H επιφανειακή λίπανση του σιταριού

του Δρος Λουκά Πιστόλη, γεωπόνου

H λίπανση του σιταριού γίνεται λαμβάνοντας υπόψη τη γονιμότητα του εδάφους, την προηγούμενη καλλιέργεια, την ποικιλία, την εποχή σποράς, την επιτυχία του φυτρώματος και τον παράγοντα «νερό».

Είναι προτιμότερο η βασική λίπανση να γίνεται γραμμικά κατά τη σπορά, γιατί αυτό που έχει πρωταρχική σημασία είναι η υψηλή συγκέντρωση των θρεπτικών στο εδαφοδιάλυμα, γεγονός που ευνοεί την πρόσληψή τους από τα φυτά. Στη βασική λίπανση, εξασφαλίζουμε όλο τον φωσφόρο και μέρος του αζώτου (1/3-1/2 του συνόλου).

Στις μέρες μας, η λίπανση του σιταριού περιλαμβάνει συνήθως 10-12 (14) μονάδες αζώτου και 4-5 (6) μονάδες φωσφόρου. Κάλιο, κατά κανόνα, δεν εφαρμόζεται, αν και κυρίως στα blend λιπάσματα για το σιτάρι μπορούμε να βρούμε και μία ουρά με ένα μικρό ποσοστό καλίου. Αλλά για το κάλιο θα πούμε στο τέλος λίγα λόγια. Ο φώσφορος ευνοεί την ανάπτυξη του ριζικού συστήματος του σιταριού και στην υδατοδιαλυτή του μορφή τον προσλαμβάνει εύκολα. Επηρεάζει, επίσης, θετικά το αδέλφωμα και την αντοχή του σιταριού στο ψύχος, πρωιμίζει την καλλιέργεια και αυξάνει την αποτελεσματικότητα της αζωτούχου λίπανσης, ενώ, στην περίπτωση που αυτή είναι υψηλή, μειώνει τις αρνητικές της συνέπειες.

Αν και δεν συντρέχει ιδιαίτερος λόγος-κίνδυνος, πρέπει να πούμε ότι οι μεγάλες δόσεις φωσφόρου, ιδιαίτερα σε φειδωλή αζωτούχο λίπανση, υποβαθμίζουν ποιοτικά τον καρπό, μειώνοντας την περιεκτικότητά του σε πρωτεΐνη.

Λίπανση σιτηρών στον μεσοπόλεμο

Οι δύο τελευταίες παράγραφοι είναι αφορμή να πούμε δύο λόγια για τις λιπάνσεις στη διάρκεια του μεσοπολέμου.

Η ελληνική γεωργία τότε δεν εφοδιαζόταν –ή εφοδιαζόταν ελάχιστα– με αζωτούχα λιπάσματα, που προέρχονταν από την ΑΕΕΧΠΛ, η οποία πουλούσε κυρίως φωσφορούχα λιπάσματα. Aυτό το λίγο άζωτο μπήκε στη φαρέτρα των σιτοπαραγωγών με τα χίλια ζόρια, παρά τις παραινέσεις των επιστημόνων (Ι. Παπαδάκη, Ι. Παπουτσόπουλου κ.ά.) ότι αυξάνει περισσότερο από τον φωσφόρο την απόδοση του σιταριού, ενώ το άζωτο μαζί με τον φωσφόρο ακόμη περισσότερο. Το κέρδος, λοιπόν, που όριζε την πολιτική της λιπασματοβιομηχανίας, βρήκε άλλους επιστήμονες να στηρίξουν την πολιτική της εταιρείας και να κάνουν την Ελλάδα να φτάσει σε σιτάρκεια (μαλακού σιταριού) το 1957.

