Λόγος μνήμης για έναν Μαρτυρικό Τόπο

Με βήματα σταθερά, ξεκάθαρα και κοινά προχωρούν κάτοικοι, συγγενείς δολοφονημένων και φορείς, με μπροστάρη τον Δήμο Ξάνθης, στη συγκρότηση φακέλου για την ένταξη του Άνω Καρυοφύτου στο Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών 1940-1945, ως ιστορική δικαίωση των 36 θυμάτων της Σφαγής της 9ης Σεπτεμβρίου 1944.

Στις 12 Σεπτεμβρίου 2025, στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης Ξάνθης, έλαβε χώρα μια αξιόλογη εσπερίδα με σημαντικούς ομιλητές, οι οποίοι ένωσαν γεωγραφικά τις μνήμες μαρτυρικών τόπων της Ελλάδας –Θράκη, Στερεά Ελλάδα και Κρήτη– μέσα από τον Λόγο.

Την επόμενη μέρα, πρωταγωνίστησε ο Τόπος, σε έναν ιστορικό περίπατο μνήμης στον τόπο της σφαγής, με οδηγό έναν από τους τελευταίους επιζώντες. Το πρωί του Σαββάτου, στον Ιερό Ναό του Αγίου Δημητρίου Άνω Καρυοφύτου, τελέστηκε Θεία Λειτουργία και μνημόσυνο για τους αδικοχαμένους σφαγιασθέντες κατοίκους του Άνω Καρυοφύτου από τα βουλγαρικά στρατεύματα Kατοχής, χοροστατούντος του Επισκόπου Πολυστύλου Ξάνθης κ.κ. Σωφρονίου και του Πατέρα Βασιλείου. Συμμετείχαν οι πολιτικές και στρατιωτικές αρχές της Ξάνθης και πλήθος κόσμου.

Στη συνέχεια, τελέστηκε τρισάγιο στο μνημείο των πεσόντων, χοροστατούντος του Mητροπολίτη Ξάνθης, Περιθεωρίου και Σταυρουπόλεως κ.κ. Παντελεήμονος, με απόδοση τιμών από την μπάντα και το άγημα του 4ου Σώματος Στρατού, καθώς και κατάθεση στεφάνων.

Η ημέρα ήταν συναισθηματικά φορτισμένη, ειδικά κατά τον ιστορικό περίπατο, που διοργάνωσαν ο Σύλλογος Απογόνων Προσφύγων Άνω Καρυοφύτου και το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, ο οποίος περιελαμβάνε τα σημεία σφαγής ανήλικων και ενηλίκων από τους Βουλγάρους.

Συγκλονιστική ήταν η παρουσία επιζώντων απογόνων των θυμάτων, οι οποίοι, στα 90 τους και πλέον χρόνια, διατηρούν ζωντανές τις εικόνες και τους ήχους από τα όσα διαδραματίστηκαν στο Άνω Καρυόφυτο στις 9 Σεπτεμβρίου 1944.

Εσπερίδα εγγραφής στη συλλογική μνήμη

Πολύ μεγάλη ήταν η συμμετοχή φορέων και πολιτών στην εσπερίδα της περασμένης Παρασκευής, που διοργάνωσαν οι Δήμος Ξάνθης, Περιφερειακή Ενότητα Ξάνθης, Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, Δράσεις Ιστορίας Μνήμης Πολιτισμού, Τοπική Κοινότητα Καρυοφύτου, Πολιτιστικός Σύλλογος Απογόνων Προσφύγων Άνω Καρυοφύτου, Πολιτιστικός Σύλλογος Κατοίκων & Φίλων Άνω Καρυοφύτου, το πρόγραμμα Δράσεις Ιστορίας Μνήμης και η πλατφόρμα ιστορικής μνήμης  mnemonikon.gr.

