του Διονύσιου Περδίκη,
αναπληρωτή καθηγητή,
Εργαστήριο Γεωργικής Ζωολογίας και Εντομολογίας,
Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Το δέντρο της ελιάς προσβάλλεται από πολλά είδη εντόμων, αλλά πολύ λίγα προκαλούν οικονομική ζημιά και χρειάζεται να γίνει ψεκασμός για την αντιμετώπισή τους. Κι όμως, κατά περιοχές, μπορεί μερικά από αυτά να προκαλέσουν σημαντική μείωση της παραγωγής.
Θα πρέπει, λοιπόν, οι παραγωγοί και, κυρίως, οι γεωπόνοι σύμβουλοί τους, να γνωρίζουν τα έντομα της ελιάς, τη βιο-οικολογία τους, το ευαίσθητο στάδιο της ελιάς, πότε και με ποιους τρόπους γίνεται η παρακολούθηση των πληθυσμών τους και τα κριτήρια για την απόφαση για ψεκασμό (π.χ. πόσα άτομα ανά βλαστό), ώστε να ελέγχονται οι πληθυσμοί κάθε εντόμου έγκαιρα και αποτελεσματικά και να γίνεται ψεκασμός μόνο όταν και όπου χρειάζεται.
Χωρίς παρακολούθηση, υπάρχει ο κίνδυνος κάποιο από αυτά τα έντομα να αναπτύξει υψηλούς πληθυσμούς και να προκαλέσει ζημιά, η οποία θα διαπιστωθεί πολύ αργότερα. Από την άλλη πλευρά, γενικοί ψεκασμοί σε ημερολογιακή βάση δεν βοηθούν, καθώς το έντομο-στόχος μπορεί να μην υπάρχει ή να βρίσκεται σε μικρούς αριθμούς, ή τα δέντρα να έχουν ξεπεράσει ήδη το ευαίσθητο στάδιο.
Την περίοδο του Μαΐου, μεταξύ των εντόμων που προσβάλλουν την ελιά ξεχωρίζουν ο πυρηνοτρήτης και ο ρυγχίτης, που μπορεί ανά περιοχές να εξελιχθούν σε σημαντικούς παράγοντες μείωσης της παραγωγής. Ωστόσο, στην περίπτωση των καλλιεργειών πυκνής φύτευσης και επιτραπέζιας ελιάς, έντομα όπως οι ψώρες και η μαργαρόνια θα πρέπει, επίσης, να παρακολουθούνται με φερομονικές παγίδες και δειγματοληψίες.
Ο πυρηνοτρήτης
Ο πυρηνοτρήτης (Prays oleae) είναι ένα μικρό λεπιδόπτερο έντομο (πεταλούδα) και θεωρείται ο δεύτερος σημαντικότερος εχθρός της ελιάς μετά τον δάκο, ωστόσο η εμφάνισή του έχει τοπικό χαρακτήρα και συνδέεται με την καλλιέργεια ευαίσθητων σε αυτόν ποικιλιών ελιάς. Το ενήλικο άτομο του πυρηνοτρήτη έχει μήκος 6-6,5 mm και άνοιγμα πτερύγων 13-15 mm. Ο γενικός χρωματισμός του είναι τεφρός ως τεφρόλευκος ή και τεφροκάστανος. Η προνύμφη του είναι πρασινοκάστανη, με τελικό μήκος 7-8,5 mm.
Ο πυρηνοτρήτης συμπληρώνει τρεις γενεές το έτος, δηλαδή ολοκληρώνει τον βιολογικό του κύκλο [ωό-προνύμφη-νύμφη (χρυσαλίδα)-ενήλικο] τρεις φορές ανά έτος. Η προνύμφη είναι το στάδιο που προκαλεί ζημιά, βλάπτοντας διαφορετικό όργανο της ελιάς σε κάθε γενεά. Διαχειμάζει στα φύλλα όπου η προνύμφη του παραμένει δραστήρια μέσα σε στοά που ορύσσει και όταν αναπτυχθεί, κατά τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο, ζει ελεύθερη πάνω στα φύλλα και στα κλαδιά της ελιάς (Εικόνα 1).
Σε αυτό το στάδιο, τρέφεται με νεαρές ταξιανθίες και μπορεί να προκαλέσει σημαντική οικονομική ζημιά. Κατόπιν, νυμφώνεται και από τα τέλη Μαρτίου και όλο τον Απρίλιο εμφανίζονται τα ενήλικα της ανθοφάγου ή ανθόβιας γενεάς, τα οποία ωοτοκούν στον κάλυκα των κλειστών ανθέων. Οι προνύμφες εισέρχονται μέσα στο άνθος, όπου τρέφονται με τους ανθήρες και ζημιώνουν τον ύπερο, συνδέοντας τα προσβεβλημένα άνθη μεταξύ τους με μετάξινα νήματα. Όταν ολοκληρώσουν την ανάπτυξή τους, νυμφώνονται και τα ενήλικα ωοτοκούν στον κάλυκα νεαρών καρπών (Εικόνα 2).
