Βασικές αρχές λίπανσης χειμερινών σιτηρών – Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε

Η αύξηση των αποδόσεων στα χειμερινά σιτηρά τα τελευταία 50-60 χρόνια οφείλεται σε ποσοστό 40%-50% στις βελτιωμένες ποικιλίες και σε αντίστοιχο ποσοστό στις βελτιωμένες τεχνικές καλλιέργειας, με τη λίπανση να είναι η σημαντικότερη. Μπορεί να αναρωτηθεί κάποιος: Γιατί πρέπει να λιπάνουμε; Είναι αναγκαίο;

Η λίπανση είναι αναγκαία για τους εξής λόγους:

1. Απώλειες λόγω συγκομιδής. Μεγάλο μέρος θρεπτικών στοιχείων απομακρύνεται κάθε χρόνο με τη συγκομιδή είτε του καρπού είτε του σανού, τα οποία είναι αναγκαίο να αναπληρώνονται για να μη μειωθεί η γονιμότητα του χωραφιού. Ακόμη, πολύ σημαντικό είναι να μην καίγεται η καλαμιά, καθώς πέρα από τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις συντελεί σε σημαντική απομάκρυνση ποσότητας θρεπτικών στοιχείων. Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια, λόγω της χαμηλής προσόδου της καλλιέργειας των χειμερινών σιτηρών, της έλλειψης ρευστότητας και του υψηλού κόστους της λίπανσης, εφαρμόζεται ανεπαρκής λίπανση για λόγους οικονομίας, η οποία, όμως, στο τέλος οδηγεί σε μείωση αποδόσεων και παραγωγή χαμηλότερης ποιότητας, με τελικό αποτέλεσμα τη μείωση εισοδήματος.
2. Μη ύπαρξη διαθεσιμότητας όλων των στοιχείων στο έδαφος.
3. Απώλειες στοιχείων λόγω έκπλυσης, απονιτροποίησης, διάβρωσης κ.ά.

Μια ορθολογική λίπανση θα πρέπει να πληροί τα εξής πρότυπα:

1. Να διατηρεί τη γονιμότητα του εδάφους.
2. Να συμβάλλει στη μείωση του κόστους παραγωγής και στην επίτευξη βέλτιστης ποιότητας παραγωγής, δηλαδή στο να πετύχουμε τη μέγιστη δυνατή απόδοση με την ελάχιστη δυνατή χρήση λιπασμάτων.
3. Να βοηθά στην προστασία του περιβάλλοντος.

Σημαντικά σημεία που πρέπει να ληφθούν υπόψη στη λίπανση των χειμερινών σιτηρών παρουσιάζονται παρακάτω:

• Τα σιτηρά καλλιεργούνται συνήθως σε εδάφη με χαμηλή έως μέση γονιμότητα και, μάλιστα, σε αρκετές περιοχές αποτελούν μονοκαλλιέργεια. Στη βασική λίπανση, το λίπασμα είναι συνήθως σε μορφή φωσφορικής αμμωνίας και ενσωματώνεται σε βάθος λίγο μεγαλύτερο από εκείνο της σποράς, στοχεύοντας να καλύψει τις μειωμένες ανάγκες της καλλιέργειας σε άζωτο στα πρώτα στάδιά της, δηλαδή μέχρι το αδέλφωμα. Επιπλέον, κατά τη βασική λίπανση συνιστάται να παρέχεται ολόκληρη η απαιτούμενη ποσότητα φωσφόρου.

Τα τελευταία 40 χρόνια, η λίπανση των χειμερινών σιτηρών δεν συμπεριελάμβανε το κάλιο, με αποτέλεσμα σημαντικές ποσότητες καλίου να απομακρυνθούν από το έδαφος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αρκετές περιοχές που καλλιεργούνται με χειμερινά σιτηρά να έχουν ανάγκη από καλιούχο λίπανση. Αναφέρεται ότι περίπου το 70% του αζώτου και του φωσφόρου απομακρύνεται από τον αγρό με τον καρπό, ενώ αντίστοιχα με το σανό απομακρύνεται περίπου το 80% του καλίου.

