Αιώνες τώρα, μετατρέπουν τα άγονα εδάφη σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις, δαμάζουν το νερό και κάνουν τους άνυδρους τόπους φιλόξενους για τον άνθρωπο και τις δραστηριότητές του. Ζηλευτά έργα τέχνης, φτιαγμένα με αστείρευτη υπομονή από τα ηλιοκαμένα χέρια των προγόνων μας. Αρχαίες πέτρες που, ακόμα και σήμερα, στέκουν αγέρωχες δίχως αρμούς και λάσπη, ακούνητες στο πέρασμα του χρόνου. Σέτια και ποδόμες στη Λέσβο, αρμάκες στην Κεφαλονιά, δέσες στην Ήπειρο, αιμασιές στην Άνδρο, σκάλες στην Τήνο, Χτιά ή οχτία στην Αμοργό. Μητάτα στην Κρήτη, βόλτοι στη Λευκάδα, κύφες στη Χάλκη, κελιά και καλυβάρες στην Κύθνο, κατοικίες στη Νάξο και στη Μύκονο… όλες τους «ξερο-λιθιές», δύο λέξεις που γράφουν τέλεια πάνω στη γη την ανάγκη της ύπαρξής τους.
Τι εννοούμε, όμως, με τον όρο «η τέχνη της ξερολιθιάς»;
Πρόκειται, για την κατασκευή κτισμάτων με λίθους χωρίς κανένα συνδετικό υλικό – εν ξηρώ. Μια τεχνική, που κρατάει από την αρχαιότητα, καθώς από τότε οι ξερολιθιές στήριζαν τα εδάφη για τη γεωργική χρήση τους. Οι ξερολιθικές κατασκευές είναι άλλοτε έντονα ορατές, όπως εκτεταμένα εντυπωσιακά σύνολα από ταρατσωτές καλλιέργειες, και άλλοτε διακριτικές και ταπεινές, όπως τα κτίσματα γεωργοκτηνοτροφικής χρήσης. Ωστόσο, είναι πάντα καλαίσθητες και φιλικές προς το περιβάλλον. Να σημειώσουμε ότι η διαχρονική παρουσία και η λειτουργικότητα της ξερολιθιάς στον φυσικό χώρο, σε συνδυασμό με τη λελογισμένη διαχείριση των εδαφών από τον άνθρωπο της υπαίθρου, έδωσαν την ευκαιρία για μια καλύτερη ζωή στους κατοίκους των ορεινών περιοχών της χώρας.
Παρακαταθήκη ζωής
Η τέχνη της ξερολιθιάς είναι μια παλιά λαϊκή παράδοση, μια τέχνη που μεταβιβαζόταν από τον πατέρα στον γιο, μια παρακαταθήκη ζωής. Με τις ίδιες πέτρες, έφτιαξαν τα σύνορα που χώριζαν του καθενός την επικράτεια και μάντρωσαν τα χωράφια τους, για να τα προστατεύσουν από τα ζωντανά. Και με τις πιο ήμερες και δουλεμένες από αυτές, ύψωσαν τους τοίχους των σπιτιών τους και έφτιαξαν τις στέγες, που τους προφύλασσαν από τη βροχή και το λιοπύρι! Με μοναδικά εργαλεία τα χέρια τους και κάποια λοστάρια, κατάφεραν να φτιάξουν ένα σύνολο όπου παντού κυριαρχούσε η πέτρα σε κάθε της μορφή. Δεν έκαναν τοίχους, δεν έφτιαξαν λάσπη, δεν στερέωσαν πέτρες, απλώς τις ακούμπησαν με αγάπη και αυτές ισορρόπησαν και κράτησαν ζωντανή την ελληνική ύπαιθρο. Γιατί, οι ξερολιθιές συντηρούσαν την πολύτιμη γη χωρίς να χαρακώνεται, να παρασέρνεται από τις βροχές και τον άνεμο και να χάνεται. Παράλληλα, η πετρώδης και άγονη γη εμπλουτιζόταν με τις μεθόδους και τις τεχνικές της ήπιας καλλιέργειας. Έτσι, οι αγρότες κατάφεραν να εκμεταλλευτούν τη γη, χωρίς να υποβαθμίσουν το έδαφος, το περιβάλλον και το τοπίο.