Τίμησαν με την παρουσία τους και απηύθυναν χαιρετισμό: O Μητροπολίτης Ξάνθης, Περιθεωρίου και Σταυρουπόλεως κ.κ. Παντελεήμων, η αντιπεριφερειάρχης Ξάνθης Πολυξένη Μπρίκα, ο αντιδήμαρχος Ξάνθης Κωνσταντίνος Γκαγκαλίδης (εκπροσωπώντας τον Δήμο Ξάνθης), ο δήμαρχος Δοξάτου Δράμας, Γιώργος Βογιατζής, ο διευθυντής του Ιδρύματος Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης Ανδρέας Ματζάκος, καθώς και εκπρόσωπος του 4ου Σώματος Στρατού.

Η γενική γραμματέας του Δήμου Ξάνθης, Χρυσούλα Βερβερίδου, με καταγωγή από το Άνω Καρυόφυτο, συντόνισε την εκδήλωση και αναφέρθηκε στην προσπάθεια του Δήμου Ξάνθης να ενταχθεί ο τόπος στο Δίκτυο Μαρτυρικών Χωριών με συνοδοιπόρους φορείς και συλλόγους της περιοχής.

Ο εκπρόσωπος του ΚΚΕ Ξάνθης, Γιώργος Παπαδόπουλος, αναφέρθηκε στη σημαντική προσπάθεια για την αναγνώριση του Άνω Καρυοφύτου ως μαρτυρικού τόπου, λέγοντας ότι είναι «σημείο αναφοράς για τις νεότερες γενιές, για να μην ξεχνούν τι υπέφερε και η περιοχή της Ξάνθης από τη βουλγαρική φασιστική Κατοχή. Η διατήρηση της μνήμης από τις θηριωδίες της τριπλής Κατοχής στη χώρα μας την περίοδο του ’41- ’44 παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη».

Η εκπρόσωπος του ΣΥΡΙΖΑ Ξάνθης, Κατερίνα Βουγιουκλή, σχολίασε ότι «οι κάτοικοι του Καρυοφύτου με τη θυσία τους κράτησαν ζωντανή την ελπίδα της αντίστασης κι εμείς κρατάμε άσβεστη την ιστορική μνήμη. Οι σφαγιασθέντες δίδαξαν τις διαχρονικές αξίες της αξιοπρέπειας μπροστά στον θάνατο, της αντίστασης στην καταπίεση και του αγώνα για την ελευθερία».

Φωτεινή Μακρίδου: «Το δικαίωμα στη ζωή δεν έχει χρώμα, ηλικία, εθνότητα, θρησκεία»

Η Φωτεινή Μακρίδου, απόγονος εκτελεσμένου κατοίκου του χωριού και εκπρόσωπος του Πολιτιστικού Συλλόγου Απογόνων Προσφύγων Άνω Καρυοφύτου, έθεσε αρχικά το ερώτημα «τι θα κερδίσουμε εάν αναγνωριστεί το χωριό μας ως μαρτυρικό», περιγράφοντας: «Εκείνη τη μαύρη μέρα, η απόφαση των Βουλγάρων να δείξουν την τόσο σκοτεινή πλευρά τους πάνω σε γυναικόπαιδα, άντρες και περιουσίες καταδίκασε ένα ολόκληρο χωριό σε φτώχεια, πένθος, ορφάνια και ισόβιο τραύμα».

Η ίδια μοιράστηκε με το κοινό την ιστορία της οικογένειάς της, της γιαγιάς Φωτεινής, που τραυματίστηκε εκείνη την ημέρα, και του παππού Πολυχρόνη Μακρίδη, θύματος της 9ης Σεπτεμβρίου σε ηλικία 51 ετών. «‘‘Εγώ φταίω που δεν ζει ο Πολυχρόνης, εγώ τον έφερα εδώ, τώρα θα ζούσε. Υπήρχαν, όμως, και καλοί Βούλγαροι, εμένα ένας Βούλγαρος με έσωσε, θα μου ρίχνανε κι άλλη σφαίρα, μου είπε κρύψου εδώ στον μπαξέ, εμείς σε λίγο θα φύγουμε και μη στενοχωριέσαι, τα παιδιά σου ζούνε’’. Με αυτές τις φράσεις και με το παράπονο ότι ‘‘εγώ παππού δεν γνώρισα, τον σκότωσαν όταν ‘κάψαν το χωριό οι Βούλγαροι’’, μεγάλωσα στο ίδιο σπίτι με τη γιαγιά Φωτεινή, μέχρι που έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 90 ετών. Χειραφετημένη και τσαούσα, ήρθε στο Καρυόφυτο μόνη χωρίς τον παππού στην αρχή, γιατί έδιναν κλήρο, επειδή είχε καλό κλίμα, ενώ στον κάμπο θέριζε η ελονοσία, ακολουθώντας μια ξαδέρφη της. Έζησε μέχρι τέλους κουβαλώντας το τραύμα της απώλειας και τις τύψεις, γιατί ο παππούς έχασε τη ζωή του εξαιτίας της και υποχρέωσε τα παιδιά της να μεγαλώσουν ορφανά χωρίς πατέρα», διηγείται η κα Μακρίδου.

