«Παράθυρο» για παραγωγή ποιοτικών ζωοτροφών ανοίγει η φθινοπωρινή σπορά μειγμάτων χειμερινών σιτηρών

του Δημήτρη Μπαξεβάνου, κύριου ερευνητή, ΕΛΓΟ-«ΔΗΜΗΤΡΑ», Ινστιτούτο Βιομηχανικών Κτηνοτροφικών Φυτών Λάρισας

Τα χειμερινά σιτηρά έχουν τη δυνατότητα υψηλών αποδόσεων σε βιομάζα, υστερούν, όμως, σε πρωτεΐνη. Το μειονέκτημα αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί με τη συγκαλλιέργειά τους με ψυχανθή. Η συγκαλλιέργεια δίνει, αν όχι παρόμοιες αποδόσεις με αυτές της αμιγούς καλλιέργειας, τουλάχιστον ανταγωνιστικές, αυξάνοντας παράλληλα τη συγκέντρωση πρωτεΐνης και την απορρόφηση της τροφής από τα ζώα.

Η ενσίρωση των μειγμάτων αποτελεί σημαντική εξέλιξη για την παραγωγή χονδροειδών ζωοτροφών. Σε χώρες με εκτεταμένη και σύγχρονη αγελαδοτροφία-προβατοτροφία, όπως η Δανία, το 50% του ενσιρώματος προέρχεται από μείγματα, ενώ η τάση είναι αυξητική σχεδόν σε όλες τις χώρες.

Ένας από τους λόγους που καθιστά τα μείγματα ανταγωνιστικά είναι το χαμηλότερο κόστος παραγωγής, αφού δεν απαιτούνται εισροές, που είναι απαραίτητες σε μια εαρινή καλλιέργεια, όπως το καλαμπόκι. Οι κλιματικές συνθήκες της Ελλάδας είναι ευνοϊκότερες για την ανάπτυξη των μειγμάτων απ’ ό,τι στη Βόρεια Ευρώπη, αφού τον χειμώνα ή νωρίς την άνοιξη, που αναπτύσσονται τα μείγματα, η θερμοκρασία είναι υψηλότερη και οι βροχοπτώσεις επαρκείς.

Στα μείγματα αγρωστώδους-ψυχανθούς, το πρώτο εγκαθίσταται ταχύτερα, γι’ αυτό η σύνθεση του μείγματος πρέπει να είναι τέτοια, ώστε να μην υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ τους, αλλά συνεργισμός.

Η συγκαλλιέργεια κτηνοτροφικού μπιζελιού με σιτηρά έδωσε υψηλότερες αποδόσεις σε σχέση με τις ανάλογες του βίκου και του λαθουριού και, αντίστοιχα, η συγκαλλιέργεια με βίκο δίνει σανό με υψηλότερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη.

Μέχρι πρόσφατα, τα μείγματα αξιοποιούνταν σε μικρή κλίμακα στην ενσίρωση. Ένας από τους λόγους είναι ότι το στέλεχος («καλάμι») του αγρωστώδους, που είναι εσωτερικά κενό (κούφιο), συγκρατεί αέρα, ο οποίος πρέπει να απομακρυνθεί για να γίνει η γαλακτική ζύμωση, που συντηρεί το ενσίρωμα. Επίσης, τα ψυχανθή, συνήθως, έχουν υψηλή πρωτεΐνη και παρεμποδίζουν τον υποβιβασμό του pH του ενσιρώματος. Τα προβλήματα αυτά ξεπεράστηκαν με την εξέλιξη των μεγάλων, στρογγυλών ή και τετράγωνων δεμάτων ενσιρώματος, ή τα «λουκάνικα» ενσίρωσης.

Στα δέματα, το χόρτο πιέζεται σε δίχτυ και τυλίγεται με ειδικό πλαστικό, το οποίο μπορεί να τανυθεί πάνω από 60%, αλλά επανέρχεται και εφάπτεται πλήρως πάνω στο δέμα, απομακρύνοντας τον αέρα. Το μείγμα μπορεί να διατηρηθεί έως δώδεκα μήνες στο δέμα ενσίρωσης και έως τρία έτη στο «λουκάνικο» ενσίρωσης.