Με σοφία και έμπνευση
Για να κατανοήσουμε, όμως, τον δημιουργό μιας ξερολιθιάς, πρέπει να ανατρέξουμε στην αρχή του, όταν συνειδητοποίησε ότι η γη υπό τη διαχείρισή του απαιτεί το μέτρο, τη σπουδή και τη σοφία του. Τότε έφτιαξε έργα της γης, που την ωφέλησαν, για το δικό του καλό. Και χάρη σε αυτά μια νέα φύση δημιουργήθηκε. Γιατί, η ιδέα της ξερολιθιάς ήταν φιλοσοφημένη, η αρχιτεκτονική της καλλιτεχνική και η συμπεριφορά των ανθρώπων της υπαίθρου προς τη γη διαπνεόταν από σεβασμό. Δεν είναι τυχαίο ότι η λογική της κατασκευής της ξερολιθιάς ήταν πάντα του μέτρου και του μπορετού: Δηλαδή, τίποτα δεν θα πεταχτεί, μα και τίποτα παράταιρο ή ανάρμοστο δεν θα σταθεί. Όλα θα στερεωθούν και θα ταιριάξουν για την ολοκλήρωση του έργου. Ο αγρός θα καθαριστεί από τους λίθους και θα φτιαχτεί με τις λιθιές. Όλα αυτά, και άλλα πολλά, έδωσαν στην κατασκευή της λίθινης πεζούλας μια ιδιαίτερη αξία, όχι μόνο κατασκευαστική, αλλά και μαστορική. Συνεπώς, ο μάστορας ήταν και ο αρχιτέκτονας του τόπου του, αφού τον δομούσε με τη σοφία του, την έμπνευσή του και τη δεξιοσύνη του.
Υποψήφια πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO
Στον κατάλογο της Παγκόσμιας Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO έχει τεθεί προς ψήφιση ο διεθνής φάκελος υποψηφιότητας, με τίτλο «Η τέχνη της ξερολιθιάς: γνώση και τεχνικές». Ο φάκελος κατατέθηκε τον Μάρτιο στη γραμματεία της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Συγκροτήθηκε με πρωτοβουλία και συντονιστικό ρόλο της Ελλάδας και της Κύπρου, ενώ συμμετέχουν η Γαλλία, η Ελβετία, η Ισπανία, η Ιταλία, η Κροατία και η Σλοβενία. «Η υποψηφιότητα θα κριθεί το φθινόπωρο του 2017 και η σημασία της για τη χώρα μας είναι πολυδιάστατη», μας λέει η Ιουλία Κ. Παπαευτυχίου, δρ. αρχιτέκτων ΕΜΠ, αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης για τη Διεπιστημονική Μελέτη της Ξερολιθιάς (ΔΕΕΞ/SPS), υπεύθυνη του Τομέα Ελλάδας-Αιγαίου, με την οποία είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε. Σύμφωνα με την ίδια, «με την ένταξη, πιστεύεται ότι θα γίνει αντιληπτή η αξία της τέχνης της ξερολιθιάς και θα αναζωογονηθεί το ενδιαφέρον των πολιτών για τη διατήρησή της, μέσα από τις ανάλογες εφαρμογές. Το μεγαλύτερο τμήμα της νησιωτικής και μεγάλο τμήμα της ηπειρωτικής χώρας χαρακτηρίζεται από ξερολιθικές κατασκευές, με πιο γνωστές τις αναβαθμίδες, οι οποίες συνοδεύονται από πλήθος βοηθητικών ξερολιθικών κτισμάτων. Δηλαδή, οι ξερολιθικές κατασκευές αποτελούν βασικό συστατικό στοιχείο του ελληνικού τοπίου, παρά την εγκατάλειψη της υπαίθρου. Εάν η τέχνη αυτή εγκαταλειφθεί, θα ακολουθήσει η κατάρρευση των ξερολιθικών κατασκευών, συμπεριλαμβανομένων των αναβαθμίδων, με αποτέλεσμα τη διάβρωση του εδάφους και τη συνακόλουθη ερημοποίηση. Άλλωστε, όλες οι ξερολιθικές κατασκευές αποτελούν αναξιοποίητο πολιτισμικό απόθεμα, πρόσφορο για ανάδειξη μέσα από εναλλακτικές καλλιέργειες και εναλλακτικές μορφές τουρισμού, αποφέροντας οικονομικά οφέλη για τη χώρα».
