Έρχεται θερμό καλοκαίρι – Ξηρασία και υψηλές θερμοκρασίες απειλούν την ελληνική παραγωγή

Μειώνονται κατά 20% οι ποσότητες νερού για άρδευση από τους ταμιευτήρες του Αλιάκμονα - Τα γεωργικά προϊόντα που κινδυνεύουν περισσότερο

Γεωργία Μπόχτη

9.05.2023, 9:09

Ανησυχητικά είναι τα πρώτα μηνύματα για το φετινό καλοκαίρι, καθώς όλα δείχνουν πως οι Έλληνες παραγωγοί αναμένεται να διανύσουν ένα από τα θερμότερα των τελευταίων ετών και να πιεστούν ακόμη περισσότερο, προκειμένου να κρατήσουν ποτισμένες τις καλλιέργειές τους.

Εξάλλου, η αρδευτική περίοδος δεν ξεκινά με τον πλέον θετικό τρόπο, αφού από τη μια είναι οι οικονομικές εκκρεμότητες/οφειλές και οι τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος και από την άλλη τα χαμηλά αποθέματα νερού. Ενδεικτική είναι η περίπτωση της Βόρειας Ελλάδας, που για την αρδευτική περίοδο 2023 θα απαιτηθεί μείωση της παροχής ποσοτήτων αρδευτικού ύδατος από τους ταμιευτήρες του Αλιάκμονα.

Τα χειρότερα, όμως, είναι… ακόμα μπροστά. Η κλιματική αλλαγή και η μεταβλητότητα του κλίματος προβλέπεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη γεωργική παραγωγή, τόσο όσον αφορά την απόδοση των καλλιεργειών όσο και τις τοποθεσίες στις οποίες μπορούν να καλλιεργηθούν διαφορετικές καλλιέργειες.

Η καλλιεργητική περίοδος έχει επιμηκυνθεί και προβλέπεται να αυξηθεί περαιτέρω λόγω της πρώιμης έναρξης της ανάπτυξης την άνοιξη και της αύξησης της διάρκειας της καλλιεργητικής περιόδου το φθινόπωρο. Αυτό, όπως εξηγούν οι επιστήμονες, θα επιτρέψει την επέκταση προς βορρά των φυτών που καλλιεργούνται τις θερμές περιόδους σε περιοχές που δεν ήταν προηγουμένως κατάλληλες.

Από την πλευρά της, η Κομισιόν προειδοποιεί ότι λόγω του συνδυασμού ζέστης και ξηρασίας, προβλέπονται σημαντικές απώλειες γεωργικής παραγωγής για τις περισσότερες ευρωπαϊκές περιοχές, οι οποίες δεν θα αντισταθμιστούν από κέρδη στη Βόρεια Ευρώπη.

Οι υψηλές θερμοκρασίες, η λειψυδρία και τα ακραία καιρικά φαινόμενα μπορεί να προκαλέσουν χαμηλότερες αποδόσεις, μεγαλύτερη μεταβλητότητα των αποδόσεων και, μακροπρόθεσμα, μείωση των κατάλληλων εκτάσεων για καλλιέργεια.

Οι επιπτώσεις στην αγροτική παραγωγή

Συνθήκες σοβαρής ξηρασίας και ακραίων θερμοκρασιών στη Νότια Ευρώπη, βροχοπτώσεις ακόμη πιο έντονες στη Βόρεια Ευρώπη και στις ορεινές περιοχές, αναμένεται, μεταξύ άλλων, να κυριαρχήσουν τα επόμενα χρόνια προκαλώντας σοβαρές ζημιές στις περισσότερες καλλιέργειες της ΕΕ, όπως εκτιμούν οι επιστήμονες. Αραβόσιτος, φρούτα, βολβώδη λαχανικά και σόγια αποτελούν τις πιο ευάλωτες σε ακραίες κλιματικές συνθήκες παραγωγές.

Σύμφωνα με τη μελέτη «The impact of extreme climate events on agricultural production in the EU», που εκπονήθηκε για λογαριασμό της Επιτροπής Γεωργίας του Ευρωκοινοβουλίου, «η ξηρασία και οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες έχουν προκαλέσει μακράν το μεγαλύτερο μερίδιο αρνητικών οικονομικών επιπτώσεων στην ευρωπαϊκή γεωργία, κάτι που προβλέπεται να συνεχιστεί και στο μέλλον». Μάλιστα, όπως υπογραμμίζεται, «η ξηρασία θα μειώσει τις αποδόσεις των περισσότερων καλλιεργειών, εκτός από αυτές που θα συνεχίσουν να αρδεύονται». Οι προβλέψεις δεν είναι καθόλου αισιόδοξες. Εκτιμάται ότι οι ημέρες με καύσωνα θα πενταπλασιαστούν τουλάχιστον έως το τέλος του αιώνα σε περιοχές με πιο ψυχρό κλίμα και θα τριανταπλασιαστούν στις περιοχές με πιο θερμό κλίμα!

