, διαψεύδοντας, ωστόσο, τις πλέον απαισιόδοξες προβλέψεις.
✱ Η κλιμάκωση των επιθέσεων της Ρωσίας καταστρέφει μέρος των αγροτικών υποδομών της χώρας (π.χ. σιλό), οδηγώντας σε απώλεια ενός σημαντικού κομματιού της ουκρανικής παραγωγής σιτηρών.
✱ Η Ουκρανία αποκτά τον έλεγχο της ακτής της Kherson, γεγονός που της επιτρέπει να σταθεροποιήσει τις θαλάσσιες εξαγωγές, δίχως όμως να τις αποκαταστήσει στα προ-πολεμικά επίπεδα, κυρίως λόγω της άρνησης της Ρωσίας να συναινέσει στην αύξηση των επιθεωρητών στο Κέντρο Συντονισμού στην Κωνσταντινούπολη.
✱ Η συμφωνία για τις εξαγωγές σιτηρών ανανεώνεται, ωστόσο, το Κίεβο δεν αποδέχεται την επανέναρξη των ρωσικών εξαγωγών αμμωνίας μέσω αγωγού στη Μαύρη Θάλασσα, κάτι που φέρνει ως «αντίποινα» το κλείσιμο των ουκρανικών λιμανιών σε Kherson και Μykolaiv.
✱ Oι ρωσικές εξαγωγές λιπασμάτων αυξάνονται μετά από ακόμα μία χαλάρωση των ευρωπαϊκών κυρώσεων, γεγονός που σε συνδυασμό με τα μέτρα για την ενέργεια που λαμβάνει η ΕΕ, συμβάλλει στη μείωση των τιμών των λιπασμάτων.
✱ Η καταστροφή βασικών αγροτικών υποδομών έχει ως αποτέλεσμα η ουκρανική παραγωγή σιτηρών για τη σεζόν 2023-2024 να είναι ακόμα μικρότερη από την προηγούμενη.
«Ο πόλεμος κλιμακώνεται»
Στο δεύτερο σενάριο της S & P’s, ο πληθωρισμός των τροφίμων ξεπερνάει κατά πολύ τα επίπεδα του 2022, κυρίως λόγω των απωλειών των ουκρανικών εισαγωγών. Αυτό, με τη σειρά του, εκτοξεύει τις τιμές των ζωοτροφών, καταφέρνοντας μεγάλο πλήγμα στην ευρωπαϊκή κτηνοτροφία. Καθώς αρχίζει πλέον να τίθεται ζήτημα διατροφικής ασφάλειας, η ΕΕ κλίνει προς μια προστατευτική λογική που φρενάρει τις εξαγωγές στην Αφρική, ενώ αρχίζουν πλέον να καταγράφονται ελλείψεις σε βασικά αγαθά. Στην ΕΕ, τα περιβαλλοντικά μέτρα μετατίθενται για το 2026, ενώ η νέα νομοθεσία για τα φυτοπροστατευτικά αναστέλλεται επ’ αόριστον.
Οι βασικές παραδοχές του σεναρίου είναι ότι:
✱ Η κλιμάκωση των εχθροπραξιών και οι αντίξοες καιρικές συνθήκες, ιδίως σε ό,τι αφορά το καλαμπόκι, έχουν ως αποτέλεσμα οι ουκρανικές σοδειές σιτηρών να υποχωρήσουν σε χαμηλό πενταετίας, χειρότερα και από τις πλέον απαισιόδοξες προβλέψεις.
✱ Οι ρωσικές επιθέσεις τους χειμερινούς μήνες καταστρέφουν ένα μεγάλο μέρος των αγροτικών υποδομών της χώρας, γεγονός που έχει αντίκτυπο τόσο στις παραγωγές όσο και στις εξαγωγές.
✱ Οι εχθροπραξίες μεταξύ Κιέβου και Μόσχας κλιμακώνονται, με την Ουκρανία να επιχειρεί αντεπίθεση στην Κριμαία και τη Ρωσία να απαντά με αποχώρηση από τη Συμφωνία για τις Εξαγωγές Σιτηρών.
✱ Oι «λωρίδες αλληλεγγύης» της ΕΕ γίνονται η μοναδική εξαγωγική διέξοδος για τις ουκρανικές σοδειές, ωστόσο, δεν μπορούν να αντισταθμίσουν την απώλεια του θαλάσσιου εμπορίου.