Η ίδια συνεχίζει με τη φράση του πατέρα της, που βίωσε μπροστά στα μάτια του την εκτέλεση του δικού του πατέρα και τον τραυματισμό της μητέρας του: «Με το που πυροβόλησαν τον πατέρα μου και έπεσε κάτω, όλα τα παιδιά σκορπίσαμε σαν τα χελιδόνια».

Ο Σύλλογος Απογόνων Προσφύγων θέτει ως προτεραιότητα, στην ατζέντα των δράσεών του, τη διαδικασία αναγνώρισης του Άνω Καρυοφύτου ως Μαρτυρικού Τόπου. Η δράση όλων των μελών, όπως εξήγησε η κα Μακρίδου, κατευθύνεται σε δύο άξονες. Στη δημοσιοποίηση του αιτήματος μέσα από δημοσιεύματα, συμμετοχή σε τηλεοπτικές εκπομπές και εκδηλώσεις, καθώς και στη διάσωση και διατήρηση της μνήμης και των μαρτυριών. Στη δεύτερη εντάσσεται και η περιήγηση που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο στα σημεία των εκτελέσεων και ο σχεδιασμός εντύπου με πληροφοριακό υλικό χρήσιμο για την περιήγηση στους χώρους εκτέλεσης των θυμάτων, βασισμένο σε μαρτυρίες, καθώς και η δημιουργία ψηφιακού αποθετηρίου για την ιστορία του χωριού.

Επίσης, η συγκέντρωση και αποστολή ψηφιακού ενημερωτικού υλικού σε σχολεία της Ξάνθης, με σκοπό τη μετάδοση της ιστορίας στην επόμενη γενιά με τη βοήθεια των εκπαιδευτικών. Σύμφωνα με την κα Μακρίδου, στον σχεδιασμό περιλαμβάνεται και ο προγραμματισμός σχολικών επισκέψεων.

Τέλος, θύμισε ότι τα θύματα της 9ης Σεπτεμβρίου 1944 ήταν 17 άντρες, 18 γυναίκες κι ένα κοριτσάκι 18 μηνών. Η ίδια έκλεισε, λέγοντας ότι τα τελευταία 15 χρόνια οι θάνατοι από πολεμικές συγκρούσεις στον πλανήτη αυξήθηκαν κατά 482%. Επομένως, η διαδικασία αναγνώρισης είναι φόρος τιμής στους νεκρούς, αντίσταση στον φασισμό και σε κάθε ιμπεριαλιστική διεκδίκηση, αλλά και μήνυμα ότι «το δικαίωμα στη ζωή δεν έχει χρώμα, ηλικία, εθνότητα, θρησκεία».

Πηνελόπη Βερβερίδου: «Πολύτιμο δώρο η μνήμη»

Η πρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Κατοίκων & Φίλων Άνω Καρυοφύτου, Πηνελόπη Βερβερίδου, τόνισε ότι δεν χωράει σε λόγια ο πόνος εκείνων των ημερών. «Οι τελευταίοι επιζώντες άνοιξαν την ψυχή τους, μίλησαν για τον φόβο, τις απώλειες και τη δύναμη να συνεχίσουν. Νιώθουμε περήφανοι που στάθηκαν όρθιοι για να μας παραδώσουν το πολύτιμο δώρο, τη μνήμη τους». Σημείωσε πως στόχος του συλλόγου είναι η διαφύλαξη και η ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου μας. «Για να τους τιμήσουμε με πράξεις, προχωρήσαμε στη διαμόρφωση του παλιού δημοτικού σχολείου σε μουσείο μνήμης, καθώς υπήρξε έδρα των βουλγαρικών δυνάμεων και σημείο εκτέλεσης αμάχων», μετέφερε. Υπογράμμισε, δε, την έμπρακτη στήριξη των μελών του συλλόγου. Εξάλλου, οι πρωτοβουλίες των δύο συλλόγων διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στον αγώνα για την αναγνώριση του χωριού ως Μαρτυρικού Τόπου.