Μάλιστα, οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για τη Νότια Ευρώπη, όπου οι συνθήκες σοβαρής ξηρασίας θα μπορούσαν να τριπλασιαστούν έως το τέλος του αιώνα.

Απώλειες

Σύμφωνα με την έκθεση, οι περισσότερες καλλιέργειες θα υποστούν απώλειες ως προς την απόδοσή τους σε περίπτωση ξηρασίας, παγετού ή πλημμυρών. Ακόμα και τα βοσκοτόπια είναι ευαίσθητα στην ξηρασία, προκαλώντας κλιμακωτές επιπτώσεις στον κτηνοτροφικό τομέα. «Οι απώλειες ειδικά στον αγροτικό τομέα αντιπροσωπεύουν περισσότερο από το 60% των απωλειών που συνδέονται με την ξηρασία», αναφέρεται. Και «αυτό προβλέπεται να αυξηθεί στο μέλλον».

Οι ευάλωτοι υποτομείς του πρωτογενούς τομέα περιλαμβάνουν τα μη αρδευόμενα σιτηρά, τα οπωροφόρα δέντρα, τα πολυετή φυτά, τα βολβώδη φυτά, που καλλιεργούνται σε περιοχές με ακραίες βροχοπτώσεις, και την κτηνοτροφία, όταν εξαρτάται από τις χλωρές χορτονομές (βλ. πίνακα).

Στα «κόκκινα» η Μεσόγειος

Η παρατεταμένη ξηρασία στη Νότια Ευρώπη τους τελευταίους μήνες, αλλά και οι υψηλές θερμοκρασίες που κατέγραψε τις τελευταίες ημέρες η Ισπανία, προκαλούν προβληματισμό για το μέλλον στη χώρα μας, με επιστήμονες να μην αποκλείουν το ενδεχόμενο η Ελλάδα φέτος να διανύσει το πιο θερμό της καλοκαίρι. Οι ίδιοι, βέβαια, εξηγούν ότι κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με ακρίβεια τι ακριβώς θα συμβεί και προς το παρόν μπορούν να υπάρχουν μόνο εκτιμήσεις.

Τις τελευταίες εβδομάδες, η Ισπανία αντιμετωπίζει αφύσικα υψηλές θερμοκρασίες, βιώνοντας συνθήκες ξηρασίας τουλάχιστον 36 μήνες. Η απουσία βροχών προκάλεσε μη αναστρέψιμες απώλειες σε περισσότερα από 3,5 εκατ. εκτάρια καλλιεργειών και εξαφάνισε συγκομιδές σιτηρών στην Ανδαλουσία, στην Καστίγια Λα Μάντσα, στην Εξτρεμαδούρα και στη Μούρθια. Μάλιστα, στις 27 Απρίλιου 2023 καταγράφηκε η πιο ζεστή ημέρα στην Ευρώπη για τον μήνα Απρίλιο. Την ημέρα εκείνη, η θερμοκρασία στο αεροδρόμιο της Κόρδοβα στην Ισπανία έφτασε τους 38,8°C, τιμή που αποτελεί ρεκόρ για την Ιβηρική Χερσόνησο κατά τον μήνα Απρίλιο.

Όμως, και στη Βόρεια Ιταλία η κατάσταση δεν φαίνεται να είναι καλύτερη. Ήδη, από τον περασμένο μήνα, έχει μειωθεί ανησυχητικά η στάθμη των νερών στον ποταμό Πάδο, τον μεγαλύτερο ποταμό της χώρας. Η τεράστια λεκάνη του ποταμού, περίπου 71.000 τ.χ., παρέχει νερό για την άρδευση των χωραφιών και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στους κατοίκους των γύρω περιοχών, αλλά πλέον όλες αντιμετωπίζουν ξηρασία.