• Το πρόγραμμα λίπανσης στα χειμερινά σιτηρά θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη την προηγούμενη καλλιέργεια, την εδαφολογική ανάλυση, το δυναμικό παραγωγικότητας του χωραφιού και της ποικιλίας, καθώς και τις απαιτήσεις στην ποιότητα του καρπού. Εάν η προηγούμενη καλλιέργεια ήταν ψυχανθές, αυτό σημαίνει ότι μια σημαντική ποσότητα αζώτου μένει στο έδαφος για την επόμενη καλλιέργεια. Για παράδειγμα, εάν η μηδική αφήνει στο έδαφος περίπου 5-7 μονάδες αζώτου/στρ., αυτό το δεδομένο θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη στο πρόγραμμα της λίπανσης, με μείωση κατά 3-5 μονάδες της αζωτούχου λίπανσης.
• Η εδαφολογική ανάλυση βοηθά σημαντικά να καλυφθούν ορθολογικά οι ανάγκες σε θρεπτικά συστατικά και ιδιαίτερα για τα στοιχεία τα οποία βρίσκονται σε έλλειψη. Όλα τα θρεπτικά στοιχεία είναι απαραίτητα στις αναγκαίες ποσότητες για την επίτευξη της μέγιστης απόδοσης, το δε αποτέλεσμα καθορίζεται από το θρεπτικό στοιχείο που βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο διαθεσιμότητας (νόμος του ελαχίστου). Η προσθήκη στο έδαφος ενός στοιχείου που βρίσκεται σε έλλειψη, συνεπάγεται αύξηση της απόδοσης μέχρι ενός ορίου, πέρα από το οποίο η όποια αύξηση της απόδοσης δεν καλύπτει την αξία του επιπλέον λιπάσματος.
• Το άζωτο είναι το σημαντικότερο θρεπτικό στοιχείο στη λίπανση των χειμερινών σιτηρών για την επίτευξη υψηλών αποδόσεων, αλλά και για την αυξημένη περιεκτικότητα του καρπού σε πρωτεΐνη (σημαντικότερο ποιοτικό χαρακτηριστικό σε όλα τα χειμερινά σιτηρά, εκτός του κριθαριού βυνοποίησης). Το άζωτο συντελεί σε αύξηση βιομάζας, αύξηση του αριθμού γόνιμων αδελφιών-στάχεων ανά μονάδα επιφάνειας και, τελικά, σε αύξηση απόδοσης.

Για τα συμβατικά λιπάσματα, ιδανικά θα ήταν σε ό,τι αφορά το άζωτο: Στην 1η εφαρμογή, να τοποθετείται το 25% του αζώτου στη σπορά (αμμωνιακή μορφή-ουρία), στη 2η εφαρμογή το 50% από το τέλος του αδελφώματος έως την έναρξη του καλαμώματος (νιτρική αμμωνία ή ουροθειική), στην 3η εφαρμογή το υπόλοιπο 25% από το 2ο γόνατο του καλαμώματος και μετέπειτα στάδια (να μην προκαλείται ζημιά – «πάτημα» της καλλιέργειας), εφόσον υπάρχει εδαφική υγρασία (νιτρική μορφή). Είναι σημαντικό η επιφανειακή λίπανση να συνδυάζεται χρονικά με έστω και μικρή βροχόπτωση, δηλαδή ο παραγωγός παρακολουθεί την πρόγνωση του καιρού και κάνει την επιφανειακή λίπανση 1-2 ημέρες πριν από τη βροχόπτωση. Η έλλειψη αζώτου προκαλεί μειωμένη βλαστική ανάπτυξη, μειωμένο αριθμό αδελφιών και το κύριο σύμπτωμα είναι τα κιτρινισμένα φύλλα της βάσης του φυτού.

Εάν συνεχιστεί η έλλειψη αζώτου, το κιτρίνισμα από τα φύλλα της βάσης συνεχίζεται στα επόμενα φύλλα με φορά από τη βάση προς την κορυφή. Η αζωτούχος επιφανειακή λίπανση μπορεί άμεσα να διορθώσει τα συμπτώματα. Η επιλογή των αζωτούχων λιπασμάτων πρέπει να γίνεται με προσοχή, ώστε να αποφεύγεται η οξίνιση των εδαφών και η έκπλυση των νιτρικών προς το υπέδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα. Σε όξινα εδάφη, συνιστάται η αποφυγή χρήσης θειικής ή νιτροθειικής αμμωνίας, προτιμώντας αντ’ αυτών λιπάσματα που συνδυάζουν το άζωτο με το ασβέστιο. Αντίθετα, σε ασβεστούχα-αλκαλικά εδάφη, η θειική αμμωνία είναι προτιμητέα, καθώς συμβάλλει στην αύξηση της διαλυτότητας του φωσφόρου και των ιχνοστοιχείων.

