Η ΚΑΠ, η Πράσινη Συμφωνία, οι αγρότες της Ευρώπης και η… διαφιλονικούμενη αειφορία

Τον Απρίλιο του 2024, παρακολουθήσαμε τους αγρότες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να κατακλύζουν το κέντρο των Βρυξελλών. Οι διαδηλώσεις τους πήραν τη μορφή μιας βίαιης διαμαρτυρίας, την οποία πραγματοποίησαν σωριάζοντας πατάτες στο οδόστρωμα με μπουλντόζες και καίγοντας σανό και λάστιχα πάνω στην άσφαλτο.

Οι εικόνες μιας πυρκαγιάς στις Βρυξέλλες, σε μικρή απόσταση από την έδρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν απέσπασαν την προσοχή της παγκόσμιας κοινής γνώμης τόσο όσο το πρώτο κύμα των αγροτικών κινητοποιήσεων που εκδηλώθηκε τον Ιανουάριο του 2024. Όμως, σε μια ήπειρο που πριν από 60 χρόνια ο αγροτικός πληθυσμός αριθμούσε το 41% του συνολικού πληθυσμού ¹, ποια είναι η σημασία και η επικαιρότητα των αγροτικών αιτημάτων; Από ποια κίνητρα εκπορεύονται; Και τι απαντά η Ευρωπαϊκή Ένωση σε αυτά;

Από το τέλος του 2023, οι αγρότες της Ευρώπης κατέβηκαν στους δρόμους με κεντρικό αίτημα τη βιωσιμότητα των εισοδημάτων τους σε συνθήκες ραγδαίας αύξησης του κόστους παραγωγής εμπορεύσιμων αγροτικών προϊόντων. Διαμαρτυρήθηκαν πως οι τιμές για το πετρέλαιο, το ηλεκτρικό ρεύμα και τα αγροεφόδια έχουν αγγίξει δυσθεώρητα ύψη για τον ετήσιο προϋπολογισμό του μέσου παραγωγού. Στον πυρήνα των διαδηλώσεών τους βρισκόταν η πρόσβαση σε αξιοπρεπές εισόδημα.

Τα αιτήματα των αγροτών εκφράστηκαν με φόντο δύο αλλαγές: Πρώτον, μία εν εξελίξει περιβαλλοντική καταστροφή, που απειλεί να διαταράξει τη διατροφική αφθονία, όπως τη γνωρίσαμε από το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η καταστροφή της σοδειάς και των αγροτικών υποδομών τον Σεπτέμβριο του 2023 στη Θεσσαλία, οι παρατεταμένες ξηρασίες και η λειψυδρία είναι ένα παράδειγμα για το πώς επείγουσες τοπικές ανθρωπιστικές κρίσεις και φυσικές καταστροφές μετατρέπονται σε χρόνιες εστίες προβλημάτων. Οι διαμαρτυρίες των αγροτών συμπίπτουν, επομένως, με μια τομή στη μεταπολεμική εγγύηση πως ο Πρώτος Κόσμος θα μπορεί αέναα να εξασφαλίζει υπεραφθονία αγροτικών αγαθών στην παγκόσμια αγορά σε προσιτή τιμή για τους καταναλωτές και βιώσιμο εισόδημα για τους παραγωγούς.

Δεύτερον, η διαμαρτυρία αυτή είναι απότοκο γεωπολιτικών εντάσεων που θέτουν υπό αμφισβήτηση τις υποσχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με τη δασμολογική προστασία των πολιτών της. Ο πόλεμος στο έδαφος της Ουκρανίας ώθησε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να καταργήσει τους δασμούς για τα ουκρανικά αγροτικά προϊόντα που εισέρχονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, προκαλώντας έτσι εμπορικό ανταγωνισμό με τα ίδια τα κράτη-μέλη της. Τα φθηνά ουκρανικά προϊόντα εκτόπισαν παραγωγούς της ΕΕ από τις εξαγωγικές αγορές εκτός της Κοινής Αγοράς. Επιπλέον, οι αγρότες διαμαρτύρονται πως η ΕΕ εμφανίζεται λιγότερο ανταγωνιστική στο πλαίσιο διεθνών εμπορικών συμμαχιών. Συγκεκριμένα, θεωρούν πως η εμπορική συμφωνία της ΕΕ με τη λατινοαμερικάνικη αγορά MERCOSUR (Southern Common Market) και την καναδική αγορά στο πλαίσιο της CETA (Comprehensive Economic and Trade Agreement) υπονομεύει την ανταγωνιστικότητα των ευρωπαϊκών αγροτικών προϊόντων.

Η εισοδηματική στήριξη αποτελεί το νήμα που συνδέει το παρελθόν με το παρόν των διαδηλώσεων. Το αίτημα για υψηλότερο αγροτικό εισόδημα είναι τόσο παλιό, όσο και η ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πηγαίνει πίσω στις κινητοποιήσεις που ακολούθησαν τη θέσπιση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) με τη Συνθήκη της Ρώμης το 1957. Το ζητούμενο των εθνικών κυβερνήσεων ήταν τότε να ενσωματώσουν τους παραγωγούς στο εξαγωγικό εμπόριο, καθιστώντας πιο ανταγωνιστικά τα προϊόντα που αυτοί παρήγαγαν στα αγροκτήματά τους. Από τη γένεση της ΚΑΠ, και σε διαφορετικές στιγμές της μεταπολεμικής ιστορίας, οι αγρότες διαδήλωσαν για τις τιμές των προϊόντων τους σε σχέση με το κόστος παραγωγής και την αποσύνδεση της τιμής τους από αυτήν που καλείται να πληρώσει ο καταναλωτής. Πολλές από τις διαμαρτυρίες εκφράστηκαν εν μέσω οικονομικών κρίσεων και αστάθειας των νομισματικών αξιών.

