Η ιστορία της Καβάλας είναι η ιστορία του καπνού. Και η ιστορία του καπνού, είναι η ιστορία των ανθρώπων που την έγραψαν. Ανήκει στους αγρότες και τις οικογένειες τους, αλλά και στους 13.000 ντόπιους και ξένους καπνεργάτες, που δούλευαν ασταμάτητα στα φημισμένα καπνομάγαζα της πόλης. Αυτοί κέντησαν μια ιστορία γραμμένη σε εκατομμύρια φύλλα καπνού, ποτισμένα με πόνο και μόχθο, με φτώχεια και προσφυγιά, αλλά και με μάχες και αγώνες. Γιατί, οι καπνεργάτες ήταν οι πρώτοι που μετέτρεψαν τις ανάγκες τους σε μυτερές βελόνες, τον φόβο τους σε θυμό και το μεθυστικό άρωμα του μπασμά, σε άρωμα κοινωνικής επανάστασης.
Τσιγάρο ατέλειωτο λοιπόν, η ιστορία του καπνού στην πόλη της Καβάλας. Και ο καλύτερος αφηγητής της, δεν θα μπορούσε να είναι άλλος από το «Δημοτικό Μουσείο Καπνού», το μοναδικό στο είδος του θεματικό μουσείο στην Ευρώπη.
Χιλιάδες μικρά και μεγάλα εκθέματα, αρχεία, μηχανήματα, φωτογραφίες, ταμπέλες και πινακίδες, δεμάτια καπνού που δεν πρόλαβαν να ταξιδέψουν, χιλιάδες σχετικά αντικείμενα αλλά κυρίως οι αφηγήσεις των ίδιων των καπνεργατών που εν ολίγοις, έγραψαν την δική τους ιστορία. Όλα αυτά ξεδιπλώνονται στα μάτια του επισκέπτη, με έναν ελκυστικά οργανωμένο τρόπο, στο Δημοτικό Μουσείο Καπνού της Καβάλας.
Παστάλιασμα
Το Μουσείο ιδρύθηκε το 2003 με τη συνδρομή πολλών ανθρώπων που ασχολήθηκαν με την καλλιέργεια του καπνού και το καπνεμπόριο. Θα το βρείτε στο ισόγειο του κτιρίου του πρώην Ελληνικού Οργανισμού Καπνού (ΕΟΚ) της πόλης. Εκεί, κάποτε, συλλέγονταν δείγματα από όλη την Ελλάδα, προκειμένου να εκτεθούν σε διεθνείς εκθέσεις στο εξωτερικό, αφού είχε προηγηθεί παστάλιασμα: Οι εργάτες τοποθετούσαν τα φύλλα το ένα πάνω στο άλλο, ανάλογα με το μέγεθος, το είδος, το χρώμα και την ποιότητα τους.
Συνολικά, στο μουσείο παρατίθεται η αγροτική και εμπορική επεξεργασία του καπνού, τα βιομηχανικά καπνικά προϊόντα και τα εκθεσιακά καπνοδείγματα. Όμως, αυτό που το κάνει ξεχωριστό στο είδος του, είναι ότι αναδεικνύει την κοινωνική ιστορία της Καβάλας και ευρύτερα της ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.
Τα καπνά της Βαλκανικής
Η πόλη της Καβάλας είναι χτισμένη πάνω στους δρόμους της Ανατολής, με ένα λιμάνι που από τα αρχαία χρόνια αποτελούσε την πύλη για την Ευρώπη. Η Καβάλα, λόγω της γειτνίασής της με περιοχές που καλλιεργούσαν την εξαιρετική ποικιλία καπνού «μπασμάς», καθώς και του φυσικού λιμανιού της, που μπορούσε να εξυπηρετεί μεγάλα καπνεμπορικά πλοία, συγκέντρωσε στα μέσα του 19ου αιώνα την εμπορική εκμετάλλευση των καπνών της βαλκανικής. Η πόλη εκείνη την εποχή ανήκε στην οθωμανική αυτοκρατορία. Εκεί, ζούσαν αρμονικά πολλοί Έλληνες, Οθωμανοί, Βούλγαροι αλλά και πολλοί Εβραίοι.