Στρατηγικά Σχέδια
Αναξιοποίητα από την Ελλάδα τα κονδύλια για την εφαρμογή εργαλείων διαχείρισης κινδύνου

Ο ευρωπαϊκός αγροτικός τομέας αναμένεται να εκτίθεται όλο και περισσότερο σε ακραία καιρικά φαινόμενα λόγω της κλιματικής αλλαγής. «Πρέπει να εφαρμοστούν λύσεις προσαρμογής που θα βοηθήσουν τους αγρότες να μετριάσουν και να ανακάμψουν από τις κλιματικές καταστροφές», προειδοποιούν οι ερευνητές.

Στις πολιτικές της ΕΕ, η διαχείριση ακραίων κλιματικών φαινομένων στον αγροτικό τομέα ασχολείται κυρίως με τις πλημμύρες και την ξηρασία, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει ακόμη ευρωπαϊκή οδηγία ή κανονισμός που να αφορά ειδικά τη διαχείριση της ξηρασίας. Άλλα ακραία φαινόμενα, όπως καύσωνες, παγετός κ.λπ., αντιμετωπίζονται λιγότερο καλά.

«Ενώ η προηγούμενη ΚΑΠ φαίνεται να είχε περιορισμένα αποτελέσματα στη στήριξη τόσο των προληπτικών μέτρων όσο και των συστημάτων διαχείρισης κινδύνου, η νέα μεταρρύθμιση της ΚΑΠ προωθεί τα μέσα πολιτικής για την υποστήριξη του κλάδου για τον προληπτικό μετριασμό των επιπτώσεων των ακραίων καιρικών φαινομένων που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή» σημειώνεται στην έρευνα.

Για τον σκοπό αυτόν, τα μέσα που προωθούνται περισσότερο από τα κράτη-μέλη στο Εθνικό Στρατηγικό τους Σχέδιο για να ανταποκριθούν στις προκλήσεις της προσαρμογής είναι ουσιαστικά οι άμεσες πληρωμές μέσω των Οικολογικών Σχημάτων (eco-schemes), οι τομεακές παρεμβάσεις, οι αγροπεριβαλλοντικές παρεμβάσεις και τα επενδυτικά προγράμματα. Ωστόσο, όπως οι ίδιοι οι μελετητές υπογραμμίζουν, «είναι δύσκολο να εκτιμηθεί εάν αυτά τα μέτρα έχουν σχεδιαστεί με ολιστικό τρόπο».

Από την ανάλυση των Στρατηγικών Σχεδίων, οι ερευνητές διαπίστωσαν ακόμη ότι τα εργαλεία διαχείρισης κινδύνου (π.χ. ασφάλιση) δεν προωθούνται επαρκώς, αν και η συμβολή τους στην προσαρμογή του αγροτικού τομέα είναι σημαντική, ενώ παραμένει αδύναμη η κινητοποίηση των μέτρων της ΚΑΠ για την υποστήριξη της εφαρμογής τους.

Για παράδειγμα, στο ελληνικό Στρατηγικό Σχέδιο διαπιστώνεται, μεταξύ άλλων, ότι δεν υπάρχει ούτε μία παρέμβαση για την ενεργοποίηση εργαλείων διαχείρισης κινδύνου, άρα κανένα ασφαλιστικό σύστημα που να υποστηρίζεται από την ΚΑΠ.

