Απογραφή ΕΛΣΤΑΤ: Σχεδόν 17.500 εκµεταλλεύσεις κλείνουν κάθε χρόνο την τελευταία δεκαετία

Πρόσφατα, η ΕΛΣΤΑΤ δημοσίευσε τα αποτελέσματα της Απογραφής του γεωργοκτηνοτροφικού κλάδου για το 2021 (περίοδος 2009 – 2020). Η έρευνα πραγματοποιήθηκε κυρίως με ηλεκτρονικό ερωτηματολόγιο μέσω ειδικής διαδικτυακής εφαρμογής.

Όπως αναφέρει η υπηρεσία, λόγω των πρωτόγνωρων πανδημικών συνθηκών, ο τρόπος απογραφής τροποποιήθηκε και πραγματοποιήθηκε με α) ηλεκτρονική αυτοαπογραφή και β) απογραφή των εκμεταλλεύσεων μέσω διά ζώσης συνέντευξης με τον κάτοχο της εκμετάλλευσης σε δομές της τοπικής αυτοδιοίκησης και συνεταιρισμούς. Η απογραφή, που πραγματοποιείται κάθε δέκα χρόνια, θεωρείται η πλέον αξιόπιστη μέθοδος αποτύπωσης της πραγματικότητας στον πρωτογενή τομέα.

Από ένα πλήθος ευρημάτων ξεχωρίζει ότι ένας στους πέντε οικονομικά ενεργούς Έλληνες απασχολείται στον πρωτογενή τομέα. Τα αξιοσημείωτα ευρήματα της απογραφής αναλύονται παρακάτω.

1. Μείωση της χρησιμοποιούμενης γης

Οι χρησιμοποιούμενες γεωργικές εκτάσεις μειώθηκαν κατά 18,8%, ή κατά 6,5 εκατομμύρια στρέμματα. Αυτό σημαίνει ότι αυξήθηκαν οι ακαλλιέργητες, μη αξιοποιούμενες εκτάσεις. Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το 2020 η συνολική Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση (ΧΓΕ) στην επικράτεια ήταν 22.244.494,8 στρέμματα. Ανά εκμετάλλευση αντιστοιχούσαν 53,8 στρέμματα ΧΓΕ.

2. Σχεδόν 17.500 εκµεταλλεύσεις έκλειναν κάθε χρόνο

Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής, το 2009 λειτουργούσαν 723.006 αγροτικές εκμεταλλεύσεις, ενώ το 2020 αυτές μειώθηκαν σε 530.679. Η εξέλιξη αυτή μεταφράζεται σε μείωση 26,6%, γεγονός που σημαίνει ότι κάθε χρόνο για την ενδεκαετή αυτή περίοδο έφευγαν από το αγροτικό επάγγελμα 17.485 εκμεταλλεύσεις.

3. Μείωση αρδευθεισών εκτάσεων

Από το 2009 έως το 2020 μειώθηκαν οι αρδευθείσες εκτάσεις κατά 7,5% ή κατά 779.163 στρέμματα. Από τα παραπάνω μπορεί να υποτεθεί ότι ένα σημαντικό ποσοστό από τη γη που σταμάτησε να αξιοποιείται στη γεωργία, σύμφωνα με το δεύτερο εύρημα, ήταν αρδευόμενο. Επιπλέον, είναι πιθανόν κάποια αρδευτικά έργα να μη χρησιμοποιούνται πλέον, είτε λόγω αδυναμίας συντήρησης του έργου είτε λόγω κόστους άρδευσης.

