Μπορεί η Αναγεννητική Γεωργία να σώσει τους μικροκαλλιεργητές της Ευρώπης;

Τα τελευταία καλοκαίρια στη Νότια Ιταλία ήταν ανυπόφορα ζεστά για τον μικροκαλλιεργητή Αντόνιο Ονοράτι. Η οικογένειά του καλλιεργεί τη γη μόλις 20 χιλιόμετρα από τη Ρώμη εδώ και γενιές, εκτρέφοντας αιγοπρόβατα, καλλιεργώντας σιτάρι και συγκομίζοντας φρούτα και λαχανικά σε αρμονία με τη φύση. Τώρα, συνταξιούχος πλέον, ανησυχεί για το μέλλον της γεωργίας μικρής κλίμακας στην Ιταλία. «Το κλίμα έχει αλλάξει σημαντικά την τελευταία δεκαετία. Δρύες, ηλικίας 50 ετών, στεγνώνουν και τα ζώα μου υποφέρουν. Η γονιμότητα των προβάτων έχει μειωθεί και η θνησιμότητα των πτηνών αυξάνεται λόγω της ζέστης», δηλώνει ο Ονοράτι στο Euronews.

Δεν είναι, όμως, ο μόνος. Αγρότες σε όλη την Ευρώπη –ειδικά στις ξηροθερμικές νότιες περιοχές– βιώνουν παρόμοιες καταστροφές, με πολλούς μικροκαλλιεργητές να κλείνουν τις επιχειρήσεις τους. Μεταξύ 2003 και 2016, ο αριθμός των αγροκτημάτων στην ΕΕ-27 μειώθηκε κατά 32%, από 15 εκατ. σε 10 εκατ. Τα τελευταία δύο χρόνια μόνο, ακόμη 10% των αγροκτημάτων έκλεισε, κυρίως λόγω ξηρασίας και ακραίων καιρικών φαινομένων που κατέστρεψαν καλλιέργειες και εισοδήματα.

Αν συνεχιστεί αυτή η τάση, έως το 2040 η Ευρώπη μπορεί να έχει απολέσει έναν τεράστιο αριθμό αγροκτημάτων, με τα βιομηχανικά αγροκτήματα να αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη ισχύ. Αυτό θα είναι καταστροφικό για το περιβάλλον, καθώς η εύθραυστη ισορροπία μεταξύ κλίματος, γεωργίας και συστήματος τροφίμων θα απειλείται όλο και περισσότερο.

Η βιομηχανική γεωργία και η κλιματική κρίση

Σύμφωνα με το Εuronews, ο οικολογικός αντίκτυπος της μεγάλης κλίμακας γεωργίας είναι σημαντικός. Τα εξαγωγικά αγροκτήματα λειτουργούν με μονοκαλλιέργειες, πρακτική που εξαντλεί την ποιότητα του εδάφους με την πάροδο του χρόνου. Παράλληλα, βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε φυτοφάρμακα και λιπάσματα για αύξηση της παραγωγικότητας.

«Στις περισσότερες περιοχές της Ευρώπης, τα εδάφη μας έχουν εξαντληθεί τόσο πολύ που είναι ουσιαστικά… νεκρά», λέει ο Φιλίπ Μπίρκερ, ιδρυτής των Climate Farmers, μιας κοινωνικής επιχείρησης που προωθεί την Αναγεννητική Γεωργία στην Ευρώπη. «Όταν βρέχει, το έδαφος δεν απορροφά το νερό – αυτό ονομάζεται διάβρωση του εδάφους. Είναι και ο λόγος που έχουμε τόσες ζημιές από πλημμύρες». Με βάση την επιστήμη της αγροοικολογίας, όλο και περισσότεροι αγρότες στρέφονται σε αναγεννητικές πρακτικές. Στόχος τους είναι όχι μόνο να μειώσουν τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο, αλλά και να δημιουργήσουν γεωργικές εκμεταλλεύσεις ανθεκτικές στον καιρό, ανταποκρινόμενες σε ένα όλο και πιο απρόβλεπτο κλίμα. «Ένα από τα οφέλη της Αναγεννητικής Γεωργίας είναι ότι αυξάνει την ικανότητα του εδάφους να αποθηκεύει νερό. Το υγιές έδαφος μπορεί να απορροφήσει και να διατηρήσει νερό για περιόδους ξηρασίας», εξηγεί ο Μπίρκερ.

