Βασικές αρχές λίπανσης για τα σιτηρά στην αναγεννητική γεωργία

Αυξημένες οι λιπαντικές ανάγκες τα πρώτα έτη, προοδευτική μείωση με την πάροδο του χρόνου
08/10/2024
10'+ διάβασμα
vasikes-arches-lipansis-gia-ta-sitira-stin-anagennitiki-georgia-334319

Η αναγεννητική γεωργία βρίσκεται σήμερα στο προσκήνιο προσβλέποντας σε μια αειφόρο και βιώσιμη γεωργική παραγωγή μέσα από τη διατήρηση και την αναγέννηση της γονιμότητας των εδαφών και την αποκατάσταση των οικοσυστημικών υπηρεσιών στα γεωργικά περιβάλλοντα. Ο πυρήνας της αναγεννητικής γεωργίας περιέχει τις τρεις αρχές της Γεωργίας Διατήρησης (Conservation Agriculture), που είναι η ελάχιστη διατάραξη του εδάφους, η μόνιμη κάλυψή του με βλάστηση ή υπολείμματα αυτής και η φυτοποικιλότητα.

Η τεχνική που εξασφαλίζει ελάχιστη διατάραξη του εδάφους είναι η μηδενική κατεργασία ή ακατεργασία του εδάφους (zero-tillage, no-tillage) με απευθείας σπορά πάνω στα φυτικά υπολείμματα με ειδικές σπαρτικές μηχανές no-till. Το Εργαστήριο Γεωργικής Μηχανολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και η Εταιρεία Προώθησης Αειφορικών Καλλιεργητικών Συστημάτων (ΕΠΑΚΣ) έχουν εργαστεί συστηματικά τα τελευταία έτη, προωθώντας στη χώρα μας τις παραπάνω αναγεννητικές πρακτικές.

Τα αποτελέσματα στην εφαρμογή των χειμερινών σιτηρών είναι άκρως ενθαρρυντικά, αναδεικνύοντας μια μείωση του κόστους παραγωγής από την εξοικονόμηση καυσίμου της τάξης του 20%-30% και, από την άλλη, μια αύξηση της παραγωγής που μπορεί να ανέλθει και στο 20%. Η μετάβαση, όμως, από τον παραδοσιακό τρόπο καλλιέργειας σε συστήματα διατήρησης και αναγέννησης των εδαφών προϋποθέτει την επαναδιατύπωση των περισσότερων κανόνων παραγωγής. Το έδαφος που αρχίζει να αναγεννάται γίνεται ένα καινούργιο έδαφος, το χωράφι για τον παραγωγό γίνεται ένα καινούργιο χωράφι και αυτοί οι δύο εταίροι θα πρέπει να επανασυστηθούν μεταξύ τους. Ο παραγωγός θα πρέπει να αρχίσει να μάθει να αναγνωρίζει τα καινούργια χαρακτηριστικά του χωραφιού, καθώς το έδαφος θα αρχίσει να ανταποκρίνεται διαφορετικά στις διάφορες επεμβάσεις.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τη λίπανση στα χειμερινά σιτηρά. Για να κατανοήσουμε τις ανάγκες, όμως, θα πρέπει να δούμε πρώτα τι συμβαίνει στο έδαφος. Στην περίπτωση της διατήρησης μιας ικανής ποσότητας φυτικών υπολειμμάτων στην επιφάνεια του εδάφους (που το προστατεύουν) υφίστανται ορισμένες δραστικές μεταβολές στη διαθεσιμότητα των θρεπτικών στοιχείων. Αυτές έχουν να κάνουν με δύο παράγοντες. Πρώτον, η εγκατάλειψη της αναμόχλευσης και ακόμη περισσότερο της αναστροφής του εδάφους με την άροση οδηγεί σε μια στρωματοποίηση των θρεπτικών στοιχείων. Τα θρεπτικά συγκεντρώνονται κυρίως στην ανώτερη επιφάνεια του εδάφους, εκεί που υφίσταται η αποδόμηση της οργανικής ύλης.

Το δεύτερο είναι ότι οι μικροοργανισμοί του εδάφους (κυρίως βακτήρια και μύκητες) που συμμετέχουν στην αποδόμηση της οργανικής ύλης αρχίζουν και πολλαπλασιάζονται και, άρα, τρέφονται και αυτοί με μακρο- και ιχνοστοιχεία που βρίσκουν στο έδαφος και τα φυτικά υπολείμματα. Αποτελούν, δηλαδή, ανταγωνιστές της καλλιέργειας, όπως ακριβώς και τα ζιζάνια, με τη διαφορά βέβαια ότι τα προϊόντα της αποδόμησης είναι οργανική ύλη που επιστρέφει στο έδαφος και για αυτό κρίνονται ωφέλιμοι και απαραίτητοι.