Γιώργος Βογιατζής: «Ο πατέρας ήταν πάντα μια φωτογραφία στο μνημείο»

Εκπροσωπώντας το μαρτυρικό Δοξάτο Δράμας, ο δήμαρχος Δοξάτου, Γιώργος Βογιατζής, μοιράστηκε με το κοινό ότι είναι παρόντες σε μια νέα τιμητική αναγνώριση της θυσίας και της προσφοράς των κατοίκων του Άνω Καρυοφύτου στους αγώνες του έθνους.

«Μάρτυρες όλοι οι κάτοικοι της Αν. Μακεδονίας και της Θράκης και τα μαρτύρια δεν έχουν τελειωμό! Γιατί ακόμη ζουν άνθρωποι που, παιδάκια τότε, έζησαν το μαρτύριο. Αυτό της Κατοχής, της βίας, της εκτέλεσης και της ορφάνιας. Φιλούν τη φωτογραφία του πατέρα τους στο μαρμαρένιο μνημείο και οι μνήμες ζωντανεύουν. Γιατί, για τα παιδιά αυτά, ο πατέρας ήταν πάντα μια φωτογραφία στο μνημείο, και στο Ιστορικό Δημαρχείο, ένα παράσημο αντίστασης από την πολιτεία. Μια σύνταξη ίσως χηρείας. Τα τραύματα, όμως, της ψυχής μένουν ακόμη σε παιδιά και εγγόνια. Κι εμείς σήμερα έχουμε όλοι ιερό καθήκον αυτήν τη μνήμη να την κρατήσουμε ζωντανή».

Κωνσταντίνος Ζορμπάς: «Αγώνας της μνήμης ενάντια στη λήθη»

Ο γενικός διευθυντής Ορθοδόξου Ακαδημίας Κρήτης, Κωνσταντίνος Ζορμπάς, μίλησε για τον «αγώνα της μνήμης ενάντια στη λήθη» και κάλεσε τους παρισταμένους με πνεύμα ενότητας και αγάπης να συνεχίσουν την πολύτιμη αυτή προσπάθεια, παραπέμποντας στον λόγο του Ευαγγελίου: «Μακάριοι οι ειρηνοποιοί ότι αυτοί υιοί Θεού κληθήσονται». Στην ομιλία του αναφέρθηκε στα μαρτυρικά χωριά της Κρήτης στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής και στη διαχείριση της ιστορικής μνήμης σε Ελλάδα και Ευρώπη. Για τη Μάχη της Κρήτης και τη γερμανική απόβαση στο νησί, τόνισε ότι «ήταν από τις πρώτες μεγάλες αντιστάσεις εναντίον των Ναζί και, παρά τις απώλειες, προσέφερε ηθική υποστήριξη στους συμμάχους και ενέπνευσε τη συνεχιζόμενη αντίσταση κατά των γερμανικών δυνάμεων στην Ευρώπη». Στάθηκε στην εκτέλεση αμάχων και την τιμωρητική καταστροφή χωριών για την αντίσταση που έκανε η Κρήτη, όπως η Κάνδανος, τα Ανώγεια και η Βιάννος, που έγιναν συνώνυμο της θυσίας.

Στη συνέχεια, αναφέρθηκε σε ένα ριζίτικο τραγούδι που αποκαλύπτει το μέγεθος της καταστροφής και της ανθρώπινης ψυχής και διδάσκει ήθος:

Γροικάτε ήντα παράγγειλε η Κρήτη
των παιδιών τσι
μετρήσετε τα μνήματα των εδικών και ξένων
σε ούλα να ανάψετε κερί, λιβάνι και καντήλι
κι αν έρθουν και δικολογιές των ξένων σκοτωμένων να τσι φιλοξενήσετε.