Η αγροοικολογία προσφέρει, επίσης, μια ελπιδοφόρα εναλλακτική για τους μικροκαλλιεργητές, εστιάζοντας στην ποικιλία σπόρων, την ένταξη στην κοινότητα και τα κυκλικά συστήματα. Παρόλο που αυτή η προσέγγιση μπορεί να μη δίνει προτεραιότητα στην άμεση αύξηση παραγωγής, προωθεί τη βιωσιμότητα μακροπρόθεσμα, καθώς η Ευρώπη προχωρά προς ένα μέλλον με μηδενικές εκπομπές άνθρακα.

Μείωση της εξάρτησης από εισαγωγές

Ο Ονοράτι μεγάλωσε μαθαίνοντας αγροοικολογικές πρακτικές από τους παππούδες και τους γονείς του. «Οι παππούδες μου είχαν λίγους πόρους και έμαθαν να εργάζονται με τη φύση χωρίς να θυσιάζουν την παραγωγικότητα. Με τον καιρό, αυτό το μεικτό σύστημα καλλιέργειας-ζωικής παραγωγής απέδειξε την αξία του», εξηγεί ο Ονοράτι.

«Έχουμε, επίσης, προσαρμόσει τις καλλιέργειές μας στις κλιματικές αλλαγές, δουλεύοντας συνεχώς για να γίνει η φάρμα μας λιγότερο εξαρτώμενη από την εξωτερική αγορά. Οι αγρότες μπορούν να ξανακερδίσουν την αυτονομία τους, αν γίνουν πιο ανεξάρτητοι από το κυρίαρχο σύστημα». Όπως ο Ονοράτι, ο Μπίρκερ υποστηρίζει την Αναγεννητική Γεωργία, παρέχοντας αποδείξεις ότι οι πρακτικές αυτές λειτουργούν και δίνουν στους μικροκαλλιεργητές αυτοπεποίθηση να προσαρμόσουν τις δραστηριότητές τους στο περιβάλλον τους.

Τα πρώτα μέλη της κοινότητας Climate Farmers τραβούν ήδη την προσοχή των γειτονικών αγροκτημάτων για τις απλές, αλλά καινοτόμες μεθόδους τους. «Οι συμβατικοί αγρότες δεν μπορούν να πιστέψουν ότι μπορείς να έχεις πράσινο χορτάρι τον Ιούνιο στη Νότια Πορτογαλία χωρίς σύστημα άρδευσης, απλώς αφήνοντας τα βοοειδή να βοσκήσουν», λέει ο Μπίρκερ, τονίζοντας τα οφέλη της κοπριάς στην ποιότητα του εδάφους. Και προσθέτει: «Χρειαζόμαστε περισσότερα πρότυπα αγροκτήματα για να μπορούν οι αγρότες να τα μιμηθούν. Αυτό που λειτουργεί στη Νότια Πορτογαλία δεν λειτουργεί στη Βόρεια Αγγλία, είναι πολύ ειδικό ως προς το περιβάλλον, κάτι που δυσκολεύει την κλιμάκωση».

Το κόστος της αδράνειας

Η εμπειρία του Ονοράτι με τη χαμηλή γονιμότητα των ζώων αντικατοπτρίζει την ευρύτερη κρίση που αντιμετωπίζουν οι Ευρωπαίοι αγρότες λόγω των ολοένα πιο ακραίων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Τα τελευταία δύο χρόνια, η Νότια Ευρώπη υπέφερε από σοβαρές ξηρασίες και θερμικό στρες. Ωστόσο, η κατάσταση έγινε πρωτοφανής στη συγκομιδή του 2024, με την ξηρασία να επηρεάζει πλέον τόσο τις νοτιοανατολικές όσο και τις βόρειες περιοχές.

Τα τελευταία δεδομένα από την Υπηρεσία Κλιματικής Αλλαγής Copernicus (C3S) δείχνουν ότι οι θερμοκρασίες συνεχίζουν να αυξάνονται, καθώς οι εκπομπές άνθρακα πλημμυρίζουν την ατμόσφαιρα. Η μέση θερμοκρασία τον Σεπτέμβριο του 2024 ήταν 1,54°C πάνω από τα προ-βιομηχανικά επίπεδα, με το καλοκαίρι του 2024 να καταγράφεται ως το θερμότερο στην Ευρώπη.