Τα βακτήρια ζυμώσεως (εμβολιαστές), οξέα, αλλά και η μελάσα, έχουν χρησιμοποιηθεί ως πρόσθετα και βρέθηκε ότι συμβάλλουν στην παραγωγή ενσιρώματος υψηλής διατροφικής αξίας.

Επειδή στα μείγματα η περιεκτικότητα σε διαλυτά συστατικά είναι, συνήθως, χαμηλή, οι εμβολιαστές, ο λεπτοτεμαχισμός του χόρτου και η συγκομιδή στο κατάλληλο στάδιο βοηθούν στην ταχεία ζύμωση και στον υποβιβασμό του pH του ενσιρώματος.

Επιλογή συνδυασμού μείγματος και ποικιλίας

Η επιλογή του κατάλληλου μείγματος είναι δύσκολη γιατί, αφενός, υπάρχουν μεγάλες διαφορές στη συμπεριφορά των μειγμάτων στα διάφορα εδαφοκλιματικά περιβάλλοντα και, αφετέρου, γιατί η επιλογή του κατάλληλου συνδυασμού εξαρτάται από πολλούς ετερογενείς παράγοντες.

Κατά την επιλογή του κατάλληλου μείγματος, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκες σε χονδροειδείς ζωοτροφές, το κόστος της αζωτούχου λίπανσης, οι ανάγκες του σιτηρεσίου των ζώων σε πρωτεΐνη και η συνεισφορά των ψυχανθών στο σύστημα αμειψισποράς. Η μορφολογία και η διάρκεια του βιολογικού κύκλου των συγκαλλιεργούμενων ειδών, καθώς και ο σκοπός της συγκαλλιέργειας, παίζουν σημαντικό ρόλο στον καθορισμό του συνδυασμού των φυτικών ειδών που αποτελούν το μείγμα. Έτσι, ο βιολογικός κύκλος του ψυχανθούς πρέπει να συγχρονίζεται με τον κύκλο του σιτηρού, γιατί με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται η συγκομιδή στο άριστο στάδιο. Για παράδειγμα, αν συγκαλλιεργηθεί βρώμη, πρέπει να συγκομιστεί σε πρωιμότερο στάδιο (φούσκωμα, πρώιμο ξεστάχυασμα) για να έχει υψηλή πεπτικότητα, ενώ το σιτάρι, το κριθάρι και το τριτικάλε πρέπει να συγκομιστούν οψιμότερα (στάδιο μαλακής ζύμης).

Συγκαλλιέργεια στην Ελλάδα

Ένα μείγμα που καλλιεργείται ευρέως είναι ο συνδυασμός ετήσιων ψυχανθών με σιτηρά. Στην Ελλάδα, τα συνηθέστερα μείγματα είναι οι συνδυασμοί βίκου, μπιζελιού και λαθουριού με διάφορα σιτηρά. Η συγκαλλιέργεια κτηνοτροφικού μπιζελιού με διάφορα σιτηρά έδωσε υψηλότερες αποδόσεις σε σχέση με τις αντίστοιχες του βίκου και του λαθουριού. Αντίστοιχα, η συγκαλλιέργεια με βίκο δίνει σανό με υψηλότερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνη.

Τα ψυχανθή που σχηματίζουν έλικες και έχουν τη δυνατότητα αναρρίχησης (βίκος, μπιζέλι) πάνω στο συγκαλλιεργούμενο σιτηρό προτιμώνται όταν στόχος είναι η συγκομιδή με μία κοπή. Τα μείγματα χειμερινών σιτηρών-ψυχανθών είναι ιδιαίτερης σημασίας στην αμειψισπορά σε ξηρικά περιβάλλοντα, αλλά και σε αρδευόμενα, μετά από σκαλιστικές καλλιέργειες (π.χ. βαμβάκι, καλαμπόκι). Τέτοιου είδους μείγματα είναι κατάλληλα για βιολογική καλλιέργεια, αφού, μεταξύ άλλων, μειώνουν σημαντικά τους πληθυσμούς των ζιζανίων.