✱ Η κλιμάκωση του πολέμου οδηγεί σε νέες κυρώσεις της ΕΕ εναντίον της Ρωσίας, οι οποίες στοχεύουν στους επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στον χώρο των λιπασμάτων, με αποτέλεσμα οι τιμές των τελευταίων να μπουν ξανά σε ανοδικό κανάλι και να «γράψουν» νέα υψηλά.
✱ Προκειμένου να στηρίξουν τους αγρότες τους, τα ευρωπαϊκά κράτη αξιοποιούν το ύψους 500 εκατ. ευρώ αποθεματικό κρίσης της ΚΑΠ.
✱ Λόγω της κλιμάκωσης του πολέμου, η σοδειά της σεζόν 2023-2024 μειώνεται ακόμα περισσότερο, καθώς εκ των πραγμάτων η καλλιέργεια είναι δύσκολη σε πολλές περιοχές της Ουκρανίας.
Επιστροφή (;) στην κανονικότητα
Στο τρίτο και πλέον αισιόδοξο, θα μπορούσε να πει κανείς, σενάριο η παραγωγή σιτηρών της ΕΕ ανακάμπτει, γεγονός που, συνδυασμό με τη σταθεροποίηση των ουκρανικών εξαγωγών και τη δραστική μείωση του κόστους παραγωγής, έχει ως αποτέλεσμα να υποχωρεί ο πληθωρισμός των τροφίμων στην ΕΕ, ενώ ενισχύονται και οι εξαγωγές της Ένωσης προς την Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Καθώς ο κίνδυνος για τη διατροφική ασφάλεια δείχνει να έχει παρέλθει, τα περιβαλλοντικά μέτρα της ΚΑΠ τίθενται ξανά σε εφαρμογή από το 2024.
Οι βασικές παραδοχές του σεναρίου είναι ότι:
✱ H φετινή ουκρανική σοδειά είναι μεν χαμηλότερη της περσινής, ωστόσο υπερβαίνει τις προβλέψεις του ΟΗΕ, ενώ η κατά προτεραιότητα πρόσβαση του αγροδιατροφικού κλάδου στην ενέργεια, που παρέχει η κυβέρνηση της χώρας, λειτουργεί ως δικλείδα ασφαλείας τόσο για την ομαλή εξέλιξη της παραγωγής όσο και για τις εξαγωγές.
✱ Oι ρωσικοί βομβαρδισμοί δεν καταφέρνουν καίρια πλήγματα στις αγροτικές υποδομές της χώρας, ωστόσο, προκαλούν κάποιες καθυστερήσεις.
✱ Η Ουκρανία αποκτά τον έλεγχο των λιμανιών στη Μαύρη Θάλασσα, λόγω και της στρατιωτικής κόπωσης της Ρωσίας, κάτι που οδηγεί σε επέκταση της συμφωνίας εξαγωγής σιτηρών.
✱ Με τη διαμεσολάβηση της Τουρκίας, η Ρωσία αποδέχεται την αύξηση των επιθεωρητών του Κέντρου Συντονισμού στην Κωνσταντινούπολη, κάτι που επιταχύνει τις εξαγωγές, με τους ρυθμούς να επανέρχονται στα επίπεδα του περσινού Σεπτεμβρίου (50 πλοία κάθε εβδομάδα).
✱ Οι ρωσικές εξαγωγές λιπασμάτων αυξάνονται σημαντικά μετά τη χαλάρωση των κυρώσεων εκ μέρους της ΕΕ και τη συναίνεση της Ουκρανίας στην επανέναρξη εξαγωγών αμμωνίας. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τη μείωση του ενεργειακού κόστους, κατόπιν των μέτρων που αποφάσισαν οι «27», συμβάλλει στην αποκλιμάκωση των τιμών των λιπασμάτων.
✱ Η ανάπτυξη των «λωρίδων αλληλεγγύης» οδηγεί σε αύξηση της εξαγωγικής δυναμικότητας στο δεύτερο μισό του έτους κάτι, που σε συνδυασμό με τη συμφωνία για τις θαλάσσιες αποστολές, φέρνει τις εξαγωγές των ουκρανικών σιτηρών πολύ κοντά στα προ πολέμου επίπεδα.
