«Come And See» (1985): Το «Έλα να Δεις» είναι όλα όσα πρέπει να ξέρεις για τον –Β’ Παγκόσμιο– Πόλεμο

Με αφορμή την 28η Οκτωβρίου και τον εορτασμό της επετείου του «ΟΧΙ», οι τηλεοπτικοί μας δέκτες γέμισαν και φέτος με ελληνικές ταινίες που γυρίστηκαν κυρίως εν μέσω Χούντας των Συνταγματαρχών (1967-1974), με σκοπό περισσότερο να τονώσουν το «εθνικό φρόνημα» και να εμπνεύσουν υπερηφάνεια για τον ηρωισμό των ανθρώπων που αντιστάθηκαν και πολέμησαν με σθένος ενάντια στον κατακτητή. Ταινίες που σε κάνουν να θες να ζήσεις κι εσύ τον πόλεμο. Να αντισταθείς στο άδικο. Να συμπορευθείς στον δρόμο της αιματηρής μάχης με πυξίδα τα υψηλά σου ιδανικά. Να μυθοποιηθείς.

Όπως είναι φυσιολογικό, αυτές οι ταινίες, που πιο πολύ μέλλονται να εξυμνήσουν ήρωες και μάρτυρες, ελάχιστα εμβαθύνουν στην πραγματική φρίκη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και οποιουδήποτε πολέμου, ο οποίος αποκτηνώνει και ακρωτηριάζει πρωτίστως ψυχικά το άτομο που υποβάλλεται στη μακρά δοκιμασία του.

Φέτος το καλοκαίρι, συμπληρώθηκαν 40 χρόνια από την πρώτη προβολή (σ.σ. στο Φεστιβάλ της Μόσχας το 1985) μιας ταινίας που όχι απλά ακούμπησε μια τέτοια συνθήκη, αλλά τη μετέφερε ατόφια στη μεγάλη οθόνη – τόσο τη συγκεκριμένη κατάσταση όσο και τις μετατραυματικές της συνέπειες. Ο λόγος για το «Έλα να Δεις» («Idi I Smorti» / «Come And See», 1985) του Έλεμ Κλίμοφ.

Υπόθεση: Λευκορωσία, Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ένα μικρό αγόρι προσχωρεί στους παρτιζάνους του χωριού του. Με την έλευση του γερμανικού στρατού, θα γίνει μάρτυρας των τρομακτικών ωμοτήτων των κατακτητών.

Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Λευκορωσίας, οι τιμωρητικές ενέργειες των Ναζί κατά του τοπικού πληθυσμού ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Με τίτλο παρμένο από το έκτο κεφάλαιο της Αποκάλυψης του Ιωάννη (σ.σ. το οποίο αφορά το άνοιγμα της τέταρτης σφραγίδας και την κυριαρχία του τέταρτου ιππότη της Αποκαλύψεως, του Θανάτου), η ταινία βασίζεται σε μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τις ανείπωτες αυτές φρικαλεότητες του γερμανικού στρατού και των συνεργατών του επί λευκορωσικού εδάφους. Να σημειωθεί ότι η Λευκορωσία απώλεσε το 25% του άμαχου πληθυσμού της κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και πάνω από 600 λευκορωσικά χωριά εξαλείφθηκαν μαζί με τους κατοίκους τους – κυρίως γυναικόπαιδα και ηλικιωμένους, που σε πολλές περιπτώσεις κάηκαν ζωντανοί.

Έμφαση στο ψυχολογικό τραύμα

Με την ένταξή του στην αντάρτικη μονάδα, ο 12χρονος Φλόρια (Αλεξέι Κραβτσένκο) θα βρεθεί αντιμέτωπος με ένα εφιαλτικό τοπίο βάναυσης ναζιστικής κατοχής. Θα αναγκαστεί να υποβληθεί, αλλά και να συμμετάσχει στις φρικαλεότητες του πολέμου – μια σταδιακή κάθοδος στην Κόλαση και ταυτόχρονα μια μετάβαση στην τρέλα, όπως αυτή αποτυπώνεται μέσα από μια μείξη σουρεαλισμού και αποκαλυπτικών θεμάτων από πλευράς της ταινίας. Το «Come And See» δίνει τεράστια έμφαση στο ψυχολογικό τραύμα. Η σεμιναριακή κινηματογράφηση εξισώνει τη ματιά του νεαρού πρωταγωνιστή με αυτήν του θεατή, χωρίς απαραίτητα να ταυτίζεται απόλυτα με αυτήν. Μνημειώδη, άλλωστε, έχουν μείνει τα γκρο πλαν του Κραβτσένκο, ο οποίος γίνεται η προσωποποίηση της απελπισίας μπροστά σε όλο αυτό το έρεβος.

Το κοινό της ταινίας θα συνεχίσει να ακολουθεί τα χνάρια του Φλόρια, με κάθε μακροσκελή σεκάνς να ισοδυναμεί με έναν ξεχωριστό και εξίσου αντίξοο αγώνα επιβίωσης. Όχι τόσο απέναντι στον εχθρό που πολιορκεί απ’ έξω (εξάλλου, η ταινία αποφεύγει να δείξει τις ωμότητες των Ναζί στο σύνολό τους), όσο απέναντι στην «αρρώστια» που κατατρώγει από μέσα (σ.σ. το βίωμα του τρόμου των θυμάτων).