Στον ίδιο καρπό μπορεί να συναντήσουμε περισσότερα από ένα ωά. Μετά από 3-6 ημέρες, η προνύμφη εισέρχεται στη σάρκα του καρπού ακριβώς κάτω από το ωό και αργότερα στον πυρήνα. Κατά την είσοδό της, τραυματίζει τον ποδίσκο ή τις αγγειώδεις δεσμίδες που τον συνδέουν με τον νεαρό καρπό, ο οποίος σταματά να αναπτύσσεται, ξηραίνεται, μαυρίζει και τελικά πέφτει. Σε όσους καρπούς δεν πέσουν, η προνύμφη συνεχίζει την ανάπτυξή της μέσα στον πυρήνα τους. Η ανεπτυγμένη πλέον προνύμφη εξέρχεται από τον καρπό, δημιουργώντας χαρακτηριστική οπή εξόδου, ακριβώς δίπλα στον ποδίσκο του καρπού (Εικόνα 3). Το προνυμφικό στάδιο αυτής της γενεάς διαρκεί περίπου 3-4 μήνες. Οι προσβεβλημένοι καρποί πέφτουν τον Σεπτέμβριο ή τον Οκτώβριο. Αυτή είναι η δεύτερη καρπόπτωση που είναι η πιο σημαντική. Τα ενήλικα της καρποφάγου γενεάς ωοτοκούν στα φύλλα της ελιάς.
Η ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του πυρηνοτρήτη για την αποφυγή προσβολής των καρπών, που προκαλεί τη σημαντικότερη ζημιά στην παραγωγή, βασίζεται στην παρακολούθηση της πτήσης των ενηλίκων της ανθόβιας γενεάς που αναμένεται να ωοτοκήσουν στους νεαρούς καρπούς. Για τον λόγο αυτόν, χρησιμοποιούνται φερομονικές παγίδες τύπου «Δέλτα», οι οποίες συλλαμβάνουν ενήλικα αρσενικά άτομα.
Οι παγίδες ελέγχονται μία ή δύο φορές ανά εβδομάδα και οι συλλήψεις χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία της καμπύλης πτήσης του εντόμου στον ελαιώνα. Οι συλλήψεις στις παγίδες είναι πολύ χρήσιμο εργαλείο στην αντιμετώπιση του εντόμου και το μέγιστο των συλλήψεων στις παγίδες σχεδόν συνέπιπτε με το μέγιστο των εναποθέσεων. Κάποιες μελέτες έδειξαν ότι η εκκόλαψη των νεαρών προνυμφών ξεκινά 12-14 ημέρες μετά τη σύλληψη των αρσενικών στις φερομονικές παγίδες. Ωστόσο, άλλοι ερευνητές αναφέρουν ότι η συσχέτιση των συλλήψεων και της εναπόθεσης ωών εξαρτάται από τις κλιματολογικές συνθήκες. Γενικά, οι παγίδες θα πρέπει να έχουν τοποθετηθεί από τις αρχές Μαΐου και η πτήση διαρκεί συνήθως έως τέλος Ιουνίου.
Από μελέτες της ερευνητικής μας ομάδας συγκριτικά οι ποικιλίες «Κονσερβολιά», «Χαλκιδικής» και «Μανάκι» ήταν ευαίσθητες, ενώ οι μικρόκαρπες, όπως η «Κορωνέικη», ουσιαστικά δεν είχαν προσβολή. Το 2012, που σημειώθηκαν αντίξοες καιρικές συνθήκες, το ποσοστό των καρπών που έφεραν ωά του εντόμου ήταν πολύ μικρό (κ.μ.ό. 4,5%), ενώ το 2013 έφθασε το 56%. Για τον λόγο αυτόν, το πιο αξιόπιστο στοιχείο για ψεκασμό είναι η εκτίμηση του ποσοστού καρπών με εναπόθεση ωών με δειγματοληψίες καρπών και έλεγχό τους για την παρουσία ωών του εντόμου. Καρποί ποικιλίας «Κονσερβολιά» 6-8 mm αρχίζουν να είναι ευάλωτοι. Ο πυρηνοτρήτης έχει πλήθος φυσικών εχθρών (παρασιτοειδή, αλλά και αρπακτικά έντομα), η διατήρηση των οποίων έχει μεγάλη σημασία για τη συγκράτηση των πληθυσμών του σε χαμηλά επίπεδα και, επομένως, πρέπει να αποφεύγονται άσκοποι ψεκασμοί. Γενικότερα, τα δελτία Γεωργικών Προειδοποιήσεων προσφέρουν πολύ χρήσιμα στοιχεία για τον χρόνο ψεκασμού, αλλά θα πρέπει να αξιολογείται η ανάγκη ψεκασμού ανά ελαιώνα, καθώς ο πυρηνοτρήτης εμφανίζεται τοπικά και, σε πολλές περιπτώσεις, σύμφωνα με παρατηρήσεις μας δεν αποτελεί πρόβλημα.