Αγροτουρισμός και καλλιέργειες
Πριν από μερικές δεκαετίες, η αποκατάσταση της ξερολιθιάς αντιστήριξης αποτελούσε μέρος της ετήσιας ρουτίνας των αγροτών. Σήμερα, τα ξερολιθικά κτίσματα στην Ελλάδα κατασκευάζονται κυρίως από γεωργούς, κτηνοτρόφους και, ευκαιριακά, από τεχνίτες. Η συντήρηση και η επέκταση των ξερολιθικών κατασκευών είναι σήμερα προβληματική. Προφανέστατα, η εγκατάλειψη της υπαίθρου και των παραδοσιακών τρόπων καλλιέργειας αποτελούν βασικό λόγο εξαφάνισης αυτής της τέχνης. Παραδοσιακά, η τέχνη της ξερολιθιάς μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, μεταξύ των μελών κάθε οικογένειας τεχνιτών.
«Για να περισώσουμε αυτή την τέχνη», λέει η κα Παπαευτυχίου, «πρέπει, πρωτίστως, να ευαισθητοποιήσουμε τις επερχόμενες γενεές, μέσα από την ανάλογη παιδεία (π.χ. Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και θεματικά πρότζεκτ, δεδομένου ότι είναι ενταγμένα πλέον στα σχολικά προγράμματα). Άλλωστε, η τέχνη της ξερολιθιάς είναι συνυφασμένη με την προστασία του περιβάλλοντος, τόσο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, όσο και για την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση. Ταυτόχρονα, πρέπει να ενταχθεί η εκμάθηση αυτής της τέχνης, σε ειδικά προγράμματα τεχνικής εκπαίδευσης και σχολές μαθητείας, αναγνωρισμένα από το κράτος. Επομένως, το κράτος καλείται να αναδιοργανώσει τα εκπαιδευτικά προγράμματά του, δίνοντας κίνητρα στους νέους να ασχοληθούν με την τέχνη της ξερολιθιάς. Επιπλέον, θα μπορούσαν να χρηματοδοτηθούν εναλλακτικές καλλιέργειες σε περιοχές με αναβαθμίδες, σε συνδυασμό με αγροτουρισμό, αναζωογονώντας την τοπική οικονομία».
Ιουλία Παπαευτυχίου
Προς μια βιώσιμη ανάπτυξη
«Η ξερολιθιά μπορεί να αποτελέσει βιώσιμη ανάπτυξη στις αγροτικές περιοχές, δεδομένου ότι προσφέρεται τόσο για εναλλακτικές μορφές τουρισμού, όσο και για βιολογικές καλλιέργειες», τονίζει η αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης για τη Διεπιστημονική Μελέτη της Ξερολιθιάς, δρ. αρχιτέκτων ΕΜΠ Ιουλία Παπαευτυχίου. Μας λέει επίσης:
- Από τις ξερολιθικές κατασκευές ευνοούνται οι παραδοσιακές καλλιέργειες σε αναβαθμίδες, όπως η αμπελοκαλλιέργεια και η καλλιέργεια ποικιλιών λαχανικών, ακόμη και οπωροφόρων δέντρων, όπως οι συκιές. Αυτές οι καλλιέργειες ευνοούνται χάρη στη δημιουργία ιδανικών συνθηκών υγρασίας και μικροκλίματος στις αναβαθμίδες. Με σοφία, οι παλαιότερες γενεές καλλιεργούσαν αμπέλια, λαχανικά και οπωροφόρα δέντρα, επιλέγοντας την κατάλληλη θέση τους επί των αναβαθμίδων.
- Σε άλλες χώρες της Ευρώπης (π.χ. Ελβετία, Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο), υπάρχουν οργανωμένες ομάδες τεχνιτών σε συντεχνίες, που διεκδικούν την εργασία και τα δικαιώματά τους. Οι ίδιοι οργανώνουν εργαστήρια για τη μετάδοση της τέχνης στους νεότερους. Είναι εκπληκτική η συμμετοχή νέων ανθρώπων και η αγάπη τους για την τέχνη τους. Επιπλέον, υπάρχει υψηλού βαθμού εθελοντισμός για την εκμάθηση της τέχνης και την επισκευή ξερολιθικών κατασκευών. Σε αυτή την περίπτωση, εντυπωσιάζει η συμμετοχή ατόμων όλων των ηλικιακών ομάδων.
