Της Βασιλικής Λάππα, δασοπόνου και υποψήφιας διδάκτορος Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος του ΓΠΑ
O συνδυασμός δέντρων και γεωργικών καλλιεργειών ή/και βόσκησης στην ίδια επιφάνεια είναι παγκοσμίως γνωστός με το όνομα αγροδασοπονία (agroforestry) και τα παραγωγικά συστήματα που ο άνθρωπος διαχειρίζεται με τον τρόπο αυτόν ονομάζονται αγροδασικά.
Πρόκειται για μεικτά συστήματα, με κύριο χαρακτηριστικό την παρουσία των δέντρων, τα οποία εξυπηρετούν πολλαπλούς σκοπούς, παραγωγικούς, περιβαλλοντικούς και πολιτισμικούς. Παράγουν μεγάλο αριθμό προϊόντων: ξυλώδη (ξυλεία, καυσόξυλα, πασσάλους κ.λπ.) και μη ξυλώδη (φρούτα, καρπούς και φύλλωμα για τα ζώα, νέκταρ ή γύρη για τις μέλισσες, ρητίνες, μανιτάρια, αρωματικά φυτά κ.λπ.) και προσφέρουν πολλές οικοσυστημικές υπηρεσίες, όπως:
✱ Βελτίωση του εδάφους.
✱ Μείωση της επιφανειακής απορροής.
✱ Διατήρηση της βιοποικιλότητας.
✱ Έλεγχο των ζιζανίων.
✱ Βελτίωση του τοπίου.
Στη χώρα μας, απαντούν τρεις τύποι αγροδασικών συστημάτων: τα δασογεωργικά (silvoarable systems), τα δασολιβαδικά (silvopastoral systems) και τα αγροδασολιβαδικά, που συνδυάζουν και τους δύο παραπάνω τύπους σε έναν.
Δασογεωργικά ονομάζονται τα συστήματα που συνδυάζουν την παρουσία δέντρων και γεωργικών καλλιεργειών στην ίδια επιφάνεια. Καταλαμβάνουν μεγάλες εκτάσεις ιδιαίτερα στις ημιορεινές περιοχές και διακρίνονται σε παραδοσιακά και νέα (ελαιώνες, οπωρώνες, μείξη αμπελοκαλλιέργειας με άλλες παραγωγικές εγκαταστάσεις δένδρων, φυστικοκαλλιέργειες κ.λπ.).
Τα δέντρα των παραδοσιακών συστημάτων είτε είναι δασικά (απομεινάρια παλαιότερων δασικών εκτάσεων) και βρίσκονται διάσπαρτα ή στα όρια του αγρού, είτε είναι οπωροφόρα και άλλα καρποφόρα, τα οποία φυτεύτηκαν πριν από πολλά χρόνια για την παραγωγή καρπών και καυσόξυλων. Στα νέα συστήματα, τα δέντρα φυτεύονται για την παραγωγή καρπών και τεχνικής ξυλείας.
Δασολιβαδικά ονομάζονται τα συστήματα που συνδυάζουν την παρουσία δέντρων/ λιβαδικών φυτών και ζώων στην ίδια επιφάνεια. Απαντούν σε πολλές περιοχές της χώρας από την πεδινή μέχρι και την ορεινή ζώνη και αποτελούν τα κυρίαρχα και χαρακτηριστικά στοιχεία του αγροτικού κτηνοτροφικού τοπίου (agricultural landscape).
Αγροδασολιβαδικά ονομάζονται τα συστήματα που συνδυάζουν δέντρα, γεωργικές καλλιέργειες και βόσκηση στη ίδια επιφάνεια. Τα ζώα μπορεί να βόσκουν μετά τη συγκομιδή των καλλιεργειών ή στα όρια των αγρών.
Τα αγροδασικά συστήματα αποτελούν μια παραδοσιακή μορφή χρήσης της γης στην Ελλάδα (traditional – cultural land uses/agricultural heritage systems), ιδιαίτερα στις ημιορεινές και ορεινές περιοχές. Εντούτοις, δεν έχουν τύχει της δέουσας προσοχής από την επιστημονική κοινότητα (δασολόγοι, γεωπόνοι, χωροτάκτες κ.ά.) και τις υπηρεσίες που είναι υπεύθυνες για τη διαχείριση της γης μέχρι τις μέρες μας.
