των Θωμά Γιτσόπουλου, κύριου ερευνητή, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ-Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων,
και Αθανάσιου Ράγκου, εντεταλμένου ερευνητή, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, Ινστιτούτο Αγροτικής Οικονομίας και Κοινωνιολογίας
Η Γεωργία Διατήρησης (Conservation Agriculture) αποτελεί τεχνική κατά την οποία δεν εφαρμόζεται όργωμα στον αγρό και η σπορά της καλλιέργειας γίνεται με ειδικές σπαρτικές μηχανές πάνω στα υπολείμματα της προηγούμενης καλλιέργειας. Πρόκειται για εφαρμογή μη-κατεργασίας εδάφους, κατά την οποία δεν διαταράσσεται το έδαφος, πέραν των γραμμών σποράς.
Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για μηδενική κατεργασία εδάφους (no-tillage ή no-till). Παραλλαγές της μεθόδου αυτής είναι η μειωμένη κατεργασία (minimum tillage ή reduced tillage) που εφαρμόζει περιορισμένη αναστροφή του εδάφους (πχ. με τη χρήση καλλιεργητή), ενώ υπάρχει και η κατεργασία εδάφους μόνο πάνω στις γραμμές σποράς (strip-tillage), αφήνοντας το υπόλοιπο του χωραφιού αδιατάραχτο.
Κοινό χαρακτηριστικό της τεχνικής αυτής και των παραλλαγών της είναι η αποφυγή αναστροφής του εδάφους (εγκατάλειψη οργώματος) και η ύπαρξη υπολειμμάτων της προηγούμενης καλλιέργειας. Η ελάχιστη διατάραξη εδάφους αποτελεί έναν από τους 3 πυλώνες της ΓΔ. Υπάρχουν δύο επιπλέον σημαντικοί πυλώνες για την εφαρμογή της, που είναι η αμειψισπορά, δηλ. η εναλλαγή των καλλιεργειών-εγκατάλειψη μονοκαλλιέργειας και η συνεχής εδαφοκάλυψη (να υπάρχει πάντα κάποια καλλιέργεια στο έδαφος).
Το τελευταίο επιτυγχάνεται με τη σπορά φυτών εδαφοκάλυψης (cover crops) που δεν θα συγκομιστούν αλλά θα καταστραφούν πριν τη σπορά της κύριας καλλιέργειας. Η εφαρμογή της ΓΔ μειώνει δραστικά την κατανάλωση ενέργειας και καυσίμων, ελαττώνει σημαντικά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, μειώνει τη διάβρωση του εδάφους από νερό και αέρα, περιορίζει τη συμπίεση του εδάφους, δίνει τη δυνατότητα σποράς σε ξηρό έδαφος, δεν απαιτεί εργασίες για την προετοιμασία σποροκλίνης, μειώνει τις απώλειες ύδατος, αυξάνει την εδαφική υγρασία και ευνοεί το πρώιμο φύτρωμα της καλλιέργειας.
Τα παραπάνω επιτυγχάνονται με τον περιορισμό χρήσης μηχανημάτων και την παρουσία υπολειμμάτων στην επιφάνεια του εδάφους. Παράλληλα μέσω της αμειψισποράς αυξάνεται η οργανική ουσία και η γονιμότητα του εδάφους ενώ παρέχεται η δυνατότητα καλύτερης αντιμετώπισης εχθρών, ασθενειών και ζιζανίων.
Λίγα λόγια για το πρόγραμμα CAMA
Το πρόγραμμα με το ακρωνύμιο CAMA «Research-based participatory approaches for adopting Conservation Agriculture in the Mediterranean Area» είναι ένα τριετές ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση στο μεσογειακό πλαίσιο PRIMA και συντονίζεται από τον οργανισμό CREA (Consiglio per la ricerca in agricultura el’ analisi dell’ economia agraria) της Ιταλίας.