Εκθεσιακός χώρος
Το Μουσείο προσφέρει στους επισκέπτες του ένα ολοκληρωμένο ταξίδι. Από τον σπόρο του καπνού και τις βελόνες του μπουρλιάσματος στο χωράφι, στην τόγκα και στο σεντούκι της εμπορικής επεξεργασίας και από τις πολυώροφες καπναποθήκες έως τα πακέτα των τσιγάρων. Σκοπός της λειτουργίας του είναι η διάσωση και προβολή της τοπικής κοινωνικής και βιομηχανικής ιστορίας και της ιστορίας των προσφύγων.
Ο επισκέπτης μπορεί να περιπλανηθεί σε μια από τις επτά ενότητες του εκθεσιακού χώρου και να ενημερωθεί για την καλλιέργεια και την χωρική επεξεργασία, την κλασσική επεξεργασία, την επεξεργασία τόγκας, τα εκθεσιακά δείγματα επεξεργασμένου καπνού, τους καπνέμπορους και το καπνεμπόριο, τους καπνεργάτες και τον συνδικαλισμό τους, και τέλος για την καπνοβιομηχανία. Επίσης, έχει την ευκαιρία να ενημερωθεί για τα είδη καπνού και καλλιέργειας, της συγκομιδής και της επεξεργασίας του, είτε με τα χέρια, είτε με τα πρώτα μηχανήματα της εποχής. Επίσης, μπορεί να θαυμάσει τα συμπιεστήρια, τις ζυγαριές αλλά και τον ίδιο τον καπνό σε κάθε μορφή, από την ποικιλία που συλλέγεται: Μπασμάς, μπασί μπαγλί, καπά κουλάκ, κ.λπ. Τέλος, μπορείτε να παρακολουθήσετε την κατεργασία του καπνού με παραδοσιακούς και σύγχρονους τρόπους. Να σημειώσουμε ότι τα μηχανήματα είναι χειροκίνητα και ηλεκτροκίνητα και όλα λειτουργούν κανονικά.
Εκτός από τον εκθεσιακό χώρο, το Μουσείο Καπνού Καβάλας διαθέτει τα περισσότερα αρχεία σχετικά με τον καπνό της Βόρειας Ελλάδας. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι σε αυτό φυλάσσονται τα αρχεία της Ομοσπονδίας Καπνεμπόρων, του Ελληνικού Συλλόγου Εξαγωγικών Οίκων Αθηνών και Πειραιώς, της Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης, αρχεία εταιρειών Θεσσαλονίκης και Καβάλας και πολλών σωματείων καπνεργατών.
Στη μέγγενη
Μεγάλο ενδιαφέρον έχουν οι μηχανές κοσκινίσματος. Από εκεί, οι εργάτες περνούσαν τα φύλλα για να απαλλαγούν από την σκόνη και το χώμα που είχαν από το χωράφι. Ένα άλλο χειροποίητο μηχάνημα που θα αντικρύσει ο επισκέπτης, είναι η «μέγγενη». Εκεί, τοποθετούσαν τα εμπορικά τους δέματα. Στην αρχή, τα περιτύλιγαν με το «τσούλι», ένα χοντρό ύφασμα, και στη συνέχεια έφτιαχναν το αμπαλάζ με τους σπάγγους. Τέλος, τα μετέφεραν στις μαούνες και έπειτα στα πλοία που ήταν αγκυροβολημένα στα βαθιά. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το κάθε δέμα, ή τόγκα, ζύγιζε 20 με 30 κιλά. Και όπως θα δείτε σε φωτογραφίες του μουσείου, οι σαμαρτζήδες φόρτωναν στο «αρκαλίκι» τους, τουλάχιστον τέσσερις με πέντε τόγκες, δηλαδή 100-120 κιλά.