- Στην ερώτηση σχετικά με το αν πιστεύει ότι, στην Ελλάδα, οι δημόσιες αρχές θα επιχορηγήσουν τις ξερολιθικές κατασκευές, έτσι ώστε να βοηθήσουν τους γεωργούς και τους ιδιοκτήτες αγροκτημάτων, εκείνη απαντά: «Πιστεύω ότι, εάν υπάρχει η πολιτική βούληση, οι δημόσιες αρχές μπορούν να επιχορηγήσουν σχετικές δράσεις, μέσα από τα πολυάριθμα ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά προγράμματα, τα οποία οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες εκμεταλλεύονται στο έπακρο, με θεαματικά αποτελέσματα».
Η χτενιά και το καλέμι
Για την κατασκευή των ξερολιθικών κατασκευών χρησιμεύουν όλα τα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο αγρότης για την προετοιμασία του εδάφους και τη μεταφορά υλικών (τσάπα, τσουγκράνα, φτυάρι, καρότσι). Για την προετοιμασία των δόμων αξιοποιούνται τα απλούστερα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για την εξόρυξη και τη λάξευση της πέτρας: Το σφυρί, για τον διαχωρισμό των λίθων. Ο μαστρακάς και το βελόνι, ατσάλινα εργαλεία, για την πρώτη κατεργασία των λίθων. Το μπικούνι, που προσομοιάζει με το σφυρί. Η χτενιά και το καλέμι, ατσάλινα εργαλεία, για τη λείανση των επιφανειών των ογκολίθων. Η γωνιά για το «γώνιασμα» και το «αλφάδιασμα» των δόμων πριν από την εμφάνιση του αλφαδιού. Το αλφάδι για το αλφάδιασμα των δόμων. Το μυστρί για τις μεμονωμένες περιπτώσεις χρήσης κονιάματος στην εξωτερική επιφάνεια ξερολιθικών τοίχων (π.χ. επάλειψη στέρνας).
Ελάχιστοι ντόπιοι τεχνίτες
Η υφιστάμενη κατάσταση στην Ελλάδα είναι απογοητευτική, αφού ελάχιστοι ντόπιοι τεχνίτες συνεχίζουν τη μακραίωνη παράδοση της τέχνης της ξερολιθιάς. Ωστόσο, «η κατάσταση θεωρείται αναστρέψιμη και αυτή είναι η επιδίωξή μας μέσα από τη σχετική ένταξη στην UNESCO. Πλήρης απογραφή των τεχνιτών δεν ήταν δυνατή, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν οργανωμένες ομάδες, όπως συντεχνίες και συνεργεία. Ωστόσο, κάποιες από τις τεχνικές έχουν καταγραφεί μέσα από εγχειρίδια στο πλαίσιο ευρωπαϊκών προγραμμάτων και ερευνητικών εργασιών», μας ενημερώνει η ίδια.
Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ των τελευταίων τεχνιτών της ξερολιθιάς συγκαταλέγονται οι: Παρασκευαΐδης Σταύρος Γ. και Συριτέλης Βασίλης (Λέσβος), Φέγγαρος Αντώνης (Πάτμος), Αυγούλης Μιχάλης, Χαλάς Τάσος, Δραμουντανής Διαμαντής (Κως), Πιπεράκης Μανόλης (Αμοργός), Γαβαλάς Γιώργος (Φολέγανδρος), Κλώνος Δημήτρης, Κοντραφούρης Δημήτρης, Μαλτέζος Γιώργος (Αίγινα), Ψάλτης Γιάννης, Μαραβέλιας Μηνάς, Γεροδήμος Βασίλης (Τήνος), Νταγιαντάς Ζαχαρίας και Νταγιαντάς Γιάννης (Κρήτη), Κασσιανή και Διονύσης Κούρτης, Γιώργος Βανδώρος (Λευκάδα), Νάκος Αποστόλης και Νάκος Σπύρος (Πελοπόννησος και Στερεά Ελλάδα).
«Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή,
σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάρια,
σφίγγει στο φως τις ορφανές ελιές του και τα αμπέλια του,
σφίγγει τα δόντια. Δεν υπάρχει νερό. Μονάχα φως»
(«Ρωμιοσύνη», Γιάννης Ρίτσος)
Φωτογραφίες με τις λεζάντες: Ιουλία Παπαευτυχίου