4. Την… πλήρωσαν οι μεικτές εκμεταλλεύσεις και τα σταφιδάμπελα

Ως προς τη διάρθρωση των εκμεταλλεύσεων που χάθηκαν, αυτές που μειώθηκαν σχεδόν κατά το ήμισυ (-45,7%) είναι οι μεικτές, δηλαδή με συνδυασμό καλλιέργειας και εκτροφής. Το γεγονός αυτό προκαλεί αρχικά εντύπωση, δεδομένου ότι είναι γνωστό ότι οι πιο βιώσιμες οικονομικά κτηνοτροφικά εκμεταλλεύσεις είναι αυτές που παράγουν μέρος των αναγκών τους σε ζωοτροφές. Ωστόσο, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι δεν είναι μόνο αυτές μεικτές εκμεταλλεύσεις. Για παράδειγμα, μια εκμετάλλευση με ελαιώνα και αίγες θεωρείται μεικτή. Σε απόλυτους αριθμούς, οι μεικτές εκμεταλλεύσεις από 132.085 το 2009 μειώθηκαν σε 71.726 στρέμματα το 2020. Οι αμιγώς γεωργικές εκμεταλλεύσεις μειώθηκαν κατά 22,4%, ενώ οι αμιγώς κτηνοτροφικές κατά 20%. Ως προς την εξέλιξη του αριθμού των εκμεταλλεύσεων ανά είδος καλλιέργειας, η μεγαλύτερη μείωση (- 41,6%) αντιστοιχεί στις εκμεταλλεύσεις με σταφίδα και αμπέλι. Ακολουθούν οι αροτραίες καλλιέργειες, με μείωση -34,6%, και οι δενδρώδεις με -22,8. Η μείωση που καταγράφηκε σε θερμοκηπιακές εκμεταλλεύσεις είναι μόλις 6,5% (βλ. πίνακα).

Αριθμός γεωργικών εκμεταλλεύσεων
και χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση

Κατανομή των εκμεταλλεύσεων, κατά βασικές κατηγορίες χρήσης

Κατανομή της χρησιμοποιούμενης γεωργικής έκτασης των
εκμεταλλεύσεων, κατά βασικές κατηγορίες χρήσης (στρέμματα)

(1) Δεν περιλαμβάνονται οι αγραναπαύσεις και οι αροτραίες καλλιέργειες σε θερμοκήπια.
(2) Δεν περιλαμβάνονται οι δενδρώδεις καλλιέργειες σε θερμοκήπια, τα φυτώρια δενδρωδών καλλιεργειών και οι άλλες πολυετείς φυτείες.
(3) Περιλαμβάνονται οι οικογενειακοί λαχανόκηποι, τα μόνιμα λιβάδια και βοσκότοποι, οι άγονοι βοσκότοποι, τα φυτώρια, οι άλλες πολυετείς φυτείες και οι αγραναπαύσεις.

5. Αποχώρησαν οι μικρότερες εκμεταλλεύσεις

Αν τώρα δούμε την αντίστοιχη εξέλιξη της χρησιμοποιούμενης ανά είδος καλλιέργειας γης, τα στοιχεία δείχνουν σχεδόν εξίσου μεγάλη μείωση εκτάσεων στις εκμεταλλεύσεις με σταφίδα και αμπέλι (-29,7%). Πιο μέτρια, συγκριτικά με το ποσοστό μείωσης των εκμεταλλεύσεων, είναι η απώλεια εκτάσεων στις αροτραίες (-16,1%), ενώ στις δενδρώδεις το ποσοστό της απώλειας περιορίζεται (-9,7%). Αντίθετα, στα θερμοκήπια καταγράφεται αύξηση εκτάσεων κατά 13,7% (βλ. πίνακα σελ. 6).

Ο συνδυασμός των δύο παρατηρήσεων οδηγεί στο συμπέρασμα ότι από τον πρωτογενή τομέα έφυγαν οι συγκριτικά μικρότερες εκμεταλλεύσεις, ενώ παρέμειναν αυτές με τα μεγαλύτερα μεγέθη. Επιπλέον, με την πάροδο του χρόνου, οι ιδιοκτήτες θερμοκηπιακών εγκαταστάσεων αύξησαν την έκταση των εκμεταλλεύσεών τους. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι τον δρόμο της εξόδου πήραν κατά σειρά: 1) Οι μικρότερες συγκριτικά μεικτές εκμεταλλεύσεις, 2) οι μικρότεροι αμπελώνες και οι μικρότερες καλλιέργειες σταφίδας, 3) οι μικρότερες εκτάσεις με αροτραίες καλλιέργειες και 4) οι μικρότερες συγκριτικά δενδρώδεις καλλιέργειες.

