του Γιώργου Κωστελένου, γεωπόνου και φυτωριούχου ελιάς στον Πόρο Τροιζηνίας
Οι πυρκαγιές του καλοκαιριού του 2021 στη Β. Εύβοια ήταν η μεγαλύτερη οικολογική καταστροφή του νησιού και της χώρας τις τελευταίες δεκαετίες και πολύ μεγαλύτερη σε έκταση από τις πυρκαγιές του 1977. Δασικές και καλλιεργούμενες εκτάσεις άνω των 512.000 στρεμμάτων καταστράφηκαν και μαζί τους καταστράφηκαν ο τουρισμός, η κτηνοτροφία, η μελισσοκομία και όλες οι δραστηριότητες που σχετίζονται με τα δάση, θέτοντας σε σοβαρό κίνδυνο τον κοινωνικό ιστό των περιοχών που έπληξαν.
Η Βόρεια Εύβοια είναι μία περιοχή με παράδοση στην ελαιοκομία και η μακραίωνη παρουσία της ελιάς στις περιοχές αυτές βεβαιώνεται από τη μεγάλη και εμβληματική ελιά στην περιοχή των Ροβιών, που δυστυχώς κάηκε και αυτή το καλοκαίρι που μας πέρασε.
Στη Β. Εύβοια καλλιεργούνται παραδοσιακά πολλές ποικιλίες ελιάς με περισσότερο διαδεδομένες τη βρώσιμη Κονσερβολιά και τη διπλής χρήσεως Θρουμπολιά Αιγαίου. Εμπορικά ιδιαίτερα γνωστή για τα εξαιρετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά της είναι η Κονσερβολιά του Συνεταιρισμού των Ροβιών.
Παρ’ όλα αυτά, οι γνώσεις μας για το γενετικό δυναμικό της περιοχής παραμένουν αποσπασματικές και ελλιπείς, διότι από το 1948 και μετά καμία συστηματική μελέτη δεν έχει γίνει πάνω στις γηγενείς ποικιλίες ελιάς γενικότερα όλου του νησιού, με αποτέλεσμα να μην είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε τον γενετικό πλούτο που χάθηκε από τις πυρκαγιές.
Παραδοσιακές ποικιλίες της Εύβοιας
Ο Ν. Λύχνος το 1948, μεταξύ των κύριων καλλιεργούμενων ποικιλιών ελιάς της Β. Εύβοιας αναφέρει στην περιοχή του Αρτεμισίου την Κολυμπάτη (ή Στρόγγυλη ή Μακρουλή), και στην περιοχή Αρτεμισίου-Ασμηνίου την Ψαροληά, καθώς και μία παραλλαγή της Κονσερβολιάς, με την ονομασία Αρβανιτολιά.
Επίσης, ο Π. Αναγνωστόπουλος το 1931 αναφέρει στην περιοχή των Ροβιών την ποικιλία Βασιλική – Βασιλικάδα, συγχέοντάς την όμως λανθασμένα με άλλες ποικιλίες ελιάς που καλλιεργούνται στη Χαλκιδική, στην Κέρκυρα και στην Ισπανία. Όσο αφορά τη Βασιλικάδα, υπάρχουν ενδείξεις ότι η ποικιλία αυτή είναι μία από τα αρχαιότερες καλλιεργούμενες ποικιλίες στο κόσμο.
Σήμερα, στη Β. Εύβοια, εκτός από τις παραδοσιακές ποικιλίες καλλιεργούνται και άλλες, όπως οι Καλαμών, Μεγάρων, η Κοθρέικη και η Κορωνέικη. Η «εισαγωγή» και η καλλιέργεια των ποικιλιών αυτών έγινε σε μια προσπάθεια των ελαιοπαραγωγών να αντιμετωπίσουν την ακαρπία της Κονσερβολιάς, τη μειωμένη παραγωγικότητα και τη δύσκολη διαχείριση των δέντρων της Θρουμπολιάς Αιγαίου και την εμφάνιση και την επέκταση της βερτιτσιλλίωσης στους αρδευόμενους ελαιώνες.