Τα ετήσια τριφύλλια (αλεξανδρινό, περσικό) μπορούν, επίσης, να αξιοποιηθούν σε μείγματα, αφού αναπτύσσονται υπό τις χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα και παράγουν χορτομάζα υψηλής ποιότητας. Χρησιμοποιούνται όταν στόχος είναι η βόσκηση κατά τον χειμώνα ή περισσότερες από μία κοπές.

Το γεγονός ότι τα τριφύλλια δεν ανταγωνίζονται επαρκώς τα χειμερινά σιτηρά και, συνήθως, τα δεύτερα κυριαρχούν στο μείγμα αποτελεί πρόβλημα, το οποίο, όμως, αντιμετωπίζεται με σπορά του σιτηρού σε χαμηλή πυκνότητα ή με γραμμική σπορά, με εναλλαγή γραμμών σιτηρού και τριφυλλιού.

Τα κουκιά και το λούπινο έχουν χρησιμοποιηθεί σε μείγματα και χορτοδοτικές ποικιλίες τους έχουν δώσει αποτελέσματα συγκρίσιμα με αυτά του κτηνοτροφικού μπιζελιού. Συγκεκριμένα, τα κτηνοτροφικά κουκιά έδωσαν ικανοποιητικές αποδόσεις σε συγκαλλιέργεια με σίκαλη (Lithourgidis και Dordas 2010). Η επιλογή της κατάλληλης ποικιλίας κάθε είδους είναι πολύ σημαντική παράμετρος. Σήμερα, η επιλογή βασίζεται, κυρίως, σε εμπειρικές πρακτικές και γενικές παρατηρήσεις.

Έτσι, για υψηλή απόδοση σε χορτομάζα προτιμώνται όψιμες ποικιλίες, με μεγάλη απόδοση σε βιομάζα, υψηλή αναλογία φύλλων/βλαστών και ανεκτικότητα στις ασθένειες φυλλώματος. Πρέπει να τονιστεί ότι οι εμπορικές ποικιλίες, τόσο των σιτηρών όσο και των ψυχανθών, έχουν επιλεγεί χάρη στα κατάλληλα χαρακτηριστικά τους για αμιγή καλλιέργεια και όχι για συγκαλλιέργεια. Συνεπώς, υπάρχουν σημαντικά περιθώρια αύξησης της απόδοσης της συγκαλλιέργειας με τη δημιουργία νέων ποικιλιών, με κατάλληλα χαρακτηριστικά για τις ειδικές συνθήκες της συγκαλλιέργειας.

Περιεκτικότητα μείγματος σε ψυχανθές

Το ποσοστό συμμετοχής του ψυχανθούς στο μείγμα μεταβάλλεται με βάση το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Αν στόχος είναι η υψηλή μεταβολική ενέργεια, πρέπει να υπερισχύει το σιτηρό, ενώ όταν το επιδιωκόμενο είναι η υψηλή πρωτεΐνη, το ψυχανθές.

Ως γενικός κανόνας ισχύει ότι όταν το ενσίρωμα έχει μέση συγκέντρωση πρωτεΐνης 10%-12%, η αναλογία του ψυχανθούς στο μείγμα πρέπει να είναι 40%-50%. Για υψηλότερο ποσοστό πρωτεΐνης, πρέπει να αυξηθεί η αναλογία του ψυχανθούς. Αντιστοίχως, αυξομειώνεται η ποσοστιαία αναλογία του σιτηρού. Ειδικότερα, στις ελληνικές συνθήκες, οι πιο παραγωγικοί συνδυασμοί είναι οι εξής:

● Βίκος: 55% συμμετοχή στο μείγμα με σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, τριτικάλε.
● Μπιζέλι: 80% συμμετοχή στο μείγμα με σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, τριτικάλε, σίκαλη.
● Λαθούρι: 60% συμμετοχή στο μείγμα με σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, τριτικάλε.
Πηγή: Lithourgidis κ.ά. (2006, 2007, 2011), Dordas κ.ά. (2012), Baxevanos κ.ά. (2017)]

Αντίστοιχα, κατά τη σπορά επιλέγονται οι κατάλληλες ποσότητες σπόρου σποράς. Για παράδειγμα, εάν στην περιοχή η άριστη ποσότητα σπόρου σποράς για μπιζέλι είναι τα 14 κιλά, θα βάλουμε το 80% της ποσότητας μπιζελιού (11,2 κιλά/στρέμμα), ενώ το 20% θα αντικατασταθεί με σιτάρι (περίπου 3 κιλά/στρέμμα). Για να γίνει σωστά ο υπολογισμός, θα πρέπει να ξέρουμε το βάρος των 1.000 κόκκων, τη φυτρωτικότητα και τον άριστο πληθυσμό σποράς, ώστε να υπολογίσουμε με ακρίβεια την άριστη κατά βάρος αναλογία σιτηρού/ψυχανθούς.

Το ποσοστό συμμετοχής του ψυχανθούς στο μείγμα μεταβάλλεται με βάση το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Αν ο στόχος είναι η υψηλή μεταβολική ενέργεια, πρέπει να υπερισχύει το σιτηρό, ενώ όταν το επιδιωκόμενο είναι η υψηλή πρωτεΐνη, το ψυχανθές

Εάν βάλουμε μεγάλη ποσότητα σιτηρού, τότε θα κυριαρχήσει στο μείγμα, με αποτέλεσμα να έχουμε μικρή περιεκτικότητα πρωτεΐνης στο παραγόμενο χόρτο. Ωστόσο, η αναλογία ψυχανθούς/σιτηρού στο μείγμα δεν έχει πάντα τον κύριο ρόλο στην τελική απόδοση του μείγματος, αφού άλλοι παράγοντες, όπως ο συνεργισμός/ανταγωνισμός και οι σχετικοί ρυθμοί αύξησης των συγκαλλιεργούμενων ειδών κατά τη διάρκεια του βιολογικού κύκλου, επηρεάζουν την τελική απόδοση της συγκαλλιέργειας.

Στα μείγματα, πολλές φορές, εμφανίζονται προβλήματα υπερβολικού πλαγιάσματος. Σε περίπτωση πλαγιάσματος, το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η υποβάθμιση της ποιότητας, λόγω ασθενειών στα φύλλα και σε στελέχη του ψυχανθούς, καθώς και η μείωση της πεπτικότητας. Επίσης, η αποθήκευση είναι προβληματική, αφού ένα ποσοστό της χορτομάζας είναι σάπιο και μολυσμένο με αερόβιους μύκητες (μούχλα).

Τέλος, η κοπή είναι δυσχερής και μεγάλη ποσότητα της χορτομάζας παραμένει στο χωράφι. Το πλάγιασμα μπορεί να αποφευχθεί με τη σπορά ποικιλίας σιτηρού με ισχυρό στέλεχος («καλάμι»), με τη μείωση της πυκνότητας σποράς και της αναλογίας του ψυχανθούς.

Τεχνική καλλιέργειας

Σπορά. Η ημερομηνία σποράς ποικίλλει ανάλογα με το είδος και την καλλιεργούμενη ποικιλία. Τα ψυχανθή είναι πιο ευαίσθητα στις χαμηλές θερμοκρασίες και ευνοούνται από την πρώιμη σπορά για να εγκατασταθούν. Από την άλλη, μια υπερβολικά πρώιμη σπορά μπορεί να προκαλέσει πρώιμη ανάπτυξη, κάτι που καθιστά το ψυχανθές ευαίσθητο στον παγετό.