Το έργο διερευνά τους λόγους που εμποδίζουν την υιοθέτηση της ΓΔ στις μεσογειακές χώρες και ενθαρρύνει τη συμμετοχική έρευνα για την υποστήριξη των αγροτών στη μετάβασή τους από συμβατική γεωργία σε κερδοφόρα, περιβαλλοντικά βιώσιμη ΓΔ. Στο έργο συμμετέχουν 13 εταίροι από 8 χώρες της Μεσογείου.
Η Ελλάδα συμμετέχει στο πρόγραμμα μέσω του ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, και πιο συγκεκριμένα μέσω του Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων με έδρα τη Θεσσαλονίκη.
Επιπλέον, στο πλαίσιο του προγράμματος περιλαμβάνονται συγκριτικά πειράματα μεταξύ συμβατικής γεωργίας και ΓΔ, με στόχο τον εντοπισμό προβλημάτων και παροχής λύσεων που θα οδηγήσουν σε αύξηση των αποδόσεων κατά την εφαρμογή της ΓΔ. Επίσης, το πρόγραμμα παρέχει τη δυνατότητα επιδεικτικών αγρών για προβολή των αποτελεσμάτων στους παραγωγούς, καθώς και σεμινάρια επιμόρφωσης.
Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να αντλήσουν πληροφορίες από την ιστοσελίδα του προγράμματος www.camamed.eu με μετάφραση στα ελληνικά.
Πρώτα αποτελέσματα του έργου για τη χώρα μας
Στο πλαίσιο του προγράμματος CAMA πραγματοποιήθηκαν δύο συναντήσεις ομάδων εστίασης ενδιαφέροντος (focus groups), μία στον Δρυμό Θεσσαλονίκης και μία στον Βόλο, με στόχο να καταγραφούν εις βάθος οι απόψεις των εμπλεκόμενων (παραγωγοί, ερευνητές, γεωπόνοι/σύμβουλοι) σχετικά με τα εμπόδια υιοθέτησης της ΓΔ. Η συζήτηση στο πλαίσιο των δύο συναντήσεων βασίστηκε σε προκαταρκτικά ευρήματα έρευνας με ερωτηματολόγιο ως προς τα εμπόδια υιοθέτησης της ΓΔ. Τα εμπόδια αυτά διακρίθηκαν στις παρακάτω 5 κατηγορίες: αγρονομικά, εδαφοκλιματικά, οικονομικά/οργανωτικά, σχετιζόμενα με χάραξη πολιτικής και κοινωνικο-πολιτιστικά.
Όπως αναφέρθηκε, η αμειψισπορά και η συνεχής εδαφοκάλυψη αποτελούν δύο από τους τρεις πυλώνες της ΓΔ. Αγρονομικά εμπόδια, σε συνδυασμό με έλλειψη συμβουλευτικής για την κατάρτιση ορθού πλάνου αμειψισποράς και η επιλογή των κατάλληλων καλλιεργειών για κάθε αγρό, βάσει των ιδιαίτερων εδαφοκλιματικών του συνθηκών (π.χ. δυνατότητα άρδευσης, ακραίες καλοκαιρινές και χειμερινές θερμοκρασίες, αλατότητα, κ.λπ.), τον τρόπο καλλιέργειας και τη φυτοπροστασία, αποτελούν βασικά εμπόδια εφαρμογής της αμειψισποράς.
