Ποιες είναι οι αιτίες για την εγκατάλειψη της αγροτικής γης

Η εξέλιξη σε Ελλάδα και Ευρώπη από το 1975 μέχρι σήμερα

Πρόσφατα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε μελέτη, με τίτλο «Ανάλυση πραγματικής διαθεσιμότητας γης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι τάσεις στη μη χρησιμοποιούμενη, εγκαταλειμμένη και υποβαθμισμένη αγροτική (και μη) γη και οι χρήσεις για ενεργειακές και μη διατροφικές καλλιέργειες».

Η μελέτη (που εκπονήθηκε, μεταξύ άλλων, από το Ινστιτούτο Ευρωπαϊκής Περιβαλλοντικής Πολιτικής και το ολλανδικό Πανεπιστήμιο του Βαγκενίγκεν) εξετάζει τη δυνητική διαθεσιμότητα γης για χρήση στην παραγωγή ενέργειας μέσω βιομάζας ή άλλων μη διατροφικών καλλιεργειών. Για τον σκοπό αυτόν, παρέχει στοιχεία για τις τάσεις στη Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση από το 1975 μέχρι πρόσφατα.

Παράλληλα, παραθέτει τα αίτια της μείωσης χρήσης, της εγκατάλειψης και της υποβάθμισης της γης. Ακόμη, προτείνει μέτρα πολιτικής που μπορούν να αντιστρέψουν αυτή την τάση και να ενθαρρύνουν τη χρήση γης για παραγωγή ενέργειας από βιομάζα.

Η εξέλιξη της χρησιμοποιούμενης γεωργικής γης

Όπως αναφέρεται στη μελέτη, «κατά τη διάρκεια των πρόσφατων δεκαετιών, δύο αναδυόμενες τάσεις έχουν παρατηρηθεί ως προς τη χρήση της αγροτικής γης. Η μία είναι η εντατικοποίηση και η εξειδίκευση της γης με μεγαλύτερη δυνητική παραγωγικότητα και η άλλη είναι η εγκατάλειψη και η υποβάθμιση της γης με περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες.

Την ίδια στιγμή, η φιλοδοξία μιας μετάβασης προς μια περισσότερο κυκλική βιοοικονομία έχει οδηγήσει σε αυξημένη ζήτηση για βιομάζα που θα αντικαταστήσει την παραγωγή ενέργειας από ορυκτά καύσιμα με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Οι πηγές αυτές ενέργειας από βιομάζα μπορούν να προέλθουν από δενδρώδεις ή μονοετείς καλλιέργειες και τα υπολείμματά τους», αναφέρουν οι συγγραφείς (σ.σ. βεβαίως, η βιομάζα μπορεί να παραχθεί και από την κοπριά των ζώων, κάτι που, όμως, δεν εξετάζεται στην παρούσα μελέτη).

Αξίζει να σημειωθεί ότι για την καταγραφή της εξέλιξης των χρησιμοποιούμενων γεωργικών εκτάσεων οι μελετητές αναφέρουν ότι άντλησαν στοιχεία από τη Eurostat και συγκεκριμένα από τα στοιχεία που δηλώνουν τα κράτη – μέλη και περιλαμβάνονται στην Έρευνα Διάρθρωσης Εκμεταλλεύσεων (FSS).

Οι συγγραφείς διευκρινίζουν ότι η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία κάνει διάκριση μεταξύ Αγροτικής Έκτασης μαζί με δασικές εκτάσεις (Farm Αrea), Γεωργικής Έκτασης άνευ δασικών εκτάσεων (Αgricultural Area) και Xρησιμοποιούμενης Γεωργικής Έκτασης (UAA). Η τελευταία αποτελεί και τη μικρότερη εκ των τριών μονάδων αγροτικής γης και ορίζεται ως «η συνολική έκταση που καταλαμβάνουν η αροτραία γη και οι μόνιμοι βοσκότοποι, καθώς και οι λαχανόκηποι (σ.σ. κατηγορία που απαντά σε πολύ περιορισμένο βαθμό σε ορισμένες χώρες, ενώ καταλαμβάνει αξιοσημείωτο ποσοστό μόνο σε μία χώρα, τη Μάλτα)».

Η Γεωργική Έκταση (ΑΑ) αποτελείται από τη χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση συν τη μη χρησιμοποιούμενη γεωργική έκταση, καθώς και τις εκτάσεις ειδικών καλλιεργειών (π.χ. καλλιέργειες μανιταριών).