Επιπτώσεις ακραίων φαινομένων σε διάφορα γεωργικά προϊόντα

Είδος καλλιέργειας	Ευαισθησία σε κλίμα /καιρικά φαινόμενα	Συντελεστής μεταβλητότητας της απόδοσης	Στοιχεία προηγούμενων ζημιών/Εκτιμήσεις μελλοντικών ζημιών
Αραβόσιτος, σιτάρι, κριθάρι	Καλλιέργειες ευάλωτες σε ακραία ζέστη και ξηρασία.	Η μεταβλητότητα της απόδοσης είναι μικρότερη από τη μεταβλητότητα της τιμής.	● 15 δισ. δολάρια ΗΠΑ από 1983 έως 2009 λόγω ξηρασίας. ● Η κλιματική καταλληλόλητα για τον αραβόσιτο μειώνεται στη Νότια Ευρώπη, αλλά επεκτείνεται προς τα βόρεια (π.χ. προς Δανία). ● Η κλιματική καταλληλόλητα για τη σόγια επεκτείνεται προς τα δυτικά.
Σόγια και άλλα ελαιούχα φυτά	Καλλιέργειες ευάλωτες σε ακραία ζέστη και ξηρασία.	Υψηλή μεταβλητότητα απόδοσης.	● 15 δισ. δολάρια ΗΠΑ από 1983 έως 2009 λόγω ξηρασίας. ● Η κλιματική καταλληλόλητα για τον αραβόσιτο μειώνεται στη Νότια Ευρώπη, αλλά επεκτείνεται προς τα βόρεια (π.χ. προς Δανία). ● Η κλιματική καταλληλόλητα για τη σόγια επεκτείνεται προς τα δυτικά.
Βολβώδη λαχανικά (πατάτα, κρεμμύδι, ζαχαρότευτλα)	Ευαίσθητα σε ακραίες συνθήκες υγρασίας κατά την περίοδο της συγκομιδής.		Η εξαιρετικά υγρή περίοδος κατά τη συγκομιδή του 1998 στην Ολλανδία είχε σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις στα κρεμμύδια, στις πατάτες και στα ζαχαρότευτλα. Διαπιστώθηκε ότι ακραία φαινόμενα αντισταθμίζουν τις θετικές επιπτώσεις της σταδιακής κλιματικής αλλαγής στην χώρα: Τα υγρά χωράφια την άνοιξη και το φθινόπωρο καθυστερούν τη φύτευση και τη συγκομιδή και προκαλούν ζημιές στους βολβούς της πατάτας και των κρεμμυδιών, και στο μέλλον οι καύσωνες, οι θερμοί χειμώνες και οι υγρές περίοδοι θα μπορούσαν να έχουν μεγάλες επιπτώσεις (απώλεια αποδόσεων που κυμαίνεται από -36% έως -88%).
Ελαιόδεντρα	Εξαιρετικά ανθεκτικά, αλλά ορισμένες ποικιλίες είναι πιο ευάλωτες σε γεωργικές ξηρασίες.		● Οι όψιμοι παγετοί της άνοιξης και οι φθινοπωρινές καταιγίδες μπορούν να βλάψουν την παραγωγή ελαιολάδου, όπως στην Ισπανία το 2021, στη Γαλλία το 2019, στην Ελλάδα το 2020. ● Σοβαροί κίνδυνοι από πυρκαγιές. ● Η ικανότητα να αντέχουν τη μειωμένη διαθεσιμότητα νερού και τα θερμότερα καλοκαίρια εξαρτάται από την ποικιλία.
Αμπέλια	Ευάλωτα στον όψιμο ανοιξιάτικο παγετό.	Η απόδοση δεν είναι σχετικός παράγοντας, επειδή υπόκειται σε συγκεκριμένες εκτιμήσεις ποιότητας του προϊόντος.	Οι προβλεπόμενες αλλαγές στο μέσο κλίμα δείχνουν τις ζώνες καταλληλόλητας να μετακινούνται προς τα βόρεια. Επαναλαμβανόμενοι παγετοί στα τέλη της άνοιξης που επικαλύπτονται με προχωρημένη ανοιξιάτικη φαινολογία των φυτών προκαλούν μεγάλες απώλειες στον τομέα του οίνου: σχεδόν 2 δισ. ευρώ το 2021, μεγαλύτερες απώλειες σε τοπικό επίπεδο το 2017 και το 2019.
Οπωρώνες	Ευάλωτοι στον όψιμο ανοιξιάτικο παγετό, την ακραία ζέστη και την ξηρασία.		Οι επαναλαμβανόμενοι παγετοί στα τέλη της άνοιξης επικαλύπτονται με την προχωρημένη ανοιξιάτικη φαινολογία των φυτών (πρώιμη έκπτυξη των οφθαλμών), οδηγώντας σε μεγάλες απώλειες: 3,3 δισ. ευρώ το 2017 για τον τομέα των οπωροκηπευτικών και της αμπέλου.
Βοσκοτόπια	Ευαίσθητα στην έντονη ζέστη και στην ξηρασία.		Ισχυρές επιπτώσεις της παρατεταμένης ξηρασίας και του καύσωνα στις νωπές χορτονομές το 2003 και πιθανώς και από πέρσι (2022). Ωστόσο, η μέση αλλαγή του κλίματος αναμένεται να αυξήσει την παραγωγικότητα.
Κτηνοτροφική παραγωγή	Ευάλωτη στην υπερβολική ζέστη.	Για το γάλα, χαμηλή μεταβλητότητα λόγω ελεγχόμενων πρακτικών	● 1,5 δισ. ευρώ μόνο στη Γαλλία κατά τον καύσωνα του 2003. ● Μεγάλες απώλειες αναμένονται από την ξηρασία του 2022.