του Δρ. Αλέξανδρου Παπαχατζή, καθηγητή Δενδροκομίας του παν/μίου Θεσσαλίας και διευθυντή του Θεσμοθετημένου Εργαστηρίου «Δενδροκηπευτικών & εδαφικών Πόρων, HORTLAB»
όταν ξεκίνησα να γράφω αυτό το άρθρο, η βασική μου σκέψη ήταν για το νέο -τότε- ανακοινωθέν πρόγραμμα του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ), που αφορούσε το μεγαλόπνοο σχέδιο της αναδάσωσης 500.000 στρεμμάτων σε όλη την Ελλάδα, ύψους πάνω από 700 εκατ. ευρώ, σε βάθος μίας δεκαετίας.
Το μεγάλο παράπονο όλων των κατοίκων των πυρόπληκτων περιοχών, ασχολούμενων με την γεωργία, είναι ότι από αυτά τα αγροδασικά συστήματα, είχανε εισοδήματα, είτε π.χ. από τη συγκομιδή της ρητίνης, είτε από τη μελισσοκομία, ή τέλος από την ξυλεία κ.ά.
Ειλικρινά, δεν ξέρω πόσο εύκολο είναι να αναβιώσουμε τόσο σύντομα το εισόδημα της ρητινοσυλλογής, πριν περάσουν 30 με 40 χρόνια. Μπορούμε όμως, σε κάποιες από αυτές τις εκτάσεις, πέρα από τα πεύκα, κάνοντας την αναδάσωση με συγκεκριμένα φυλλοβόλα είδη που έχουν διττό χαρακτήρα, τόσο του δασικού είδους, όσο και του καρποφόρου-παραγωγικού και σε όσες βέβαια περιοχές ενδείκνυται, να τους εξασφαλίσουμε ένα πολύ πιο σύντομο και άμεσο γεωργικό εισόδημα.
Ακόμη, για μεγαλύτερη εξασφάλιση, θα μπορούν να παραχωρηθούν αυτές οι νέο-φυτεμένες δασικές εκτάσεις προς χρήση και εκμετάλλευση σε Δασικούς Συνεταιρισμούς, ή και σε ΚΟΙΝΣΕΠ (Κοινές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις). Είναι δε κοινό μυστικό, ότι δασικές εκτάσεις που παραχωρούνται προς εκμετάλλευση, είναι πολύ καλύτερα προσεγμένες, προφυλαγμένες και φυλασσόμενες από τους ντόπιους κατοίκους, ενώ από όλους αυτούς τους παραγόμενους καρπούς, θα τρέφονται πολύ καλύτερα και όλα τα ζώα της πανίδας των δασών.
Κι αν θέλουμε και περισσότερη «οικολογία», τότε κάλλιστα αυτά τα δασικά – καρποφόρα είδη δέντρων, μπορούν να καλλιεργηθούν και πλήρως βιολογικά, ώστε να μην επιβαρύνουν καθόλου το οικοσύστημα. Σαν παράδειγμα τέτοιων περιπτώσεων, θα μπορούσα να αναφέρω τα παραχωρημένα καστανοδάση που σήμερα, ύστερα από τη συστηματική καλλιέργειά τους από τους ντόπιους γεωργούς, έχουν καθαριστεί, κλαδευτεί και τελικά από άγριες καστανιές που ήταν, μπολιάστηκαν πλέον με αποδοτικές εμπορικές ποικιλίες, αλλά ταυτόχρονα προστατεύονται και από πολλές ασθένειες που πιθανόν θα τα κατέστρεφαν εντελώς (π.χ. μελάνωση, έλκος, σφήκα κ.λπ.). Με λίγα λόγια, από καστανοδάση, αυτά τα «καστανοτόπια», έγιναν πλέον «καστανοπερίβολα».
Δασικά και παραγωγικά
Η ιδέα του παρόντος άρθρου είναι να μπορέσουν αυτά τα είδη των δέντρων και θάμνων της αναδάσωσης να ανήκουν σε είδη που συνδυάζουν τον δασικό τους χαρακτήρα συνάμα με τον παραγωγικό τους, δίνοντάς μας κάθε χρόνο πολυτιμότατους καρπούς, που επιτυγχάνουν εγγυημένη υψηλή τιμή πώλησης, αλλά και υψηλή προστιθέμενη αξία.