Λίπανση. Η διαφορά στην ενσίρωση είναι ότι απομακρύνει 30%-50% περισσότερη οργανική ουσία, που, υπό άλλες συνθήκες, θα παρέμενε στον αγρό ως οργανικό υπόλειμμα της καλλιέργειας. Συνεπώς, η λίπανση πρέπει να αποσκοπεί στην αναπλήρωση των θρεπτικών που απομακρύνθηκαν, χορηγώντας μεγαλύτερες ποσότητες λίπανσης. Το ψυχανθές έχει υψηλότερες απαιτήσεις σε φώσφορο (P), κάλιο (K) και θείο (S). Επίσης, η πρώτη ανάπτυξή του ευνοείται από μικρές ποσότητες βασικής αζωτούχου λίπανσης. Γενικά, όμως, υψηλές δόσεις αζώτου (Ν) πρέπει να αποφεύγονται, αφού ευνοούν την αύξηση του σιτηρού, σε βάρος του ψυχανθούς, το οποίο περιορίζει και την αζωτοδέσμευσή του.

Συγκομιδή. Ο χρόνος συγκομιδής των μειγμάτων με κατεύθυνση την ενσίρωση είναι πολύ σημαντική παράμετρος, αφού καθορίζει την παραγόμενη ποσότητα και ποιότητα. Τα ψυχανθή έχουν ευρύτερο χρονικό «παράθυρο» συγκομιδής από τα σιτηρά. Το άριστο στάδιο συγκομιδής τους προσδιορίζεται κατά το γέμισμα των λοβών και, μάλιστα, όταν αυτό κυμαίνεται στο 60%.

Γενικά, ο άριστος χρόνος συγκομιδής του μείγματος καθορίζεται από το σιτηρό. Για παράδειγμα, η υποβάθμιση της ποιότητας της βρώμης, όπως αυτή εκτιμάται με τη μείωση της μεταβολικής ενέργειας και της πεπτικότητας, είναι ταχύτερη σε σχέση με το μπιζέλι, καθώς το σιτηρό αναπτύσσεται από το στάδιο του φουσκώματος στο στάδιο της ζύμης. Όμως, η ύπαρξη του ψυχανθούς στο μείγμα διευρύνει το «παράθυρο», το οποίο στο μείγμα μπιζέλι-βρώμη μπορεί να παραταθεί από το στάδιο του φουσκώματος στο στάδιο της άνθισης, ώστε να αυξηθεί η απόδοση του μπιζελιού.

Όταν το σιτηρό της συγκαλλιέργειας έχει ταξιανθία στάχυ (σιτάρι, κριθάρι, τριτικάλε), το κατάλληλο στάδιο συγκομιδής, για καλή απόδοση και ποιότητα, είναι αυτό της μαλακής ζύμης του σιτηρού. Ιδιαίτερη μέριμνα πρέπει να λαμβάνεται όσον αφορά την υγρασία, που πρέπει να είναι χαμηλότερη όταν το ενσίρωμα «μπαίνει» σε μπάλες, σε σχέση με τους οριζόντιους σιρούς.

Τα μείγματα, συνήθως, κόβονται μετά τις πρώτες πρωινές ώρες, προκειμένου να απομακρυνθεί η πρωινή δροσιά, και το χόρτο αφήνεται στο έδαφος να ξηρανθεί. Όταν η υγρασία του χόρτου φτάσει στο επιθυμητό επίπεδο, ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας και τον τρόπο ενσίρωσης, τότε δένεται σε μεγάλες μπάλες και τυλίγεται με πλαστικό.

Σημείωση: Τα θέματα που παρουσιάστηκαν αναλύονται στο βιβλίο, με τίτλο «Η τεχνική της ενσίρωσης και καλλιέργεια φυτών ενσίρωσης», Εκδόσεις Σύγχρονη Παιδεία (Μπαξεβάνος Δ., Τσιάλτας Ι. 2012).