Η Σαμάνθα Μπέρτζες, αναπληρώτρια διευθύντρια του C3S, σημειώνει ότι «οι παρατεταμένες υψηλές θερμοκρασίες καταστρέφουν οικοσυστήματα και πνίγουν την παραγωγικότητα. Αναγκάζουν, επίσης, τους αγρότες να στηρίζονται σε εντατική άρδευση, ασκώντας πίεση σε ήδη περιορισμένους υδάτινους πόρους». Οι διακυμάνσεις βροχοπτώσεων εντείνουν τα προβλήματα, με το 35% των ποταμών στην Ευρώπη να παρουσιάζουν πολύ χαμηλές στάθμες, κυρίως στο νοτιοανατολικό τμήμα, ενώ στο κέντρο της Ευρώπης καταγράφηκαν ασυνήθιστα υψηλές ροές. Αυτό, σε συνδυασμό με το εξαντλημένο έδαφος, προμηνύει καταστροφικές συνέπειες, αν τα συστήματα γεωργίας δεν αλλάξουν.

Υποστήριξη με δεδομένα και τεχνολογία

Η C3S παρέχει πρόσβαση σε ιστορικά κλιματικά δεδομένα για αγροτικές εφαρμογές, βοηθώντας τους αγρότες να αξιολογούν την επίδραση του κλίματος στην παραγωγή και στην ανθεκτικότητα των καλλιεργειών. Η ανάλυση των ιστορικών μοτίβων επιτρέπει την πρόβλεψη κινδύνων από ακραία καιρικά φαινόμενα και βοηθά τις κυβερνήσεις στην ανάπτυξη πολιτικής και πρόβλεψης αποδόσεων.

Για να επεκταθούν οι οικολογικές πρακτικές, οι καταναλωτές πρέπει να στηρίξουν τους αγρότες. Ωστόσο, με τον υψηλό πληθωρισμό και το αυξανόμενο κόστος ζωής, η αλλαγή συνήθειας είναι δύσκολη. «Ο κύριος παράγοντας για τους αγρότες της ΕΕ να αναπτύξουν τις επιχειρήσεις τους θα παραμείνει η ζήτηση της αγοράς και όχι η δημόσια υποστήριξη», λέει ο Αρνό Πετί, εκτελεστικός διευθυντής του Διεθνούς Συμβουλίου Σιτηρών.

Ο Μπίρκερ υποστηρίζει ότι οι χαμηλές τιμές των προϊόντων στα σούπερ μάρκετ δεν αντικατοπτρίζουν το πραγματικό κόστος παραγωγής, γεγονός που καθιστά αναγκαία την υποστήριξη των αναγεννητικών πρακτικών για τη βιωσιμότητα των μικροκαλλιεργητών.

Μέτρηση και τιμολόγηση οικοσυστημικών υπηρεσιών

Η κλιμάκωση της Αναγεννητικής Γεωργίας απαιτεί την αναγνώριση της αξίας συγκεκριμένων πρακτικών. Οι Climate Farmers προτείνουν τη μέτρηση και την τιμολόγηση των υπηρεσιών οικοσυστήματος, με την τεχνολογία eDNA και δορυφορικές μετρήσεις να επιτρέπουν την αξιολόγηση της βιοποικιλότητας και της ικανότητας αποθήκευσης νερού του εδάφους.

Αν οι αγρότες αποδείξουν ότι παρέχουν αυτές τις υπηρεσίες, μπορούν να λάβουν περισσότερες επιδοτήσεις, δημιουργώντας επιχειρηματικό κίνητρο για την υιοθέτηση Αναγεννητικής Γεωργίας. Ο δημόσιος τομέας πρέπει να αναγνωρίσει τον ρόλο των μικροκαλλιεργητών στη διατήρηση της περιβαλλοντικής σταθερότητας, του συστήματος τροφίμων της Ευρώπης και της βιοποικιλότητας για τις επόμενες γενιές. «Όλοι έχουμε συμφέρον να στηρίξουμε τους αγρότες, ώστε αυτό να συμβεί», καταλήγει ο Μπίρκερ.