• Ο φώσφορος βοηθά στην ανάπτυξη πλούσιου ριζικού συστήματος, το οποίο συντελεί στην καλύτερη απορρόφηση των θρεπτικών στοιχείων και εμμέσως στην καλύτερη αντοχή σε στρες, ξηρασία και, γενικώς, στις αντιξοότητες του περιβάλλοντος. Η έλλειψη φωσφόρου είναι εύκολο να εντοπισθεί, καθώς προκαλείται ένα ιώδες-μωβ χρώμα στη βάση του φυτού και μειωμένη βλαστική ανάπτυξη στα πρώτα στάδια. Για άμεση αντιμετώπιση των συμπτωμάτων, η διαφυλλική λίπανση θα μπορούσε να βοηθήσει, ενώ τα συμπτώματα αυτά θα συμβάλουν ώστε να σχεδιαστεί καλύτερα η βασική λίπανση με φώσφορο της επόμενης καλλιεργητικής περιόδου.

Η έλλειψη καλίου προκαλεί περιφερειακό κιτρίνισμα στα φύλλα, το οποίο επεκτείνεται και οδηγεί σε καφέτιασμα-ξήρανση της κίτρινης περιοχής. Για άμεση αντιμετώπιση των συμπτωμάτων, η διαφυλλική λίπανση θα μπορούσε να βοηθήσει, ενώ τα συμπτώματα αυτά θα συμβάλουν ώστε να σχεδιαστεί καλύτερα η βασική λίπανση με κάλιο της επόμενης καλλιεργητικής περιόδου. Σε πολλά ασβεστούχα εδάφη εμφανίζεται η έλλειψη θείου, η οποία διακρίνεται με κιτρίνισμα ολόκληρης της φυτομάζας των σιτηρών. Οι ελλείψεις ιχνοστοιχείων μπορούν να αντιμετωπιστούν εύκολα με διαφυλλική λίπανση, γεγονός που καθιστά αναγκαία την εκπαίδευση των παραγωγών, ώστε να μπορούν να αναγνωρίσουν τα συμπτώματα που προκαλούν.

• Τα λιπάσματα βραδείας απελευθέρωσης ελευθερώνουν σταδιακά το άζωτο και συμβάλλουν στη μείωση των απωλειών, στην προστασία του περιβάλλοντος και στην καλύτερη αξιοποίησή του. Διάφοροι μηχανισμοί υπάρχουν για τη βραδεία απελευθέρωση, όπως ειδική επικάλυψη, αναστολείς νιτροποίησης ή ουρεάσης κ.ά.

Επίσης, στα πλεονεκτήματα αναφέρεται ότι προσφέρουν καλύτερη κατανομή των θρεπτικών στοιχείων και μείωση κόστους, καθώς δεν χρειάζονται πολλές εφαρμογές και, σε ορισμένες περιπτώσεις, εφαρμόζονται κατά τη βασική λίπανση. Ωστόσο, μένει να εκτιμηθεί εάν τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν δικαιολογούν το υψηλότερο κόστος, δηλαδή εκτίμηση κόστους-αποτελέσματος.

• Προτεινόμενες λιπάνσεις ανά στρέμμα: Ανάλογα με το δυναμικό του χωραφιού, οι χαμηλές δόσεις ενδείκνυνται για αγρούς με χαμηλό δυναμικό 200 κιλών/στρ. και οι υψηλές για αποδόσεις άνω των 450-500 κιλών/στρ. Πιο αναλυτικά:

• Σκληρό σιτάρι:

8-15 μονάδες Ν και 3-7 μονάδες P2O5, 1 μονάδα Ν χρειάζεται για παραγωγή καρπού ~30-35 Kg/στρ. Η επιφανειακή λίπανση μπορεί να χωρισθεί σε δύο δόσεις για υψηλότερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη.