Προβλήματα στην αλυσίδα της αγοράς τροφίμων, στη διάθεση και στην τιμή των προϊόντων καταγράφηκαν ως επιπλέον εμπόδια μη-εφαρμογής της αμειψισποράς και κατ’ επέκταση της ΓΔ, καθιστώντας λιγότερο ελκυστικές καλλιέργειες (π.χ. ψυχανθή) που μπορούν να ενταχθούν σε συστήματα αμειψισποράς. Επίσης, η δυσκολία επιλογής των φυτών εδαφοκάλυψης αποτελεί τροχοπέδη στην εφαρμογή της ΓΔ. Όσων αφορά τη μη-κατεργασία εδάφους, εδαφολογικά προβλήματα όπως βαριά αργιλώδη εδάφη που απαιτούν όργωμα, αγροί με πολλές πέτρες που εμποδίζουν την απευθείας σπορά σε υπολείμματα καλλιέργειας, συμπιεσμένα εδάφη ή εδάφη που νεροκρατούν, αποτελούν επιπλέον ανασταλτικούς παράγοντες για εφαρμογή της απευθείας σποράς σε ακαλλιέργητο έδαφος ή εφαρμογή μειωμένης κατεργασίας.
Μηχανολογικός εξοπλισμός
Στο πεδίο της οικονομικότητας, η συζήτηση ανέδειξε αποκλίνουσες απόψεις σε σχέση με την αποδοτικότητα της επένδυσης σε μηχανικό εξοπλισμό και ειδικότερα στις ειδικές μηχανές σποράς. Αναγνωρίστηκε ομόφωνα ότι οι εξειδικευμένες σπαρτικές αυτές μηχανές έχουν υψηλή αποδοτικότητα, καθώς οδηγούν σε εξοικονόμηση χρόνου και χαμηλότερη κατανάλωση ενέργειας και μπορούν να καλύψουν μεγάλες ανάγκες κάθε εκμετάλλευσης σπέρνοντας πολλά στρέμματα σε μικρότερο χρονικό διάστημα αφού δεν θα έχει προηγηθεί όργωμα.
Ωστόσο, θεωρήθηκε από κάποιους παραγωγούς ότι η προμήθεια τέτοιων μηχανών από μια εκμετάλλευση που ήδη διαθέτει μηχανικό εξοπλισμό, θα οδηγούσε σε απαξίωση του ήδη υπάρχοντος εξοπλισμού. Επίσης, το κόστος προμήθειας σπόρων και εγκατάστασης φυτών εδαφοκάλυψης που δεν θα συγκομιστούν χαρακτηρίστηκε απαγορευτικό σε μεγάλο βαθμό από τους παραγωγούς που εφαρμόζουν ΓΔ.
Έλλειψη ενημέρωσηςΕπισημαίνεται ότι η μετάβαση από τη συμβατική κατεργασία εδάφους σε ακαλλιέργεια ή σε μειωμένη κατεργασία εδάφους, ενδεχομένως τα πρώτα χρόνια να επιφέρει μείωση παραγωγής και να αποτρέψει έτσι την εφαρμογή της ΓΔ. Πρέπει να τονιστεί ότι τα πλεονεκτήματα εφαρμογής της ΓΔ είναι μακροπρόθεσμα και όχι άμεσα. Απαιτείται λοιπόν καλύτερη ενημέρωση για τα μακροπρόθεσμα οφέλη που θα αποκομίσει ο παραγωγός, αλλά και το περιβάλλον. Μέχρι και σήμερα, κοινωνικο-πολιτιστικά εμπόδια που σχετίζονται με τις πηγές ενημέρωσης και την εκπαίδευση, αποτελούν τροχοπέδη στην υιοθέτηση της ΓΔ. Δυστυχώς, δεν υπάρχει ενημέρωση πώς και γιατί η ΓΔ μπορεί να είναι επωφελής για τους παραγωγούς. Η ενημέρωση είναι ελλιπής και γίνεται συνήθως μέσω ιδιωτικών συμβούλων και από ανεπίσημα δίκτυα, ενώ ο ρόλος των ερευνητικών και πανεπιστημιακών μονάδων, καθώς και των ΔΑΟΚ, είναι περιορισμένος. Περισσότερες ερευνητικές προτάσεις πρέπει να κατατεθούν και περισσότερα ερευνητικά