Ο σπουδαίος Παπαδάκης έλεγε πως «όπως και εις όλας τας χώρας, ούτω και εις την Ελλάδα, το ζήτημα της λιπάνσεως είναι κυρίως ζήτημα αζώτου» και ότι τα αζωτούχα λιπάσματα, ακόμα και σε πολύ πλούσια εδάφη, ακόμα και σε υπερβολική ξηρασία, αυξάνουν τις αποδόσεις, εφόσον η λίπανση γίνεται τμηματικά. Για αυτή θα μιλήσουμε εμείς τώρα, αφού πρώτα πούμε τι προσφέρει το άζωτο στο σιτάρι.

Το άζωτο εξασφαλίζει ένα καλό αδέλφωμα, ευνοεί την ανάπτυξη και τη μακροημέρευση της φυλλικής επιφάνειας, αυξάνει τον αριθμό των κόκκων ανά στάχυ (τον αριθμό των γόνιμων ανθέων στο στάχυ), το βάρος τους, βελτιώνει την ποιότητα, αυξάνοντας την περιεκτικότητά τους σε πρωτεΐνες, βοηθάει στην ανάπτυξη του ριζικού συστήματος και στην αντοχή στο ψύχος.

Βλάπτει όταν είναι υπερβολικό. Ευνοεί το πλάγιασμα, τις ασθένειες, την οψίμιση, ευαισθητοποιεί το φυτό στο ψύχος και μειώνει την αντοχή του στην ξηρασία.

Η απόδοση του σιταριού, όμως, δεν προσδιορίζεται μόνο από τον αριθμό των φυτών (στάχεων) ανά μονάδα επιφανείας, αλλά και από τον αριθμό των κόκκων ανά στάχυ.

Η πρώιμη επιφανειακή λίπανση

Το άζωτο, λοιπόν, εξασφαλίζει ένα καλό αδέλφωμα. Το αδέλφωμα αρχίζει με τη δημιουργία του τρίτου φύλλου και, υπό ευνοϊκές συνθήκες, αυτό συμβαίνει 12-15 ημέρες μετά το φύτρωμα. Τότε, η καθ’ ύψος ανάπτυξη του σιταριού φαινομενικά σταματά και κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, στα 2-3 εκατοστά περίπου και αρχίζει η δημιουργία του σταυρού (περισσότεροι κόμβοι από όπου ξεκινούν τα αδέλφια-πολύ κοντά ο ένας στον άλλον, τόσο που φαίνεται ότι όλα τα αδέλφια ξεκινούν από ένα σημείο).

Από τον σταυρό ξεκινούν και οι μόνιμες ρίζες. Οι εμβρυακές εμφανίζονται από τον σπόρο. Με την εμφάνιση του τέταρτου φύλλου, παρατηρούμε και την εμφάνιση της πρώτης τάξης αδελφών. Τα αδέλφια, από το τρίτο φύλλο και μετά, αναπτύσσουν το δικό τους ριζικό σύστημα.

Φυτά που αδελφώνουν καλά από νωρίς έχουν καλύτερο ριζικό σύστημα και περισσότερα θρεπτικά αποθέματα στον σταυρό, γεγονός που τους εξασφαλίζει καλύτερο ξεχειμώνιασμα. Στις περιοχές της χώρας όπου οι χειμωνιάτικες θερμοκρασίες είναι πολύ χαμηλές, το αδέλφωμα έχει ιδιαίτερο ρόλο στο ξεχειμώνιασμα του σιταριού. Ευνοείται σε μέτριες θερμοκρασίες και σταματά όταν αυτές πέσουν κάτω από τους 50C, για να ξαναρχίσει όταν αυτές ξανανέβουν και να σταματήσει οριστικά λίγο (10-15 ημέρες) μετά το ξεστάχυασμα (Παπαδάκης, 1937). Χρήσιμα αδέλφια (που παράγουν στάχεις) είναι τα αδέλφια που σχηματίζονται νωρίς, όταν το φυτό έχει 4-6 φύλλα. Η παραγωγικότητα των αδελφών μειώνεται από τα αδέλφια της πρώτης τάξης προς τα αδέλφια της δεύτερης και τρίτης. Μόνο όταν το σιτάρι έχει αδελφώσει ικανοποιητικά στην προαναφερθείσα περίοδο, ώστε να δώσει μία κανονική πυκνότητα ανά τετραγωνικό μέτρο, τότε το αδέλφωμα του καλαμώματος είναι χρήσιμο.