Μάλιστα, για να μην κατηγορηθούμε ότι χρησιμοποιούμε δέντρα μη δασικά, θα δανειστούμε τα είδη των δέντρων που προτείνονται από το ίδιο το ΥΠΕΝ και τις Δασικές Υπηρεσίες για ένα άλλο πρόγραμμα, αυτό του υπομέτρου 8.1, μέσα από το ΠΑΑ (Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης) 2014-2020, αν και αυτό το υπομέτρο, μετά από περιπέτειες σχεδόν 6 ετών, ποτέ δεν έτρεξε, αλλά παραπέμφθηκε στις καλένδες, με το πρόσχημα της απορρόφησης των σχετικών κονδυλίων για τις αποζημιώσεις λόγω κορωνοϊού των αγροτών. Βέβαια, οι πρόσφατες πληροφορίες μας λένε ότι επιτέλους θα τρέξει κι αυτό.
Κοιτώντας λοιπόν πιο προσεκτικά αυτόν τον κατάλογο, μπορούμε να βρούμε δέντρα και θάμνους που συνδυάζουν τον διττό σκοπό του δασικού και του παραγωγικού χαρακτήρα, βάζοντας σε εφαρμογή το μοντέλο των «Γεωργοδασοκομικών Συστημάτων», που προτείνονταν, αλλά δεν προχώρησαν κι αυτά, μέσα από το υπομέτρο 8.2 του ΠΑΑ.
Μία σημαντική λεπτομέρεια που αξίζει να αναφερθεί είναι πως οι Δασικές Υπηρεσίες δέχονται όλα αυτά τα είδη να είναι εμβολιασμένα με παραγωγικές ποικιλίες που ανήκουν είτε στο ίδιο είδος, είτε σε συγγενές, κρατώντας το κάτω μέρος του δέντρου (το υποκείμενο) στο αρχικό ζητούμενο είδος.
Για παράδειγμα, οι καστανιές (Castanea sativa), όπως και οι καρυδιές (Juglans regia), κάλλιστα μπορούν να εμβολιάζονται με ποικιλίες καστανιάς ή καρυδιάς που έχουν εμπορικά χαρακτηριστικά και είναι πολύ αποδοτικές σε καρποφορία από τα πρώτα κιόλας χρόνια. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο δεν πάμε μόνο για τη δασική ξυλεία, που θα παίρναμε μετά από δεκαετίες, αλλά άμεσα, ξεκινώντας ακόμη και μετά από 4-5 χρόνια, με την παραγωγή πολυτιμότατων καρπών, υψηλής εμπορικής ζήτησης και τιμής!
Αυτό δεν είναι κάτι το καινούργιο, αλλά είναι μία τακτική (δηλ. τα εμβολιασμένα δέντρα) που εφαρμόστηκε με όλα τα προηγούμενα προγράμματα Δάσωσης Γεωργικών Εδαφών, όπως ο κανονισμός 2080 και η συνέχεια του, ο καν. 1257 και ο καν. 1698, αλλά και το αναμενόμενο υπομέτρο 8.1.
Πολυάριθμες επιλογές
Υπάρχουν φυσικά και άλλα παραδείγματα τέτοιων δέντρων που τα φυτεύουμε σαν δασικά, αλλά μπορούν να είναι και καρποφόρα παραγωγικά. Βέβαια, δεν είναι πάντα απαραίτητο να είναι εμβολιασμένα, μια και μπορούν και από σπόρο, και μόνο φυτρωμένα, να αποτελούν θαυμάσιο υλικό για καλλιέργεια μικρών φρούτων, για την παρασκευή μαρμελάδων, ποτών, ή ακόμη και τροφοφαρμάκων. Αλφαβητικά, από τα είδη του Δασικού καταλόγου, έχουμε:
1. Αγριοκερασιά (Prunus avium), εμβολιασμένη με ποικιλίες κερασιάς.
2. Αγριοκορομηλιά (Prunus cocomilia), με ποικιλίες δαμασκηνιάς, κορομηλιάς.
3. Αγριοκρανιά (Cornus sanguinea), με επιλογές παραγωγικών κράνων για παραγωγή μαρμελάδων και ποτών.
4. Γκορτσιά (Pirus amygdaliformis), εμβολιασμένη με αχλαδιές.
5. Ελαία (Olea europaea var. silvestris), πρόκειται για την αγριελιά που είτε μπορεί να καλλιεργηθεί σαν αγριελιά για παραγωγή εξαίρετου λαδιού, ή να εμβολιαστεί με όποια κατάλληλη για την περιοχή ποικιλία ελιάς θέλουμε.