Μια αρρώστια που τη «γεννούν» όλα όσα αποκρουστικά παρακολουθούμε να εκτυλίσσονται σε πρώτο πλάνο ή να υπονοούνται στο παρασκήνιο (σ.σ. δεν είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς την επίδραση που ασκήθηκε σε μεταγενέστερα αριστουργήματα, όπως «Ο Γιος του Σαούλ»). «Έλα να δεις!» είναι ο τίτλος της ταινίας, αλλά και το κάλεσμα του Κλίμοφ προς τον αποσβολωμένο θεατή, που με τη σειρά του θα δυσκολευτεί να αποφασίσει αν είναι πιο δύσπεπτες οι γραφικές εικόνες ή οι παρατεταμένες σιωπές (σ.σ. ελάχιστη η μουσική υπόκρουση) που διαδέχονται τη «δράση» και τον υποχρεώνουν να την περιεργαστεί ταυτόχρονα με τον Φλόρια, όταν πλέον έχει κατακαθίσει η σκόνη από την ένταση της εκάστοτε θηριωδίας ή όταν η τελευταία μαίνεται εκτός πλάνου.

Πρωταγωνιστής και θεατής διαισθάνονται τον φόβο, την ταπείνωση και τη συντριβή της ελπίδας να εγκαθίστανται στα μύχια της ύπαρξής τους, σαν διογκούμενα τραύματα – όπως ακριβώς θα συνέβαινε, δηλαδή, σε όποιον ζούσε την εμπειρία σε πρώτο πρόσωπο. Ή μάλλον όχι. Τα άφθονα κοντινά στον Κραβτσένκο πείθουν ότι ο τελευταίος όντως τα ζει όλα αυτά στο πετσί του. Η ερμηνεία του είναι μνημειώδης και δικαίως λογίζεται ως μία από τις σημαντικότερες στην Ιστορία του κινηματογράφου.

Η φρίκη του πολέμου

Εάν το επικό Αποκάλυψη Τώρα! («Apocalypse Now», 1979) του Φράνσις Φόρντ Κόπολα είναι μια απευθείας καταγραφή της παράνοιας του πολέμου, το «Έλα να Δεις» είναι αυτό που ακούσαμε να μονολογεί ψιθυριστά ο ημι-παράφρονας συνταγματάρχης Κουρτς (Μάρλον Μπράντο) στο φινάλε εκείνης της ταινίας: «Η φρίκη… Η φρίκη…». Με άλλα λόγια, μια σταδιακή, βήμα-βήμα κατάβαση σε εκείνο το πηχτό σκοτάδι που σε κάνει να χάνεις το μυαλό σου. Μια επίπονη «ξενάγηση» σε όλα όσα οδηγούν –τελικά– στην προαναφερθείσα παράνοια. Ένα σκοτάδι που σου κλέβει κάθε επιθυμία να γίνεις ήρωας και σε τρέπει σε φυγή, ακόμα και από τον ίδιο σου τον εαυτό – σε κατάσταση παραφοράς. Η χρωματική παλέτα, το μοντάζ, τα τράβελινγκ του φακού και τα καδραρίσματα υπηρετούν όλα μαζί αυτόν τον σκοπό – σαν εναρμονισμένη με τον ζόφο του θανάτου ορχήστρα.

Ο Έλεμ Κλίμοφ (1933-2003), ο οποίος διακατεχόταν από την αρχή της καριέρας του από την επιθυμία να γυρίσει ένα πολεμικό φιλμ και παιδεύτηκε πολύ για να το καταφέρει (σ.σ. οι γνωστές αγκυλώσεις των σοβιετικών κρατικών λογοκριτικών μηχανισμών τον καθυστέρησαν για επτά ολόκληρα χρόνια), δεν γύρισε άλλη ταινία μετά από αυτήν, αφήνοντας να πλανάται για πάντα ένα από τα μεγαλύτερα κινηματογραφικά «what if». «Έχω χάσει το ενδιαφέρον μου για τις ταινίες. Νιώθω ότι έχω κάνει ό,τι ήταν δυνατόν να πραγματοποιηθεί», θα εκμυστηρευόταν λίγο πριν από τον θάνατό του. Και, κατά κάποιον τρόπο, το «Έλα να Δεις» πράγματι πιστοποιεί ότι ο Κλίμοφ είχε «πει» με την τέχνη του όλα όσα χρειαζόταν
να ειπωθούν.

Στις 3 Σεπτεμβρίου, ο αθηναϊκός θερινός κινηματογράφος Ριβιέρα πραγματοποίησε μια επετειακή προβολή της ταινίας του Έλεμ Κλίμοφ, χρησιμοποιώντας την άρτια αποκατεστημένη κόπια που είχε βραβευθεί το 2017 στο Φεστιβάλ Βενετίας. Την ταινία προλόγισε ο Σπύρος Γάγγας, καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας και στο Τμήμα Σπουδών Επικοινωνίας (Τομέας Σπουδών Κινηματογράφου) του Deree College-the American College of Greece.