Πάντως, οι καλές αποδόσεις προέρχονται από τα περισσότερα φυτά ανά μονάδα επιφάνειας, με λιγότερα τα αδέλφια, δηλαδή από το επιτυχημένο φύτρωμα. Κάθε φυτό μπορεί να βγάλει 1-2 (3) παραγωγικά αδέλφια. Επειδή, λοιπόν, το άζωτο είναι ο κύριος παράγοντας του αδελφώματος, γι’ αυτό και η πρώιμη επιφανειακή λίπανση είναι πολύ σημαντική. Το αδέλφωμα ευνοείται επίσης από την ικανοποιητική υγρασία του εδάφους, όπως είναι φυσικό, καθώς και από την καλή ηλιοφάνεια, τη θερμοκρασία, όπως την εκθέσαμε ήδη, την αραιή σπορά ή το κακό φύτρωμα (ανεπιθύμητα και τα δύο) και τους μεγάλους σπόρους.

Η μεσοόψιμη επιφανειακή λίπανση

Πράγματι, από όσα είπαμε, προκύπτει αβίαστα η ανάγκη της πρώιμης επιφανειακής αζωτούχου λίπανσης. Η απόδοση του σιταριού, όμως, δεν προσδιορίζεται μόνο από τον αριθμό των φυτών (στάχεων) ανά μονάδα επιφανείας, αλλά και από τον αριθμό των κόκκων ανά στάχυ.

Η δεύτερη (μεσοόψιμη) επιφανειακή λίπανση, στόχο έχει ακριβώς τον αριθμό των κόκκων ανά στάχυ, αλλά και την επιτυχή έκβαση των στόχων της πρώιμης επιφανειακής λίπανσης, δηλαδή να βοηθήσει τα αδέλφια να επιζήσουν και γενικάτα φυτά να πορευτούν. Ο αριθμός των κόκκων ανά στάχυ είναι στενά συνδεδεμένος με τον αριθμό των σταχυδίων που φέρει ο στάχυς και με τον αριθμό των γόνιμων ανθέων ανά σταχύδιο. Το τελευταίο σταχύδιο σχηματίζεται αμέσως πριν από την έναρξη του καλαμώματος και ακολουθεί η έναρξη της διαφοροποίησης των σταχυδίων, με την εμφάνιση των ανθικών καταβολών και τη διαφοροποίηση των ανθέων.

Πρέπει όμως εδώ να πούμε ότι τον συνολικό αριθμό των σταχυδίων ανά στάχυ επηρεάζει δραστικά το επίπεδο της ανόργανης θρέψης, από τις πρώτες κιόλας μέρες της βλάστησης του σιταριού. Η δημιουργία τεχνητών συνθηκών απουσίας αζώτου και άλλων θρεπτικών, στις πρώτες δύο εβδομάδες από το φύτρωμα αλλά και στην αρχή του αδελφώματος, υπήρξαν καταστροφικές για τον αριθμό των σταχυδίων ανά στάχυ.

Οι αρνητικές συνέπειες που θα προκύψουν από παρόμοιες συνθήκες πείνας, αν αυτή συμβεί στην έναρξη του καλαμώματος, είναι πολύ μικρότερες από αυτές των προηγούμενων φάσεων (βλ. πίνακα).

Το γεγονός αυτό αναδεικνύει το ζήτημα της επάρκειας του αζώτου από την αρχή κιόλας της καλλιέργειας και δείχνει την αβασιμότητα των απόψεων οι οποίες, συλλήβδην, αρνούνται την αναγκαιότητα της βασικής λίπανσης στο σιτάρι.