• Μαλακό σιτάρι, τριτικάλε:

8-16 μονάδες Ν και 3-8 μονάδες P2O5, 1 μονάδα Ν χρειάζεται για παραγωγή καρπού ~ 35-40 Kg/στρ.

• Κριθάρι (αποδίδει και σε χαμηλότερης γονιμότητας εδάφη):

6-12 μονάδες Ν και 3-5 μονάδες P2O5. Μειωμένη δόση επιφανειακής λίπανσης, εάν υπάρχει πρόβλημα πλαγιάσματος της καλλιέργειας/ποικιλίας.

• Βρώμη (αποδίδει και σε χαμηλότερης γονιμότητας εδάφη):

6-12 μονάδες Ν και 4-6 μονάδες P2O5. Μειωμένη δόση επιφανειακής λίπανσης, εάν υπάρχει πρόβλημα πλαγιάσματος της καλλιέργειας/ποικιλίας.

• Σίκαλη (αποδίδει και σε χαμηλότερης γονιμότητας εδάφη και είναι ιδιαίτερα ανθεκτική στις χαμηλές θερμοκρασίες σε περιοχές με μεγάλα υψόμετρα):
• 4-8 μονάδες Ν και 4-6 μονάδες P2O5. Συστήνεται μειωμένη δόση επιφανειακής λίπανσης εάν υπάρχει πρόβλημα πλαγιάσματος της καλλιέργειας/ποικιλίας.

Συμπεράσματα

Η ορθολογική λίπανση μπορεί να συμβάλει σε υψηλή και σταθερή παραγωγικότητα και ποιότητα στα χειμερινά σιτηρά, συνεισφέροντας σε σημαντικό βαθμό στη διατροφική ασφάλεια και σε μια αειφορική γεωργία, φιλική προς το περιβάλλον και τους καταναλωτές.

Μια ορθολογική προσέγγιση, που είναι φιλική προς το περιβάλλον, θα πρέπει να συμβάλει στο να πετύχουμε τη μέγιστη δυνατή απόδοση με την ελάχιστη δυνατή χρήση λιπάσματος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Jones Jr., J. B. (2012). Plant nutrition and soil fertility manual (2nd ed.). CRC Press. https://doi.org/10.1201/b11577

Παπακώστα-Τασοπούλου, Δ. 2008. Σιτηρά: Χειμερινά-Εαρινά. Εκδόσεις Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη.

Γκόγκας, Δ. 2005. Λίπανση των χειμερινών σιτηρών. Γεωργία-Κτηνοτροφία 2005, σελ. 48-52.

Abad, A.; Lloveras, J.; Michelena, A. Nitrogen Fertilization and Foliar Urea Effects on Durum Wheat Yield and Quality and on Residual Soil Nitrate in Irrigated Mediterranean Conditions. Field Crops Research 2004, 87, 257–269, doi:10.1016/j.fcr.2003.11.007.

Duan, Y.; Shi, X.; Li, S.; Sun, X.; He, X. Nitrogen Use Efficiency as Affected by Phosphorus and Potassium in Long-Term Rice and Wheat Experiments. Journal of Integrative Agriculture 2014, 13, 588–596, doi:10.1016/S2095-3119(13)60716-9.

Ben Mariem, S.; Gonzalez-Torralba, J.; Collar, C.; Aranjuelo, I.; Morales, F. Durum Wheat Grain Yield and Quality under Low and High Nitrogen Conditions: Insights into Natural Variation in Low- and High-Yielding Genotypes. Plants 2020, 9, doi:10.3390/plants9121636.

https://www.ontario.ca/files/2022-10/omafra-agronomy-guide-for-field-crops-chapter-4-en-2022-10-13.pdf

γράφουν οι Δρ Ιωάννης Μυλωνάς, κύριος ερευνητής, Γενετική Βελτίωση Σιτηρών ΙΓΒΦΠ, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, Δρ Ελισσάβετ Νίνου, επίκουρη καθηγήτρια Γεωργίας, Σχολή Γεωπονίας, ΔΙΠΑΕ, Δρ Ευάγγελος Κορπέτης, γεωπόνος, ΙΓΒΦΠ, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