Με αέρα ευρωπαϊκό και κοσμοπολίτικο και ζωή διεθνή
Η Καβάλα της εποχής είχε 150 ραφτάδικα, ενώ η άρχουσα τάξη είχε το τένις κλαμπ της, πλάι στα καπνομάγαζα
Βλέποντας τις σπάνιες φωτογραφίες στο Μουσείο Καπνού Καβάλας, εύκολα θα διαπιστώσετε ότι οι εμπορικές επαφές με το εξωτερικό, πολύ γρήγορα μπόλιασαν με ευρωπαϊκό αέρα την πόλη. Διότι, από το 1870 και έπειτα, εγκαθίστανται στην Καβάλα πολλοί καπνέμποροι που ταξιδεύουν στο εξωτερικό. Έτσι, η Καβάλα, στις αρχές του 20ου αιώνα, απέκτησε την όψη μιας μεγαλούπολης. Χτίστηκαν μεγαλοπρεπή κτίρια, βιβλιοθήκες, τυπογραφείο και 161 καπναποθήκες, από τις οποίες σήμερα έχουν απομείνει οι 48. Κι όπως παρουσιάζεται στο μουσείο, η Καβάλα της εποχής είχε 150 ραφτάδικα, ενώ η άρχουσα τάξη είχε το τένις κλαμπ της, πλάι στα καπνομάγαζα. Το μενού της νυχτερινής ζωής περιλάμβανε ακόμα και παρισινά μπαλέτα, ενώ στη Μεγάλη Λέσχη της πόλης τον ρυθμό έδιναν οι χοροί και τα κεφάτα μπαλ μασκέ.
Εκμέκ Καβγατζή
Στο Μουσείο, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να ενημερωθεί, μέσα από τις φωτογραφίες και τα αρχεία, για τους σκληρούς αγώνες των καπνεργατών, για τις συνθήκες δουλειάς και τα μεροκάματά τους. Οι εικόνες σε μεταφέρουν στα σαλόνια εργασίας, όπου εργάζονταν αρμονικά, Έλληνες, Εβραίοι, Μουσουλμάνοι και Αρμένιοι. Άνθρωποι που, ανεξαρτήτως εθνικότητας και θρησκεύματος, κατάφεραν να συνασπιστούν και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους.
Έτσι ξεκίνησε ο συνδικαλισμός από τα καπνομάγαζα της Καβάλας. Εκεί σημειώθηκε και η πρώτη απεργία στα Βαλκάνια, επί οθωμανικής αυτοκρατορίας, το 1879, όταν τρεις χιλιάδες καπνεργάτες εξεγέρθηκαν και διαμαρτυρήθηκαν για το εργασιακό καθεστώς. Στην συνέχεια, το 1896, επίσης σημειώθηκε άλλη εξέγερση των καπνεργατών, η οποία ονομάστηκε «Εκμέκ Καβγατζή», που σημαίνει «Ο καβγάς για το ψωμί».
Δεν είναι τυχαίο ότι στην Καβάλα ιδρύθηκαν τα περισσότερα καπνεργατικά σωματεία. Μερικά από αυτά είναι: η Εγκράτεια, η Πρόοδος, η Εθνική Ένωση, η Εθνική Αγάπη και η Ευδαιμονία. Ας λάβουμε υπόψιν ότι το 1908, το σωματείο της Ευδαιμονίας κατάφερε, μέσα από σκληρούς αγώνες, να συμβάλει καθοριστικά στη μείωση του ωραρίου από τις δώδεκα στις εννιάμιση ώρες. Επίσης, η πρώτη συλλογική σύμβαση εργασίας υπογράφτηκε στην Καβάλα, το 1914 και εκεί δημιουργήθηκε και το ΤΑΚ (Ταμείο Ασφάλισης Καπνεργατών), με σκοπό να εξασφαλίσει τα δικαιώματα τους και την κοινωνική τους μέριμνα. Αργότερα, το 1934, εκλέχθηκε στην Καβάλα ο πρώτος κόκκινος δήμαρχος της Ελλάδας, ο Δημήτρης, ή Μήτσος Παρτσαλίδης. Ο Παρτσαλίδης, εκτός από κομμουνιστής, ήταν κι ο πρώτος πρόσφυγας που έγινε Δήμαρχος μεγάλης πόλης. Όμως, δεν πρόλαβε να αναλάβει δράση, γιατί εκδιώχθηκε και φυλακίστηκε. Δυο χρόνια μετά, καθηλώνουν την χώρα οι εικόνες των καπνεργατών στην αιματοβαμμένη απεργία του ’36 στη Θεσσαλονίκη, οι οποίες ενέπνευσαν τον «Επιτάφιο» του Ρίτσου.