6. Κοκορεβιθιά (Pistacia terebinthus), που ίσως θα μπορούσε να εμβολιαστεί με το κελυφωτό φιστίκι (φιστίκι Αιγίνης).
7. Κουμαριά (Arbutus unedo), για την παραγωγή ξεχωριστών μικρών φρούτων και ποτών.
8. Κουφοξυλιά (Sambucus nigra), παράγει χυμούς και superfood καρπούς.
9. Κρανιά (Cornus mas), ισχύει ό,τι και για την αγριοκρανιά.
10. Κράταιγος μονόγυνη (Crataegus monogyna) και άλλα είδη κράταιγου για την παραγωγή τροφοφαρμάκων για την καρδιά και τη χοληστερίνη.
11. Λεπτοκαρυά ή φουντουκιά (Corylus avellana), μπορεί να είναι «αυτόριζη» από τις γνωστές καλλιεργούμενες ποικιλίες, ή και εμβολιασμένη. Για τις φουντουκιές έχουμε ακόμη μία επιπλέον χρήση, που θα μιλήσουμε αναλυτικά παρακάτω. Μπορούν να είναι και με συμβίωση μυκηλίου τρούφας στη ρίζα τους.
12. Μαστιχόδεντρο (Pistacia lentiscus var.chia), που προορίζεται αποκλειστικά για τη νήσο Χίο.
13. Μουριά λευκή (Morus alba) και Μουριά μαύρη (Morus nigra), για την παραγωγή μικρών φρούτων, τροφοφαρμάκων, αλλά και για τη σηροτροφία.
14. Σορβιά οικιακή (Sorbus domestica), όπως και τα άλλα είδη της σορβιάς για την παραγωγή τροφοφαρμάκων.
15. Χαρουπιά (Ceratonia siliqua), για τη Νότιο Ελλάδα βέβαια και τα νησιά των Κυκλάδων, τα Δωδεκάνησα και την Κρήτη. Ένα είδος ιδιαίτερα ανθεκτικό στην ξηρασία και με χρήση πλέον των παρασκευασμάτων από τους καρπούς της (τα ξυλοκέρατα) σαν συστατικά εξεζητημένης υγιεινούς μαγειρικής.
Πολλαπλά οφέλη
Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω στη φουντουκιά, η ρίζα της μπορεί να συμβιεί με μυκήλια διαφόρων ειδών τρούφας. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τη φουντουκιά, αλλά μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και άλλα είδη από τον δασικό κατάλογο, που ενώ είναι καθαρά δασικά είδη (για την παραγωγή ξυλείας και μόνο), με την εξαρχής «επιμόλυνση» τους, στις ρίζες των, με αυτά τα μυκήλια τρούφας, μπορούμε, μετά από 6 με 7 χρόνια, να ξεκινήσουμε τη συγκομιδή πανάκριβης τρούφας!
Αυτά τα επιπλέον είδη που ενδείκνυται για τρουφοκαλλιέργεια είναι η αριά (Quercus ilex), η δρυς χνοώδης (Quercus pubescens), αλλά και από τα κωνοφόρα, για τις κατάλληλες παραθαλάσσιες και ήπιες περιοχές της χώρας μας, η κουκουναριά (Pinus pinea). Η κουκουναριά έχει ακόμη ένα πλεονέκτημα, ότι μπορεί να καλλιεργηθεί και για τους πανάκριβους καρπούς της, τα λευκά σπόρια από τα κουκουνάρια, που χρησιμοποιούνται στη μαγειρική και θεωρούνται ίσως ο ακριβότερος ξηρός καρπός.
Στα κατάλληλα είδη για τρουφοκαλλιέργεια, δυστυχώς, δεν συμπεριλαμβάνεται η αγριελιά σαν είδος για αναδασώσεις, γιατί συμβιεί μόνο με μυκήλια της λευκής αφρικανικής τρούφας (τρούφα της ερήμου), που δεν έχει εμπορική αξία.
Ας μη μείνουμε λοιπόν στην στενή νοοτροπία του δάσους, αλλά ας προχωρήσουμε σε αναδασώσεις με είδη που θα είναι άμεσα παραγωγικά, με τα υποπροϊόντα τους, όπως θεωρούνται οι καρποί τους, οι οποίοι όμως καλούνται να παίξουν τον πρωτεύοντα ρόλο για την απόδοση εισοδήματος στους κατοίκους αυτών των περιοχών, ώστε να τους κρατήσουν στη γη τους.