Όταν επέλθει μια τελική ισορροπία στο σύστημα, η χρήση συνθετικών λιπασμάτων, και ιδίως του αζώτου, θα πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή, διότι αυτά διαταράσσουν το θρεπτικό υπόβαθρο που διασφαλίζει την ισορροπία των μικροοργανισμών

Οι μυκόρριζες αποτελούν μια ιδιαίτερη κατηγορία μικροοργανισμών που είναι ιδιαίτερα επωφελείς για τα φυτά. Είναι υφές μυκήτων που αναπτύσσουν μια συμβιωτική σχέση με τα φυτά τροφοδοτώντας τις ρίζες τους με πολύτιμα στοιχεία από το εδαφικό πλέγμα και λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα σάκχαρα που είναι απαραίτητα για τη μεταβολική τους λειτουργία. Μαζί με τους μικροοργανισμούς αρχίζουν και εμφανίζονται στο έδαφος μια σειρά από ανώτερους οργανισμούς της μικροπανίδας, όπως ακάρεα, κολέμβολα, νηματώδεις και πολλά άλλα.

Όλα αυτά συνιστούν μια σύνθετη τροφική αλυσίδα που εξασφαλίζει την ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων στο έδαφος. Στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας βρίσκονται οι γαιοσκώληκες και γι’ αυτό θεωρούνται κρίσιμοι δείκτες για την υγεία του εδάφους. Οι γαιοσκώληκες τρέφονται με νεκρή οργανική ύλη και χώμα και, καθώς μετακινούνται, μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες θρεπτικών από την επιφάνεια του εδάφους στα βαθύτερα στρώματα. Το ίδιο κάνουν και οι ρίζες των φυτών που αναπτύσσονται και σαπίζουν.

Στην παραδοσιακή μέθοδο καλλιέργειας, όπου η εντατική κατεργασία του εδάφους είναι ο κανόνας, οι δομές των μυκορριζών καταστρέφονται από τη μηχανική διατάραξη, οι γαιοσκώληκες σκοτώνονται από τα μεταλλικά τμήματα των εργαλείων και τη διάσπαση του εδάφους, οι δε ρίζες τεμαχίζονται και εκτίθενται σε ταχεία αποδόμηση και οξείδωση των οργανικών υποπροϊόντων λόγω της έκθεσής τους σε περιβάλλον έντονου αερισμού. Η βιοποικιλότητα και η γονιμότητα των εδαφών δηλαδή «πάνε περίπατο!».

Σταδιακή αναγέννηση

Όταν η κατεργασία εγκαταλείπεται και ξεκινά να εφαρμόζεται ακατεργασία, η ζωή στο έδαφος αρχίζει να επανέρχεται σταδιακά και μαζί με αυτήν και η αναγέννηση. Θα περάσουν, όμως, λίγα έτη μέχρι να αρχίσει να γίνεται αντιληπτή αυτή η αποκατάσταση και σε αυτό το διάστημα θα πρέπει να εξασφαλίσουμε επιπλέον τροφή για τη νέα ζωή που αρχίζει να αναπτύσσεται, αφενός για να επιταχύνουμε την αναπαραγωγή της και αφετέρου για να αποφύγουμε φαινόμενα ανταγωνισμού με την καλλιέργειά μας. Οι λιπαντικές ανάγκες δηλαδή, ιδίως σε άζωτο είναι αυξημένες, τουλάχιστον κατά τα δύο με τρία πρώτα έτη μέχρι να επέλθει στο σύστημα μια νέα ισορροπία και να τρέφεται από μόνο του ανακυκλώνοντας την οργανική ύλη.

Μιλώντας, πάντως, για αναγεννητική γεωργία, μην ξεχνάμε ότι ο απώτερος στόχος είναι η αναγέννηση των εδαφών και η εξασφάλιση ενός αυτοδύναμου συστήματος, με ικανοποιητική επάρκεια να θρέψει και να υποστηρίξει μια καλή γεωργική παραγωγή, με περιορισμένες ανάγκες σε εξωτερικά εφόδια. Οι ανάγκες, λοιπόν, σε συνθετικά λιπάσματα με την πάροδο των ετών αναμένεται να είναι μειωμένες. Όταν, μάλιστα, στο σύστημα επέλθει μια τελική ισορροπία, η χρήση συνθετικών λιπασμάτων και ιδίως του αζώτου θα πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή, διότι αυτά διαταράσσουν το θρεπτικό υπόβαθρο που διασφαλίζει την ισορροπία των μικροοργανισμών.