Ο ρυγχίτης
Ο ρυγχίτης (Rhynchites cribripennis) είναι ένα μικρό κολεόπτερο έντομο (σκαθάρι), εχθρός της ελιάς, που συναντάται σε πολλές περιοχές της χώρας μας και, μάλιστα, τα τελευταία 2-3 έτη έχει αναφερθεί ότι προκαλεί σημαντικές ζημίες σε περιοχές που θεωρείτο μικρής σημασίας και σε επιτραπέζιες ελιές, καθώς είχε διαφύγει την προσοχή.
Το ενήλικο άτομο, όπως δηλώνει και το όνομά του, φέρει χαρακτηριστικό ρύγχος (Εικόνα 4). Το μήκος του μαζί με το ρύγχος φθάνει τα 5,5-6mm και το χρώμα του είναι ερυθρό κεραμιδί. Τα ενήλικα στις αρχές της άνοιξης τρέφονται με το φύλλωμα των δέντρων ή με τους ανθοφόρους οφθαλμούς χωρίς να προκαλούν οικονομική ζημία. Αργότερα, τρέφονται σε βάρος των πολύ νεαρών καρπών, προκαλώντας με το ρύγχος τους αβαθείς οπές (τροφικά βοθρία), που μπορεί να οδηγήσουν σε πρόωρη καρπόπτωση εάν προσβληθούν πολύ μικροί καρποί διαμέτρου 3-4mm. Μεγαλύτεροι καρποί παραμένουν και αναπτύσσονται, αλλά διακρίνονται στην επιφάνειά τους οι θέσεις διατροφής του ρυγχίτη (Εικόνα 5).
Το θηλυκό ωοτοκεί εντός των καρπών λίγο πριν από τη σκλήρυνση του πυρήνα. Η νεαρή προνύμφη τρέφεται στο ενδοσπέρμιο μέσα στον πυρήνα και όταν ολοκληρώσει την ανάπτυξή της εξέρχεται από τον καρπό ή πέφτει μαζί με αυτόν στο έδαφος, όπου και παραμένει σε χωμάτινο κελί.
Με σκοπό να συγκεντρωθούν επιστημονικά δεδομένα σχετικά με το ύψος της ζημιάς που προκαλεί ο ρυγχίτης σε σχέση με το ύψος των πληθυσμών του και το φορτίο των δέντρων, η ερευνητική μας ομάδα πραγματοποίησε πειραματικές εργασίες σε ελαιώνες μικρόκαρπων ποικιλιών. Κλαδίσκοι ελιάς εγκλωβίστηκαν σε υφασμάτινους κλωβούς με διάμετρο 25cm και μήκος 70cm. Σε κάθε κλωβό, έγινε εισαγωγή 2 ή 4, ή 1, 2, 3, 4 ή 5 ενηλίκων του ρυγχίτη, ενώ κλωβοί χωρίς έντομα χρησιμοποιήθηκαν ως μάρτυρες.
Χωρίς παρακολούθηση, υπάρχει ο κίνδυνος κάποιο από αυτά τα έντομα να αναπτύξει υψηλούς πληθυσμούς και να προκαλέσει ζημιά, η οποία θα διαπιστωθεί πολύ αργότερα
Η απόφαση για ψεκασμό λαμβάνεται εάν βρίσκονται περισσότερα από τρία άτομα κατά μέσο όρο ανά κλάδο. Για τον λόγο αυτόν, θα πρέπει να γίνονται δειγματοληψίες για ανεύρεση των ενηλίκων με την έναρξη και σε όλη τη διάρκεια της καρπόδεσης μέχρι τέλος Ιουνίου με τινάγματα κλάδων πάνω από έναν πλαστικό δίσκο ή πανί και καταμέτρηση των ενηλίκων που πέφτουν. Άλλα μέτρα, όπως η άροση του εδάφους για έκθεση των προνυμφών, μπορεί να συμβάλουν στη μείωση των πληθυσμών του. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις μας, ο ρυγχίτης είναι ένα έντομο που διαφεύγει την προσοχή των παραγωγών και σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσει σημαντική οικονομική ζημία. Μάλιστα, σε επιτραπέζιες ποικιλίες μπορεί να είναι καταστρεπτική η δράση του, καθώς η ύπαρξη οπών προκαλεί την απόρριψή τους από την κονσερβοποιία.
Καταλήγοντας, η ορθολογική αντιμετώπιση των εντόμων της ελιάς απαιτεί γνώση της βιο-οικολογίας τους και έγκαιρη παρακολούθηση των πληθυσμών τους στον ελαιώνα. Με αυτόν τον τρόπο, προστατεύεται η παραγωγή και το εισόδημα του παραγωγού, μειώνεται το κόστος παραγωγής και αποφεύγονται αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον, σύμφωνα και με την Πράσινη Συμφωνία της ΕΕ. Ωστόσο, για να επιτευχθούν οι στόχοι της Πράσινης Συμφωνίας, χρειάζονται παράλληλα περισσότερες και πιο εξειδικευμένες συμβουλευτικές υπηρεσίες φυτοπροστασίας και εκπαίδευση γεωπόνων-συμβούλων και παραγωγών.