6. Στη… μαύρη τρύπα η χοιροτροφία

Σε ό,τι αφορά την εξέλιξη των εκμεταλλεύσεων ανά είδος εκτροφής, τεράστιες απώλειες καταγράφηκαν στη χοιροτροφία (-69,4%). Συγκεκριμένα, από 19.332 εκμεταλλεύσεις το 2009, έφτασαν σε μόλις 5.906 το 2020. Εξίσου μεγάλες ήταν οι απώλειες στην πτηνοτροφία (-66,3%) από 215.373 σε 72.550, αν και εδώ σε απόλυτους αριθμούς οι εκμεταλλεύσεις παραμένουν πρώτες και στις πέντε εκτροφές.

Απώλειες 48,3% κατέγραψε η αιγοτροφία, από 71.585 σε 36.977 εκμεταλλεύσεις. Οι προβατοτροφικές εκμεταλλεύσεις μειώθηκαν κατά 38,3%, από 91.933 σε 56.759. Τέλος, οι βοοτροφικές εκμεταλλεύσεις μειώθηκαν κατά 34,9%, δηλαδή από 16.679 σε 10.865.

7. Άντεξε η βοοτροφία

Προχωρώντας στα στατιστικά της εξέλιξης των εκτροφών σε αριθμό ζώων, η μείωση στους χοίρους συγκριτικά με τη μείωση του αριθμού των εκμεταλλεύσεων είναι πολύ πιο περιορισμένη (-21,6%). Το ίδιο ισχύει και για τη μείωση του αριθμού των ζώων στην πτηνοτροφία (-26,7%). Στα αιγοειδή, η μείωση των κοπαδιών έφτασε το 25,3%, ενώ στα προβατοειδή η μεταβολή ήταν -15,7%. Μόλις -3,7% ήταν η μείωση στον αριθμό των βοοειδών.

Από τα παραπάνω συνάγεται, πρώτον, ότι τη μεγαλύτερη ανθεκτικότητα κατά την τελευταία ενδεκαετία επέδειξαν με μεγάλη διαφορά τα βοοειδή και, δευτερευόντως, τα πουλερικά, παρά τη μεγάλη μείωση των εκμεταλλεύσεών τους. Δεύτερον, δεδομένου ότι ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων μειώθηκε πολύ περισσότερο από τον αριθμό των ζώων και εδώ, όπως και στη φυτική παραγωγή, φαίνεται ότι αποχώρησαν οι συγκριτικά μικρότερες μονάδες.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με στοιχεία που έχουν παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια από πανεπιστημιακά ιδρύματα και κτηνοτροφικούς φορείς, η αυτάρκεια της χώρας στα κοτόπουλα βρίσκεται στο 75% βαίνοντας μειούμενη, στο βοδινό κρέας επίσης μειώνεται, ευρισκόμενη στην καλύτερη περίπτωση μόλις στο 20%, ενώ στο χοιρινό στο 30%. Εξαίρεση αποτελεί το κατσικίσιο και το πρόβειο κρέας, που η παραγωγή τους φθάνει ή και ξεπερνά τις εγχώριες ανάγκες σε κρέας.

Εκμεταλλεύσεις με ζώα, κατά είδος

Αριθμός ζώων, κατά είδος

8. Μείωση 11% στους εποχικούς εργάτες

Μελετώντας τα στοιχεία της απογραφής ως προς τις ημέρες εργασίας απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα ανά κατηγορία, καταγράφεται μεγάλη μείωση της εργασίας στους κατόχους εκμετάλλευσης και στα μέλη της οικογένειάς τους που απασχολήθηκαν σε αυτήν (-21,2%).