Το σύστημα της εταιρείας Crosslot δημιουργεί ένα αυλάκι σε σχήμα σταυρού και τοποθετεί από τη μια μεριά τον σπόρο και από την άλλη το λίπασμα.

Βασική λίπανση

Στόχος της βασικής λίπανσης είναι, κυρίως, να προσθέσει στο έδαφος ποσότητες φωσφόρου και καλίου που ενδεχομένως να έχουν απομακρυνθεί με τις καλλιέργειες και ίσως λίγο άζωτο για τα πρώτα στάδια της καλλιέργειας. Οι ανάγκες σε άζωτο για τα σιτηρά στην αρχή της καλλιέργειας είναι γενικά περιορισμένες και γι’ αυτό πολλοί παραγωγοί αποφεύγουν να το χρησιμοποιήσουν για να περιορίσουν το κόστος.

Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε, στα πρώτα μεταβατικά στάδια της αναγεννητικής γεωργίας, μια μικρή ποσότητα αζώτου, της τάξεως των 1 με 2 μονάδων στο στρέμμα με τη μορφή ουρίας, ή θειικής ή ουροθειικής αμμωνίας είναι απαραίτητη για την υποστήριξη των μικροοργανισμών. Καθώς, όμως, το έδαφος θα αρχίσει να αποκαθίσταται και θα συσσωρεύεται στην επιφάνεια οργανική ύλη, αυτή θα αποτελέσει τη βασική πηγή αζώτου και άλλων θρεπτικών και οι ανάγκες για βασική αζωτούχο λίπανση θα εκλείψουν. Το ίδιο μπορεί να συμβεί τόσο για τον φώσφορο όσο και για το κάλιο. Οι εδαφικές αναλύσεις που θα εμφανίζουν τις ετήσιες μεταβολές αποτελούν εδώ έναν κρίσιμο οδηγό για τις αποφάσεις του παραγωγού.

Ένα σημαντικό ζήτημα για τη βασική λίπανση σε συστήματα μηδενικής κατεργασίας του εδάφους είναι η ενσωμάτωση των θρεπτικών στο έδαφος. Εφόσον δεν υφίσταται κατεργασία, δεν είναι δυνατή και η ενσωμάτωση. Το άζωτο είναι γενικά ευκίνητο στοιχείο και ακόμη και αν τοποθετηθεί στην επιφάνεια του εδάφους, θα μετακινηθεί βαθύτερα με τη διάλυσή του στο νερό. Προσοχή χρειάζεται εδώ στη χρήση της ουρίας, όταν επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες, γιατί μπορεί να έχουμε υψηλές απώλειες. Τα λιπάσματα με παρεμποδιστή ουρεάσης σε αυτή την περίπτωση είναι μια καλή λύση.

Αντίθετα με το άζωτο όμως, το κάλιο και ιδίως ο φώσφορος είναι δυσκίνητα στοιχεία και θα καταστούν δύσκολα αφομοιώσιμα, αν παραμείνουν στην επιφάνεια του εδάφους. Με την πάροδο του χρόνου και τη βιολογική δραστηριότητα αναμένουμε, ωστόσο, οι γαιοσκώληκες και ρίζες των φυτών να μεταφέρουν αυτά τα στοιχεία στα βαθύτερα στρώματα, ενώ οι μυκόρριζες, που θα αρχίσουν να γίνονται πυκνές και εκτεταμένες, θα εξασφαλίζουν επαρκή πρόσβαση στα επιφανειακά αποθέματα.

Σήμερα, υπάρχουν στο εμπόριο σπαρτικές μηχανές για απευθείας σπορά (no-till), που διαθέτουν μεικτό σύστημα σποράς και λίπανσης. Μπορεί να τοποθετούν το λίπασμα στην ίδια θέση με τον σπόρο, υπάρχουν όμως και μηχανές που διαχωρίζουν τον σπόρο από το λίπασμα. Στις μηχανές που τοποθετούν το λίπασμα μαζί με τον σπόρο συνιστάται να αποφεύγεται η χρήση του αζώτου ή να χρησιμοποιούνται λιπάσματα βραδείας αποδέσμευσης, διότι το αυλάκι που ανοίγουν οι μηχανές no-till είναι στενό και όταν το άζωτο βρεθεί σε υψηλή συγκέντρωση κοντά στον σπόρο μπορεί να προκαλέσει τοξικότητα στα νεαρά φυτά.