Για αυτό και δεν συμπεριλαμβάνονται με αυτόν τον όρο στις διαχειριστικές μελέτες ούτε έχει γίνει απογραφή αυτών των εκτάσεων σε εθνικό επίπεδο. Κι αυτό γιατί το μοντέλο της γεωργίας που εφαρμόστηκε στα μεταπολεμικά χρόνια και το οποίο είχε ως στόχο τη μεγιστοποίηση της γεωργικής παραγωγής οδήγησε στη μετατροπή πολλών από τα μεικτά αυτά συστήματα σε μονοκαλλιέργειες, με αποτέλεσμα να απομακρυνθούν τα δέντρα, τα οποία εμποδίζουν τη χρήση των γεωργικών μηχανημάτων.
Από την άλλη μεριά, η πολιτική της επιδότησης της γεωργικής παραγωγής από την Ευρωπαϊκή Ένωση, που εφαρμόστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1990, συνέβαλε, επίσης, στην κοπή των δέντρων, επειδή αυτά έπρεπε να εξαιρεθούν από την παραγωγική επιφάνεια των χωραφιών, που μπορούσε να επιδοτηθεί.
Τελευταίες εξελίξεις
Κατά τα τελευταία έτη, έχει διαπιστωθεί επιστημονικά και έχει αναγνωριστεί από τις ευρωπαϊκές πολιτικές ότι η προστασία των παραδοσιακών αγροδασικών συστημάτων κρίνεται επιτακτική για τη διατήρηση της καλής κατάστασης των εδαφών, της βιοποικιλότητας και του αγροτικού τοπίου, καθώς και για την εξασφάλιση οικονομικής στήριξης του πληθυσμού της υπαίθρου που δραστηριοποιείται στον ημιορεινό και ορεινό χώρο.
Επίσης, κρίνεται αναγκαία η δημιουργία νέων συστημάτων, που να μπορούν να συνδυάσουν δασική και γεωργική παραγωγή και να καταστούν οικονομικά βιώσιμα. Όπως και στα υπόλοιπα κράτη-μέλη της ΕΕ, έτσι και στη χώρα μας υπήρξε το Μέτρο 8.2 – Ενίσχυση για τη στήριξη και εγκατάσταση/συντήρηση γεωργοδασοκομικών συστημάτων (στο ύψος 80% -100% των επιλέξιμων δαπανών), ωστόσο δεν έχει ενεργοποιηθεί έως σήμερα. Πόσο ενημερωμένος είναι ο αγροτικός κόσμος της Ελλάδας για τις τρέχουσες πολιτικές που ενισχύουν οικονομικά τη διατήρηση των συστημάτων αυτών;
Το επιστημονικό – ερευνητικό προσωπικό του Τμήματος Δασολογίας και ΔΦΠ, ανταποκρινόμενο σε αυτή την αναγκαιότητα, μετέχει στο νεοσύστατο Δίκτυο Καινοτόμων Αγροδασοπονικών Επιχειρηματικών Μοντέλων AF4EU (Agroforestry for European Union), που ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2023 και θα ολοκληρωθεί τον Δεκέμβριο του 2025. Συντονιστής του προγράμματος είναι το πανεπιστήμιο Santiago de Compostella της Ισπανίας και υπεύθυνη καθηγήτρια η Maria Rosa Mosquera Losada [AFINET – Agroforestry Innovation Networks (utl.pt)].
Το AF4EU είναι ένα πρόγραμμα επιδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή Ένωση που έχει σχεδιαστεί ως συνέχεια του προγράμματος AFINEΤ για την προώθηση και την υποστήριξη της καινοτομίας στην αγροδασοπονία σε χώρες της ΕΕ.
Ύστερα από την επιτυχημένη κατάρτιση των Τοπικών Δικτύων Καινοτόμου Αγροδασοπονίας (Regional Agroforestry Innovation Networks – RAINS) του προγράμματος AFINET και τον μεγάλο αριθμό καινοτομιών που μελετήθηκαν και δοκιμάστηκαν κατά τη διάρκειά του, το AF4EU επιδιώκει να γίνει συνεχιστής αυτής της εργασίας και διευρύνει τις τοπικές ομάδες RAIN σε χώρες της Ευρώπης που συμμετέχουν πρώτη φορά στο πρόγραμμα, στοχεύοντας να εστιάσει τις δυνάμεις του στη δημιουργία επιχειρηματικών μοντέλων και στην επέκταση υπηρεσιών υποστήριξης στους γεωργούς/κτηνοτρόφους που μετέχουν σε αυτό.