Μειώθηκαν οι μόνιμες καλλιέργειες, αυξήθηκε η χρησιμοποιούμενη γη στην Ελλάδα

Στην παρούσα μελέτη επελέγησαν και αναλύθηκαν στοιχεία από τη βάση δεδομένων της Έρευνας Διάρθρωσης Εκμεταλλεύσεων της Eurostat για την τελευταία δωδεκαετία (2005-2016) για κάθε ένα από τα κράτη-μέλη της ΕΕ, αλλά και για το σύνολο των κρατών-μελών.

Μεταξύ του 2005 και του 2016, η Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση παρέμεινε σχετικά σταθερή σε ένα μέσο επίπεδο 173.720 τετραγωνικών χιλιομέτρων (km2). Η τιμή αυτή αποτελεί την υψηλότερη από το 2010, που είχε φτάσει τα 175.815 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Αντίθετα, στις άλλες δύο κατηγορίες (FA και AA), υπήρξε μικρή μείωση.

Στο σύνολο της ΕΕ των 28, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας, τόσο η αροτραία γη όσο και οι μόνιμες καλλιέργειες παρουσίασαν μείωση, τη στιγμή που οι μόνιμοι βοσκότοποι σημείωσαν αύξηση, τουλάχιστον μέχρι το 2010, εξ ου και το ιστορικό υψηλό που προαναφέρθηκε. Οι λαχανόκηποι μειώθηκαν περισσότερο, αλλά η έκταση που καταλάμβαναν ήταν ανέκαθεν πολύ περιορισμένη και με μικρή σημασία για τη Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση (UAA).

Όπως εξηγούν οι συγγραφείς, η Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση καλύπτει από 80% έως 82% της Αγροτικής Έκτασης. Το υπολειπόμενο ποσοστό αποτελείται από δασικές εκτάσεις και άλλες κατηγορίες γης που καταλαμβάνονται από κτήρια, λίμνες, δρόμους και αγροκτήματα. Όπως σημειώνουν οι συγγραφείς, «για να γίνει αντιληπτή η εξέλιξη στη Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση, θα πρέπει να δούμε τα επίπεδα ανά χώρα, όπως φαίνονται στον σχετικό πίνακα». Σύμφωνα με τα στοιχεία, η Γαλλία έχει τη μεγαλύτερη Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση (UAA), αλλά η Ισπανία έχει τη μεγαλύτερη Αγροτική Έκταση (FA).

Παρά τη σταθερότητα της Χρησιμοποιούμενης Γεωργικής Έκτασης υπάρχουν διαφορετικές τάσεις ανάλογα με το κράτος – μέλος. Οι πιο σταθερές χώρες είναι η Γαλλία, η Πορτογαλία, η Σλοβενία και η Σλοβακία. Αντίθετα, μεγάλες μειώσεις καταγράφονται για την Κύπρο, την Αυστρία, την Ολλανδία και τη Ρουμανία. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις συναντώνται σε Βουλγαρία, Κροατία, Ιρλανδία και Ελλάδα. Συγκεκριμένα, η αύξηση της Χρησιμοποιούμενης Γεωργικής Έκτασης έφτασε το 14% στην Ελλάδα, το 16% στην Ιρλανδία, το 60% στην Κροατία και το 64% στη Βουλγαρία.

Η μείωση στις αροτραίες εκτάσεις και στις μόνιμες καλλιέργειες των χωρών είναι πιο συνήθης σε σχέση με τη μείωση σε μόνιμους βοσκότοπους. Οι μεγαλύτερες αυξήσεις στους μόνιμους βοσκότοπους εντοπίζονται στη Βουλγαρία, στην Κροατία, στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Στις δύο τελευταίες, αυτή η τάση συνδυάζεται με ισχυρή μείωση στην αροτραία γη και στις μόνιμες καλλιέργειες.

Στο διάγραμμα 1 μπορείτε να δείτε την εξέλιξή της, από το 1975 έως το 2016 ανά κράτος – μέλος.