Οι μηχανές απευθείας σποράς είναι γενικά ακριβές και όταν διαθέτουν και σύστημα λίπανσης, το κόστος γίνεται ακόμα μεγαλύτερο και αποτρεπτικό για τις μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Η λύση είναι η συνεργασία σε μικρές ομάδες παραγωγών

Η εναλλακτική εδώ είναι η χρήση φωσφορικών και καλιούχων λιπασμάτων δίχως άζωτο με τη σπορά και για τα πρώτα έτη που θα πρέπει να προσθέτουμε και άζωτο, αυτό να εφαρμόζεται επιφανειακά με έναν λιπασματοδιανομέα. Η επιφανειακή εφαρμογή έχει το πλεονέκτημα ότι θα αφήσει το άζωτο πιο κοντά στα φυτικά υπολείμματα, εκεί όπου δρουν οι μικροοργανισμοί και το χρειάζονται. Με την πάροδο, όμως, του χρόνου όπως αναφέραμε, η εφαρμογή αυτή καθίσταται περιττή.

Οι μηχανές απευθείας σποράς είναι γενικά ακριβές και όταν διαθέτουν και σύστημα λίπανσης, το κόστος γίνεται ακόμα μεγαλύτερο και αποτρεπτικό για τις μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Η λύση βέβαια εδώ είναι η συνεργασία σε μικρές ομάδες παραγωγών, όπως έχουμε επανειλημμένα αναφέρει.

Σύστημα Easydrill της εταιρείας Sky που τοποθετεί το λίπασμα στο ίδιο αυλάκι, αλλά σε υψηλότερη θέση από τον σπόρο.

Επιφανειακή λίπανση

Όσον αφορά τη χρήση επιφανειακών λιπασμάτων στα σιτηρά κατά την άνοιξη, θα πρέπει να έχουμε υπόψη τα εξής: Τα εδάφη που βρίσκονται υπό καθεστώς ακατεργασίας για μια σειρά ετών αρχίζουν και αποκτούν ένα βελτιωμένο πορώδες με πόρους συνεχείς και κατακόρυφους που επιταχύνουν σημαντικά τη διήθηση του νερού. Η χρήση αμμωνιακών λιπασμάτων σε νιτρική μορφή κατά την περίοδο αυτή θα πρέπει να γίνεται με ιδιαίτερη προσοχή για να αποφύγουμε την έκπλυση και την απώλεια των θρεπτικών. Είναι προτιμότερο η λίπανση να γίνεται τμηματικά σε δύο ή τρεις εφαρμογές, όταν οι καιρικές συνθήκες το επιτρέπουν, και να χρησιμοποιούνται λιπάσματα με παρεμποδιστές.

Ένα δεύτερο στοιχείο που προκύπτει με την εφαρμογή της ακατεργασίας είναι η οψίμηση της παραγωγής. Αυτή έχει να κάνει με την καλύτερη συγκράτηση της υγρασίας μέσα στο μικροπορώδες του εδάφους, γεγονός που έχει ιδιαίτερη σημασία αργά την άνοιξη, όταν ακόμα τρέφεται ο σπόρος. Αν θέλουμε, λοιπόν, να στηρίξουμε μια καλή παραγωγή με μια καλή ποιότητα σε πρωτεΐνη, θα πρέπει να φροντίσουμε τη διαθεσιμότητα αζώτου μέχρι αργά και εδώ οι τμηματικές εφαρμογές και η χρήση λιπασμάτων βραδείας αποδέσμευσης αποτελούν και πάλι τη λύση.

ΓΡΑΦΤΗΚΕ ΑΠΟ:

Μέλος του Εργαστηριακού Διδακτικού Προσωπικού (ΕΔΙΠ), Εργαστήριο Γεωργικής Μηχανολογίας, Τμήμα Γεωπονίας Φυτικής Παραγωγής & Αγροτικού Περιβάλλοντος,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, πρόεδρος της Εταιρείας
Προώθησης Αειφορικών Καλλιεργητικών
Συστημάτων - ΕΠΑΚΣ.