Η… θεωρητικώς πρακτική, όψιμη λίπανση

Αυτή η λίπανση έχει τη θεμελίωσή της στον τρίτο παράγοντα της απόδοσης, που είναι το βάρος των κόκκων. Υπηρετεί επίσης και την ποιότητά τους, δηλαδή το πρωτεϊνικό τους περιεχόμενο. Η παράταση της δράσης των φύλλων είναι ένα μέσον για αυτά τα δύο. Η εφαρμογή της, όμως, κοντά στο ξεστάχυασμα, είναι δύσκολη υπόθεση και πρακτικά ανεφάρμοστη. Σημειώνουμε, πάντως, πως η διαφυλλική χρήση της ουρίας –ψεκασμοί από αέρος– είναι μία καλή πρακτική στις χώρες όπου εφαρμόζεται.

Ακόμη, ενώ το αδέλφωμα (αριθμός στάχεων ανά μονάδα επιφάνειας) και ο αριθμός των κόκκων ανά στάχυ είναι παράγοντες περισσότερο «του χεριού μας» (οι επιθυμητές θερμοκρασίες και η υγρασία είναι πιο πιθανές στην περίοδο που τους διαχειριζόμαστε), το βάρος των κόκκων το… διαχειρίζεται σε μεγάλο βαθμό ο καιρός-οι θερμοκρασίες και το νερό. Το λίσβωμα, και εντέλει το ελλειμματικό βάρος των κόκκων, ευνοείται από την έλλειψη νερού, η οποία ξεκινά από το δέσιμο και μετά, λίγες μέρες μετά την άνθιση (Παπαδάκης, 1937).

Το ολικό νερό των σπόρων (η διαφορά μεταξύ του ολικού και ξηρού βάρους) παρουσιάζει ένα μέγιστο, το οποίο διαρκεί περίπου δέκα ημέρες, στο στάδιο του γάλακτος. Έλλειψη νερού σε αυτήν τη φάση σημαίνει δραστική μείωση της μεταφοράς προϊόντων της φωτοσύνθεσης προς τον καρπό, έτσι που το βάρος του παραμένει μικρό. Όταν η έλλειψη νερού συνοδεύεται από σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες, η ζημιά είναι μικρότερη.

Χειμώνας, περίοδος προνοητικότητας

Το σιτάρι περνάει σημαντικό μέρος της ζωής του στη διάρκεια του χειμώνα. Ιταλοί ερευνητές ονόμασαν την περίοδο αυτή criptovegetazione, δηλαδή περίοδο κρυφής βλάστησης, ή περίοδο προνοητικότητας, θα λέγαμε εμείς. Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό στη φυσιολογία του σιταριού κατά την περίοδο του χειμώνα είναι η πρόσληψη του αζώτου και η χρησιμοποίησή του στις μορφογενετικές διαδικασίες του φυτού.

Με την πτώση της θερμοκρασίας από τους 50C στους 20C, η αύξηση των φυτών μειώνεται, αλλά δεν σταματά. Συμπληρωματική αζωτούχος λίπανση μέσα στον χειμώνα αύξησε την πρόσληψή του από το φυτό.

Στους 00C, το φυτό συνεχίζει να προσλαμβάνει άζωτο (E Spaldon, 1970). Η περίοδος του καλαμώματος (από το στάχυ στο εκατοστό), δηλαδή η αναπαραγωγική φάση του σιταριού, καθώς και του γεμίσματος των σπόρων, μετά την άνθιση, υπηρετείται από τον χειμώνα. Ο χειμώνας για το σιτάρι είναι ποιοτικός και υπηρετεί τις φάσεις αυτές υπό την έννοια του «πριν πεινάσει, μαγειρεύει».

*Growth stages in cereals (1954). Plant Pathology 3