Αφορά την πρωτοβουλία της Εκκλησίας της Κρήτης και του μακαριστού Μητροπολίτου Κισάμου και Σελίνου, Ειρηναίου Γαλανάκη, να συγκεντρώσουν όλα τα οστά των Γερμανών και να μεταφερθούν σε στρατιωτικό κοιμητήριο στο Μάλεμε. Ο ίδιος σχολίασε ότι η Ελλάδα είναι γεμάτη από μικρά και μεγάλα ολοκαυτώματα και μόνο η Κρήτη μετράει πάνω από 40 και «χιλιάδες ανώνυμους νεκρούς που θάφτηκαν σε πρόχειρους τάφους και δεν έριξε κανείς ποτέ κανένα δάκρυ».

Ο κ. Ζορμπάς σημείωσε ότι στην Ακαδημία εργάζονται στην κατεύθυνση της συνεργασίας και της καταλλαγής. Σχολίασε ότι πλέον συναντάμε τους μάρτυρες της δικαιοσύνης όχι μόνο στα εικονοστάσια, αλλά και «στα μαρτυρικά χωριά της αυθόρμητης αντίστασης ενάντια σε κάθε μορφή ακραίων ιδεολογιών, στον χώρο της καθημερινής βιοπάλης, στις φυλακές και στα στρατόπεδα των πολιτικών κρατουμένων».

Τόνισε, επίσης, ότι «η διατήρηση της ιστορικής μνήμης είναι απαραίτητη όχι για να διαιωνίζουμε τη σύγκρουση, αλλά για να διασφαλίσουμε ότι δεν θα επαναλάβουμε τα ίδια λάθη τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό και εθνικό επίπεδο. Τα μαρτυρικά χωριά αποτελούν τις αίθουσες μνήμης της ιστορίας μας, που συνδέονται με τις τραγικές και τις ηρωικές στιγμές του ελληνικού λαού».

Βασιλική Λάζου: «Οι τόποι είναι ιστορία, μνήμη, συμβολισμός»

Η πρόεδρος του Σωματείου «Φίλοι Μουσείου Εθνικής Αντίστασης και Σύγχρονης Ιστορίας Ρούμελης», Δρ Βασιλική Λάζου, παρουσίασε εισήγηση, με θέμα «Από τη Θυσία στη Μνήμη: Οι μαρτυρικοί τόποι της Ελλάδας, η ιστορική τους διαχείριση και οι πρόσφατες αναγνωρίσεις». Εξήγησε ότι το θέμα συνδέει το παρελθόν με το παρόν, την ιστορία με τη συλλογική ταυτότητα, τους μαρτυρικούς τόπους της Ελλάδας, την ιστορική τους διαχείριση και τις πρόσφατες αναγνωρίσεις. «Οι τόποι είναι ιστορία, μνήμη, συμβολισμός. Είναι ο καμβάς πάνω στον οποίο γράφτηκε η εμπειρία της Κατοχής, της βίας και των εγκλημάτων των κατακτητών και των συνεργατών τους, του ηρωικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του ελληνικού λαού, αλλά και της σιωπής που ακολούθησε».

Μίλησε για εγκλήματα πολέμου εναντίον αμάχων, ακόμη και παιδιών, τονίζοντας ότι χρέος των λαών είναι να αντιστέκονται. Σημείωσε, δε, ότι δεν αποδέχεται τον όρο αντίποινα, γιατί οι λαοί έκαναν το χρέος αντιστεκόμενοι στον κατακτητή, γι’ αυτό και πρόκειται για εγκλήματα πολέμου. «Οι άμαχοι πρέπει να μένουν στο απυρόβλητο του πολέμου, γιατί διαφορετικά καταρρέει το θεμέλιο του πολιτισμού μέσα στη σύγκρουση». Η κα Λάζου αναφέρθηκε στο λεύκωμα του Κωνσταντίνου Δοξιάδη, που περιγράφει την έκταση των εγκλημάτων, που είχαν ως συνέπεια την πυρπόληση 1.770 ελληνικών χωριών, και παρουσίασε τον χάρτη του ίδιου το 1945, που απεικονίζει την καταστροφή σε όλη τη χώρα. Στη συνέχεια, στάθηκε σε εμβληματικά τραγικά παραδείγματα από όλη την Ελλάδα με το αντίστοιχο φωτογραφικό υλικό από την Άρτα, την Κρήτη, τα Καλάβρυτα, το Δίστομο, τον Χορτιάτη.