Διάγραμμα 1: Εξέλιξη στη Χρησιμοποιούμενη Γεωργική Έκταση (1975-2016)

Οι κυριότερες αιτίες για την εγκατάλειψη της αγροτικής γης

Σύμφωνα με τη μελέτη, υπάρχουν τέσσερις κατηγορίες παραγόντων που οδηγούν στην εγκατάλειψη της γης. Αυτές είναι:

1) Φυσικοί περιορισμοί που περιορίζουν την καταλληλότητα της χρήσης της γης για αγροτική παραγωγή,

2) κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες σε επίπεδο εκμετάλλευσης,

3) ευρύτεροι κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες και

4) αίτια λόγω της ευρωπαϊκής αγροτικής πολιτικής.

Ενδεικτικά παραδείγματα ανά κατηγορία είναι τα εξής:

1) Ξηροθερμικές συνθήκες και στρες που επηρεάζει τις λειτουργίες του φυτού, διάβρωση του εδάφους, βραχώδη εδάφη με μεγάλη κλίση και χαμηλή παραγωγικότητα κ.ά.

2) Έλλειψη κεφαλαίων για τη διατήρηση της αγροτικής δραστηριότητας, χαμηλής κλίμακας επενδύσεις, γη που παράγει ανεπαρκές εισόδημα για τη συνέχιση της λειτουργίας της εκμετάλλευσης κ.λπ.

3) Αυξημένες εισαγωγές ανταγωνιστικών προϊόντων, απώλεια/έλλειψη υποδομών και υπηρεσιών στα χωριά, χαμηλά επίπεδα εκπαίδευσης και παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών για προσαρμογή στην αλλαγή του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, έλλειψη εξοπλισμού και πόρων στις μικρές εκμεταλλεύσεις σε σύγκριση με τις μεγαλύτερες εκμεταλλεύσεις αστικοποίηση, έλλειψη τεχνολογίας και τεχνικής καθοδήγησης, γήρανση του αγροτικού πληθυσμού κ.ά.

Όσον αφορά την τρίτη κατηγορία, στη μελέτη γίνεται λόγος για τον παράγοντα της απώλειας της αξίας της αγροτικής γης. Όπως σημειώνουν οι συγγραφείς, «οι τιμές της αγροτικής γης είναι το αποτέλεσμα της ζήτησης και προσφοράς της γης. Σε περιοχές όπου η γη έχει εγκαταλειφθεί, η τιμή πέφτει, ενώ η προσφορά ανεβαίνει και με τη σειρά της οδηγεί σε μειωμένες τιμές γης. Η τιμή, επίσης, καθορίζεται από την ποιότητα της γης. Αν υπάρχει ισχυρός συσχετισμός με μειονεκτική γη, τόσο η στρεμματική απόδοση όσο και η απόδοση της επένδυσης είναι χαμηλή, κάτι που οδηγεί σε μειωμένη αξία ενοικίων γης. Τέλος, η τοποθεσία της γης επηρεάζει την τιμή της γης. Σε απομονωμένες αγροτικές περιοχές με χαμηλή πρόσβαση στις αγορές είναι δύσκολη η πρόσβαση στην παραγωγή της γης. Σε τέτοιες περιοχές, τα ενοίκια γης μπορεί να είναι χαμηλά ακόμα και σε γη με υψηλή παραγωγικότητα», επισημαίνουν οι συγγραφείς.

Όπως αναφέρεται στη μελέτη, αυτό που προκύπτει από τη σχετική βιβλιογραφία είναι ότι σε περιοχές όπου εγκαταλείφθηκε η χρήση της αγροτικής γης, το πιο πιθανό είναι ότι συνέτρεχαν συνδυαστικά ορισμένοι από τους ανωτέρω παράγοντες. «Τα πιο ισχυρά αίτια που οδηγούν στην εγκατάλειψη της γης σχετίζεται με κοινωνικά και οικονομικά κριτήρια», επισημαίνεται.

Σχετικά με την τέταρτη κατηγορία, το βασικό αίτιο εγκατάλειψης γης σχετίζεται με τον Πυλώνα 1 των Άμεσων Ενισχύσεων της ΚΑΠ. Σχετικά με αυτό, οι συγγραφείς δίνουν κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα: «Το 2018 οι Hart και Bas-Defossez (2018) κατέληξαν στο εύρημα ότι η εξαίρεση συγκεκριμένων αγροτικών οικοσυστημάτων από τον χαρακτηρισμό τους ως γεωργική γη έχει ως αποτέλεσμα να μην είναι επιλέξιμη για τις Άμεσες Ενισχύσεις της ΚΑΠ, κάτι που με τη σειρά του οδηγεί σε δύο σενάρια: Είτε στην εγκατάλειψη της γης είτε στην εντατικοποίησή της, ώστε να διασφαλιστεί ότι θα είναι επιλέξιμη.