Το Εργαστήριο Αγροδασοπονίας του Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος στο Καρπενήσι, υποστηρίζοντας το AF4EU, στοχεύει να συμβάλει ενεργά, ώστε:
1) Να ενισχυθεί η επιτυχημένη μεθοδολογία που παράχθηκε από το πρόγραμμα AFINET και να διευρυνθεί το Δίκτυο Καινοτόμου Αγροδασοπονίας στην Ευρυτανία και σε όλη την Ελλάδα.
2) Nα διαδοθεί στους επαγγελματίες και να γίνει εκπαίδευση πολλαπλών παραγόντων επιτυχημένης αγροδασοπονίας πάνω στις υπάρχουσες πρακτικές, ώστε να προωθηθεί η βιώσιμη διαχείριση της αγροτικής γης και των βοσκοτόπων.
3) Να αναπτυχθεί/παραχθεί μια πλατφόρμα γνώσης (Knowledge Kloud) για την αγροδασοπονία, που θα περιέχει πληροφορίες – κλειδιά και εργαλεία που θα είναι διαθέσιμα στο ενδιαφερόμενο κοινό, καθώς θα συμπεριληφθούν στο αποθετήριο EUFarmBook.
4) Να ενθαρρυνθεί στο έπακρο η συνεργασία με διεθνή, εθνικά και τοπικά προγράμματα και πολιτικές.
Πώς θα εφαρμοστεί το πρόγραμμα
Τρεις από τις Τοπικές Ομάδες Αγροδασοπονικών Καινοτομιών (RAIN), που συμμετείχαν στο πρόγραμμα AFINET (Γαλικία, Ιταλία και Φινλανδία), θα ενεργήσουν ως Υποδειγματικά (πιλοτικά) RAIN για οκτώ νέες ομάδες (Πορτογαλία, Βέλγιο, Ιρλανδία, Σλοβακία, Γερμανία, Ελλάδα, Γαλλία και Ανδαλουσία). Καθεμία από αυτές τις ομάδες θα διευθύνεται από έναν «εισηγητή καινοτομίας» (Innovation Broker), με τον οποίο θα διενεργείται συνάντηση δύο φορές για κάθε έτος λειτουργίας του προγράμματος.
Το δίκτυο «εισηγητών» που θα προκύψει από τη συμμετοχή των οκτώ χωρών αναλαμβάνει να επικοινωνήσει την πρόοδο των RAIN παγκοσμίως. Το τρέχον στάδιο στο οποίο θα βρίσκεται κάθε συμμετέχουσα περιοχή, στην περίπτωση της Ελλάδας η Ευρυτανία, θα μελετάται σε παραβολή με τα εδραιωμένα επιχειρηματικά μοντέλα και τις υπηρεσίες ενίσχυσης, η απόδοση των οποίων θα βελτιωθεί και θα αναθεωρηθεί, με βάση τις ανάγκες των εκάστοτε συμμετεχουσών χωρών (σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε περιοχής).
Τη Δευτέρα 3 Ιουλίου 2023, πραγματοποιήθηκε η πρώτη και ιδρυτική Συνάντηση Εργασίας του Δικτύου Προώθησης Αγροδασικού Δικτύου στην Ευρυτανία, στις εγκαταστάσεις του Γεωπονικού Πανεπιστημίου στο Καρπενήσι. Το Τοπικό Δίκτυο έχει σχεδιαστεί ώστε να λειτουργήσει ως πολλαπλασιαστής των καινοτόμων προτάσεων και εφαρμογών στην υπόλοιπη μεσογειακή λεκάνη και στην Ευρώπη.
Αποτελείται από κτηνοτρόφους και μελισσοκόμους, επιχειρηματίες προώθησης – μεταποίησης τοπικών αγροτοκτηνοτροφικών προϊόντων (τυροκόμοι, κρεοπώλες, επιχειρηματίες εστίασης), ΚοινΣΕπ μελισσοκόμων και καταναλωτών, εκπροσώπους τοπικής αυτοδιοίκησης, συμβούλους αγροτικής υποστήριξης και ερευνητές. Συντονίστρια του προγράμματος AF4EU για την Ελλάδα είναι η καθηγήτρια του Τμήματος, Αναστασία Παντέρα, και υπεύθυνη προώθησης του Τοπικού Δικτύου στην Ευρυτανία η δασοπόνος και υποψήφια διδάκτορας του Τμήματος, Βασιλική Λάππα. Κάθε ενδιαφερόμενος έχει τη δυνατότητα διαρκούς ενημέρωσης και πρόσβασης στα δεδομένα του προγράμματος στο διαδίκτυο www.af4eu.eu.