προγράμματα σχετικά με τη ΓΔ πρέπει να χρηματοδοτηθούν. Τα παραπάνω εμπόδια αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες εφαρμογής της ΓΔ στη χώρα μας. Παρά τα εμπόδια υπάρχει ενδιαφέρον από τους παραγωγούς ειδικότερα τώρα που το κόστος των καυσίμων και των λιπασμάτων είναι ιδιαίτερα αυξημένο. Στο πλαίσιο του προγράμματος έχουν ήδη γίνει ενημερώσεις σχετικά με τη ΓΔ. Στη συνέχεια υλοποίησης του έργου θα οργανωθούν εκδηλώσεις, διότι όπως αναφέρθηκε, ένας βασικός σκοπός του προγράμματος είναι η ενημέρωση καθώς και η δημιουργία δικτύου μεταξύ των παραγωγών που εφαρμόζουν ΓΔ. |
Πολιτικά εμπόδια
Άλλα πολύ σημαντικά εμπόδια που αναγνωρίστηκαν από τους συμμετέχοντες αφορούσαν στο επίπεδο της ασκούμενης πολιτικής και της συμβουλευτικής. Σχετικά με την ασκούμενη πολιτική, οι παραγωγοί ανέφεραν ότι τα ποσοστά ενίσχυσης για προμήθεια εξοπλισμού στο πλαίσιο των Σχεδίων Βελτίωσης θα μπορούσαν να είναι υψηλότερα και τα επενδυτικά σχέδια να μοριοδοτούνται επιπλέον όταν πρόκειται για προμήθεια τέτοιου εξοπλισμού, με σκοπό την εφαρμογή της ΓΔ.
Επιπλέον, οι συμμετέχοντες έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σχετικά με την πιθανότητα καθιέρωσης ενός «οικολογικού σχήματος» για τη ΓΔ, όπως προβλέπεται στο πλαίσιο της ΚΑΠ τη νέα προγραμματική περίοδο 2021-2027. Πέραν αυτών, ο ρόλος της κατάλληλης και εξειδικευμένης συμβουλευτικής και πληροφόρησης όχι μόνο των παραγωγών, αλλά και όλων των εμπλεκόμενων, ετέθη ως απόλυτη προτεραιότητα.
Επισημάνθηκε ως επιτακτική η αναγκαιότητα εξειδίκευσης συμβούλων, ώστε να υποστηρίζουν παραγωγούς που υιοθετούν πρακτικές της ΓΔ, αλλά και η παράλληλη οργάνωση σεμιναρίων εκπαίδευσης και κατάρτισης.
Δυστυχώς, υπάρχει έλλειψη τεχνογνωσίας σχετικά με την κατάρτιση ορθού πλάνου αμειψισποράς (π.χ. ποιες καλλιέργειες είναι κατάλληλες βάσει εδαφοκλιματικών συνθηκών), την επιλογή φυτών εδαφοκάλυψης όσων αφορά το λόγο χρήσης τους (πχ. για λίπανση, για αντιμετώπιση ζιζανίων κ.λπ.), τον χρόνο καταστροφής τους (πόσο πριν από την καλλιέργεια που θα ακολουθήσει και σε τι στάδιο ανάπτυξής τους), τον τρόπο καταστροφής τους (χημικά ή μηχανικά), τη διαχείριση των υπολειμμάτων της καλλιέργειας, την αγορά μηχανών, την αντιμετώπιση των ζιζανίων όταν θα υπάρχουν υπολείμματα καλλιέργειας στο έδαφος και όταν το σκάλισμα θα περιορίζεται, αλλά και την αποδοτικότητα της καλλιέργειας κατά την εφαρμογή της ΓΔ.
Για περισσότερες πληροφορίες, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να επικοινωνήσουν με τον υπεύθυνο του προγράμματος για τον ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΑ, Δρ. Θ. Γιτσόπουλο (email επικοινωνίας: [email protected]).