Αντίθετα, αυξήθηκαν οι ημέρες εργασίας των μόνιμων εργατών (+6,7%). Σημαντική είναι η μείωση που καταγράφεται στους εποχικούς εργάτες (-10,9%), εξέλιξη, που αποτυπώνεται τα τελευταία χρόνια με όλο και πιο έντονο τρόπο και αναδεικνύεται από τα ρεπορτάζ και την επικοινωνία της «ΥΧ» με τους αγρότες. Μεγάλη αύξηση παρατηρείται στην κατηγορία της κατ’ αποκοπή εργασίας και αλληλοβοήθειας, κατηγορία που όμως έχει πολύ μικρή επίδραση στον πρωτογενή τομέα.

9. Παραμένει μεγάλος εργοδότης ο πρωτογενής τομέας

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τάσεις της απασχόλησης των αρχηγών και ιδιοκτητών των εκμεταλλεύσεων και των μελών των οικογενειών τους. Όπως απεικονίζεται, το 2009 απασχολούνταν είτε ως αποκλειστική απασχόληση, είτε ως κύρια απασχόληση με κάποια άλλη δευτερεύουσα ή, τέλος, ως δευτερεύουσα απασχόληση με κάποια άλλη κύρια, 1.191.006 κάτοχοι εκμεταλλεύσεων και μέλη της οικογένειάς τους.

Το ποσοστό αυτό έντεκα χρόνια μετά έχει μειωθεί στα 822.420 άτομα, δηλαδή κατά 29,7%. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθούν να απασχολούνται 615.520 άτομα με αποκλειστική εργασία την αγροτική, ενώ επιπλέον 206.900 άτομα απασχολούνται στη γεωργία και στην κτηνοτροφία, παράλληλα με κάποια άλλη δραστηριότητα.

Δεδομένου ότι, σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ οι απασχολούμενοι σε οποιονδήποτε κλάδο εργασίας στη χώρα διαμορφώθηκαν σε 4.138.113 (Οκτώβριος του 2022), γίνεται αντιληπτό ότι ο πρωτογενής τομέας αποτελεί μία από τις κυριότερες πηγές απασχόλησης, με νευραλγική σημασία για τη δημιουργία θέσεων εργασίας στην περιφέρεια. Εδώ, φυσικά, θα πρέπει να συνυπολογιστεί η συνέργεια του πρωτογενούς τομέα με την απασχόληση σε άλλους κλάδους της αλυσίδας αξίας των τροφίμων, όπως το εμπόριο και η μεταποίηση.

Απασχόληση κατόχων και μελών της
οικογένειάς τους στη γεωργία – κτηνοτροφία

10. Βιολογικά: Άνοδος καλλιεργούμενων εκτάσεων, «έκρηξη» σε βοοειδή και πρόβατα

Σε ό,τι αφορά τη βιολογική γεωργία παρατηρείται αντιστρόφως ανάλογη εξέλιξη μεταξύ αριθμού εκμεταλλεύσεων και εκτάσεων βιολογικών καλλιεργειών. Το 2020, οι εκμεταλλεύσεις μειώθηκαν σε ποσοστό 23,5%, ενώ οι εκτάσεις αυξήθηκαν κατά 19,3%. Εκρηκτική αύξηση παρατηρείται στον αριθμό βιολογικών βοοτροφικών και προβατοτροφικών εκμεταλλεύσεων (+289,8% και +145,6% αντίστοιχα για το αναφερόμενο διάστημα).

Οι εκμεταλλεύσεις με βιολογικές αίγες αυξήθηκαν κατά 90,4%. Στον αντίποδα, οι βιολογικές χοιροτροφικές εκμεταλλεύσεις μειώθηκαν κατά 60,9% και οι πτηνοτροφικές κατά 17,6%. Ανάλογη ανά εκτροφή είναι η εικόνα στη διαμόρφωση του αριθμού των ζώων (βοοειδή +413%, προβατοειδή +263,8%, αιγοειδή +106,7%, χοίροι -51,9%, πουλερικά -47,4%). Βεβαίως, τα εν λόγω αριθμητικά στοιχεία τελούν υπό την αίρεση της μεγάλης ευκολίας με την οποία μεταβάλλονται ανάλογα με τα εκάστοτε προγράμματα βιολογικής παραγωγής που προκηρύσσονται κατά διαστήματα.