Ευχήθηκε στα μαρτυρικά χωριά να προστεθεί το Άνω Καρυόφυτο και παρουσίασε το παράδειγμα της μαρτυρικής Σπερχειάδας, που χαρακτηρίστηκε μαρτυρικός τόπος μόλις τον φετινό Αύγουστο, με προεδρικό διάταγμα. Η κα Λάζου εξήγησε ότι καθοριστικός ήταν ο ρόλος της νεολαίας στην αναζωπύρωση της μνήμης, καθώς χρειάστηκαν δεκαετίες για να αρχίσει η δημόσια αναγνώριση. Κλείνοντας, εξήγησε ότι ο χαρακτηρισμός μιας πόλης ως μαρτυρικής είναι βαθιά ηθική υποχρέωση, «πράξη ιστορικής δικαιοσύνης, μια σφραγίδα που λέει ότι η ιστορία δεν ξεχνά».

Νίκος Κοσμίδης: «Διάλογος με το παρόν»

«Στόχος αυτών των εκδηλώσεων είναι να κατανοήσουμε το μέγεθος του εγκλήματος», σχολίασε ο Νίκος Κοσμίδης, υπ. διδάκτορας Αρχιτεκτονικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και υπεύθυνος Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων στο Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης, που μίλησε με θέμα «Μνημονικοί Τόποι του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου σε διάλογο με το παρόν».

Υπογράμμισε ότι μεγάλες σφαγές έγιναν στο Λίντιτσε της Τσεχίας με 340 νεκρούς, την Οραντούρ της Γαλλίας με 642 νεκρούς, στο Νόβι Σαντ της Σερβίας με 1.200 νεκρούς και στη Βόλα της Βαρσοβίας με 40.000-50.000 νεκρούς, έξω από στρατόπεδα συγκέντρωσης. Επομένως, υπάρχει ένα δίκτυο μαρτυρικών πόλεων στην Ευρώπη, όλες θύματα του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Σχολίασε την απουσία συγκίνησης επισκεπτών σε στρατόπεδα συγκέντρωσης «που φτάνουν ενίοτε να δικαιώνουν με την απάθειά τους τη βία». Να σημειώσουμε πως ο κ. Κοσμίδης είναι συνοδοιπόρος και εμπνευστής όλης αυτής της προσπάθειας με τις γνώσεις και την πολύτιμη βοήθειά του.

Κωνσταντίνος Γιαντζουράκης: «Δεν έχω να θυμάμαι τίποτα καλό»

Ο 93χρονος επιζών Κωνσταντίνος Γιαντζουράκης, βαθιά συγκινημένος, αναφέρθηκε στις δικές του μνήμες: «Σκότωσαν τον πατέρα μου πριν κάψουν το χωριό. Ήταν ένας φιλήσυχος άνθρωπος. Τον έθαψαν μετά από 17 μέρες έξω από το Λειβαδίτη και δεν μπορέσαμε να βρούμε ούτε τα οστά του. Στο χωριό δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα, οι Βούλγαροι μάς ξυλοφόρτωναν με το παραμικρό. Δεν έχω να θυμάμαι τίποτα καλό. Μετά μεσολάβησε ο ανταρτοπόλεμος, ο Εμφύλιος, άρχισαν και σκοτωνόντουσαν οι μεν με τους δε κι εμείς τρέχαμε από εδώ κι από εκεί μήπως πατήσουμε νάρκη και σκοτωθούμε». Κλείνοντας, σημείωσε με νόημα πως το χωριό είναι το σπίτι του – πουθενά αλλού.