Για παράδειγμα, το 2015, μόλις τέσσερα κράτη-μέλη θέλησαν να ορίσουν ως επιλέξιμη βοσκήσιμη γη, στην οποία η ποώδης χορτονομή δεν ήταν επικρατούσα (Ελλάδα, Γαλλία, Ισπανία και Ηνωμένο Βασίλειο, με την εξαίρεση της Ουαλίας). Στην Ανδαλουσία τα κριτήρια επιλεξιμότητας για τις Άμεσες Ενισχύσεις και ο ορισμός των μόνιμων βοσκότοπων οδήγησε σε μείωση των δασωδών λιβαδιών που ορίζονταν επιλέξιμα για τις ενισχύσεις του Πυλώνα 1 και μπορεί να οδηγούσαν σε εγκατάλειψή της.

Πλήθος περιπτώσεων εγκατάλειψης γης στη Βόρεια Ελλάδα

Aξίζει να σημειωθεί ότι περιπτώσεις ενδείξεων εγκατάλειψης γης υπάρχουν διάσπαρτες σε όλη την Ευρώπη, μεγάλη συγκέντρωση τέτοιων περιπτώσεων παρατηρείται στη Νότια Ευρώπη και ιδιαίτερα σε περιοχές της Κεντρικής Ισπανίας, σε όλη την Πορτογαλία πλην του κεντρικού τμήματος, στην Κορσική και στη Βόρεια Ελλάδα. Ως προς τις περιπτώσεις ενδείξεων εγκατάλειψης γης, που μπορούν να συσχετιστούν με μετατροπή σε περιοχές οικολογικής προστασίας (Natura 2000), η εικόνα είναι πιο διαφοροποιημένη. Παρ’ όλα αυτά και πάλι υψηλή συγκέντρωση περιπτώσεων συναντάται σε μεγάλο εύρος της Ισπανίας και της Πορτογαλίας στις περιοχές της Σικελίας, της Απουλίας, της Βασιλικάτας και της Λιγκούρια (Ιταλία) στη μεσογειακή ζώνη της Κροατίας και σε περιοχές της Βόρειας Ελλάδας.

Προτάσεις για την αντιστροφή της εγκατάλειψης γης

Στη μελέτη διατυπώνονται προτάσεις για την αντιμετώπιση του φαινομένου της εγκατάλειψης γης. Σε ό,τι αφορά τα μέτρα πολιτικής για τη διατήρηση της παραγωγής ή την επανενεργοποίηση αγροτικής γης, μεταξύ άλλων, προτείνονται:

✱ Τα κράτη – μέλη με ημιτελή συστήματα καταχώρισης γης θα πρέπει να βάλουν προτεραιότητα την ολοκλήρωσή τους, ώστε να είναι ξεκάθαρος ο ιδιοκτήτης προβληματικής γης, προκειμένου να ληφθούν μέτρα επικοινωνίας με την ιδιοκτησία για την αντιμετώπιση τέτοιων ζητημάτων.

✱ Τα κράτη – μέλη θα πρέπει να αποτυπώνουν ξεκάθαρα τα αίτια της εγκατάλειψης γης στα Στρατηγικά τους Σχέδια και να επισημαίνεται ποιες από τις περιοχές σε κίνδυνο μπορούν να διατηρήσουν τη γεωργική τους δραστηριότητα και ποιες είναι κατάλληλες για άλλες χρήσεις. Εν συνεχεία, να εφαρμόζουν το κατάλληλο μείγμα δράσεων της ΚΑΠ για την ενίσχυση της βιώσιμης διαχείρισης της γης, αλλά και για την επίλυση κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων, όπως η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός στις αγροτικές περιοχές.

✱ Μεγαλύτερη αξιοποίηση δράσεων καινοτομίας, με στόχευση στις τοπικές κοινωνίες. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν στο LEADER, στις επιχειρησιακές ομάδες της Ευρωπαϊκής Σύμπραξης Καινοτομίας για τη γεωργία EIP-AGRI και στο LIFE.

Τέλος, προτείνεται δέσμη μέτρων για την προώθηση της παραγωγής ενέργειας από βιομάζα σε μέχρι πρότινος μη αξιοποιούμενη, εγκαταλειμμένη ή υποβαθμισμένη γη.