Οι άξονες ανασυγκρότησης
Γεγονός είναι ότι από τις πυρκαγιές του παρελθόντος καλοκαιριού μπορούν να αναδυθούν σημαντικές ευκαιρίες για τη συγκρότηση μίας σύγχρονης τοπικής ελαιοκομίας διεθνούς εμβέλειας, βασιζόμενες σε τέσσερις άξονες:
✱ Στην καταγραφή, τη διάσωση και την επαναφορά σε καλλιέργεια του υπάρχοντος γενετικού υλικού, όχι μόνο των καλλιεργούμενων ποικιλιών, αλλά και των υποκειμένων υπέργηρων ελαιοδέντρων, όπως π.χ. είναι το υποκείμενο της μεγάλης ελιάς των Ροβιών που αποδεδειγμένα έχει αντέξει εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια κλιματικής και βιοτικής καταπόνησης, χωρίς ιδιαίτερες φροντίδες προστασίας και φυτοπροστασίας.
✱ Στη διαφύλαξη των γόνιμων εδαφών από τη διάβρωση.
✱ Στην ορθή αποκατάσταση των ελαιώνων, όσων από αυτούς μπορούν να αποκατασταθούν με όρους οικονομικής βιωσιμότητας.
✱ Στην επαναφύτευση ελαιοδέντρων σε αντικατάσταση όσων επλήγησαν και κρίθηκαν ολοσχερώς κατεστραμμένοι.
Οι επαναφυτεύσεις σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να γίνονται με σύγχρονα κριτήρια
α) επιλογής ποικιλιών, β) επιλογής δενδρυλλίων προς φύτευση και γ) καλλιεργητικών συστημάτων και φροντίδων στον αγρό.
Επιλογή ποικιλιών
Οι ποικιλίες θα πρέπει να επιλέγονται με βάση τα μειονεκτήματά τους και όχι τα πλεονεκτήματά τους, διότι ένα και μόνο αρνητικό χαρακτηριστικό μπορεί να αποβεί μοιραία καταστροφικό, αντισταθμίζοντας όλα τα πλεονεκτήματα μιας ποικιλίας.
Τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη είναι η αντοχή στο ψύχος, η αντοχή στην υψηλή ατμοσφαιρική υγρασία (κυκλοκόνιο), η ικανότητά τους να καρποδένουν στις τοπικές συνθήκες και, όσον αφορά τις ασθένειες του εδάφους, η αντοχή στη βερτιτσιλλίωση. Άλλα χαρακτηριστικά είναι η υψηλή ελαιοπεριεκτικότητα, τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του ελαιολάδου, η ταχύτητα εισόδου των δενδρυλλίων σε καρποφορία, η πρωιμότητα ωρίμανσης – συγκομιδής των καρπών, η ευκολία συγκομιδής κ.ά.
Η επιλογή των δενδρυλλίων στην ανασύσταση των ελαιώνων είναι κεφαλαιώδους σημασίας. Επειδή μετά από τις καταστροφές η ζήτηση φυτωριακού υλικού ελιάς είναι αυξημένη και η προσφορά δενδρυλλίων συνήθως υπολείπεται της ζήτησης, οι παραγωγοί θα πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να δεχθούν υποβαθμισμένο ποιοτικά φυτωριακό υλικό.
Τα δενδρύλλια θα πρέπει να είναι σύμφωνα με την ποικιλία που έχει ζητηθεί, να είναι «ισορροπημένα», δηλαδή να έχουν κόμη και ριζικό σύστημα αντίστοιχα ανεπτυγμένα, να μην είναι «γερασμένα» και να είναι υγιή με όλη τη σημασία της λέξης. Υπόψη ότι το μέγεθος των δέντρων προς φύτευση δεν είναι ασφαλές κριτήριο επιλογής. Στην περίπτωση που τα δενδρύλλια είναι εμβολιασμένα, τα υποκείμενά τους θα πρέπει να είναι κατάλληλα για την περιοχή καλλιέργειας.
Τέλος, οι τρόποι καλλιέργειας θα πρέπει να ικανοποιούν όλους τους σύγχρονους τρόπους φύτευσης και καλλιέργειας για γρήγορη είσοδο σε παραγωγή, σταθερή παραγωγή, αντοχή στο ψύχος, παραγωγή ποιοτικού ελαιολάδου και βρώσιμων ελιών, μειωμένο κόστος συγκομιδής κ.λπ.
Εάν δεν δούμε όλη αυτή την καταστροφή ως ευκαιρία για μία βιώσιμη ανασύσταση όλων των οικοσυστημάτων που επλήγησαν, η ζημιά που θα έχουμε υποστεί θα είναι πολύ μεγαλύτερη και από αυτή την ίδια την καταστροφή, θα έχουμε παραιτηθεί των προσπαθειών μας.