Παρά τις εξαγγελθείσες αλλαγές στα αγροκτήματα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προέβαλε τη δυνατότητα κερδοφορίας του βιομηχανικού κεφαλαίου σε «πράσινη ενέργεια» ως πανάκεια των προβλημάτων

Οι διαχρονικά «παράλληλες» πραγματικότητες των πολιτικών και της υπαίθρου

Ωστόσο, η ΚΑΠ είχε σχεδιαστεί κατ’ αρχήν ως πολιτική προστασίας των αγορών, και όχι των παραγωγών. Στόχος της ήταν η έμμεση προστασία των παραγωγών μέσω ανταγωνιστικών τιμών στο εσωτερικό της Κοινής Αγοράς. Αυτή η οπτική απείχε παρασάγγας από την πραγματικότητα της ευρωπαϊκής υπαίθρου, γιατί η κατά τόπους παραγωγή σε πολλές περιοχές της Ευρώπης δεν ήταν έτοιμη να εξάγει σε μεγάλες ποσότητες. Πολλές οικογένειες εφάρμοζαν ακόμα το 1960 και το 1970 πρακτικές αυτοκατανάλωσης και συνεταιριστικής βοήθειας με τη μορφή ατομικών ή συλλογικών δανείων.

Πολλά αγροκτήματα δεν ήταν μόνο μικρά σε μέγεθος για να ακμάσουν ως αυτόνομες επιχειρηματικές μονάδες, αλλά ακόμη πολλά από τα προϊόντα τους δεν εμπεριέχονταν στη λίστα των πιο προσοδοφόρων σπόρων και ποικιλιών που ενέκριναν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αμερικάνικοι οργανισμοί και ο ολιγοπωλιακός ανταγωνισμός πολυεθνικών εταιρειών. Οι παραγωγοί παρέμεναν στο επάγγελμα με τη βοήθεια της κρατικής πρόνοιας, ή, άλλοτε, εγκατέλειπαν μαζικά το αγροτικό επάγγελμα.

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στο εξής, η Κοινή Αγορά βρέθηκε στη διελκυστίνδα ενός δομικού προβλήματος. Ανά περιόδους, όσο τα προϊόντα λάμβαναν υψηλότερες τιμές πώλησης, τόσο η προσφορά τους αυξανόταν, με αποτέλεσμα τα πλεονάσματα αγροτικών αγαθών να διογκώνονται και η ζήτηση να παραμένει στάσιμη. Οι αγρότες έβλεπαν τα προϊόντα τους να μένουν απούλητα ή να αποζημιώνονται για αυτά ανεπαρκώς. Ως φυγή από αυτό το αδιέξοδο προτάθηκε το 1992 η μεταρρύθμιση MacSharry, η οποία άρχισε να χορηγεί στρεμματικές αποζημιώσεις σε μικρούς παραγωγούς και όχι επιδοτήσεις για τις τιμές που λάμβαναν τα προϊόντα τους στην Κοινή Αγορά ². Ταυτόχρονα, η μεταρρύθμιση ενθάρρυνε τη συνταξιοδότηση αγροτών και την απόσυρση γης από την καλλιέργεια. Η πολιτική επιδοτήσεων ενίσχυσε την οικονομική συντήρηση αγροτικών οικογενειών σε μια ύπαιθρο που δημογραφικά συρρικνωνόταν, ενώ συγχρόνως επιχείρησε να συγκεντρώσει την επιχειρηματική γεωργία σε λιγότερα χέρια.

Οικολογικά Σχήματα που απευθύνονται σε υπό όρους γεωργούς

Όμως, το αίτημα για σταθερό εισόδημα από επιδοτήσεις, ενώ δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί το κέντρο των αγροτικών διαδηλώσεων, αποκτά σήμερα νέες προεκτάσεις. Η πρόσφατη μεταρρύθμιση της ΚΑΠ, γνωστή ως Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία (European Green Deal), διακήρυξε τον στόχο να στηρίξει τα αγροτικά εισοδήματα μέσα από χρηματοδοτικά κίνητρα για τη μείωση εκπομπών άνθρακα στα αγροκτήματα (decarbonization, απανθρακοποίηση). Η διαφορά είναι πως η μείωση εκπομπών στα αγροκτήματα θα αποτελεί πλέον προϋπόθεση για την πρόσβαση των αγροτών σε περιοδικές επιδοτήσεις. Μέρος των διαδηλώσεων αφορά και αυτή την αλλαγή.

Συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ορίζει πως νεόκοπα Οικολογικά Σχήματα (eco-schemes) θα εξασφαλίζουν χρηματική βοήθεια σε αγρότες που εφαρμόζουν πρακτικές όπως η αγρανάπαυση, η κομποστοποίηση, η φύτευση ψυχανθών και η οργανική καλλιέργεια, εκτοπίζοντας τη ρυπογόνο γεωργία. Ωστόσο, παρά τις όποιες καλές προθέσεις, αυτά τα μέτρα αφορούν υπό όρους γεωργούς, που πληρούν συγκεκριμένα επαγγελματικά κριτήρια και συνοδεύονται από έναν μεγάλο όγκο ψηφιακής γραφειοκρατίας. Τα δεσμευμένα από την ΕΕ ποσά για τα eco-schemes, ωστόσο, προσκρούουν σε επείγοντα προβλήματα όπως η αραίωση των βροχοπτώσεων και τα ακραία καιρικά φαινόμενα ³.

Η ταυτόχρονη εισοδηματική και περιβαλλοντική κρίση δυσχεραίνουν το έργο των αγροτικών πολιτικών όχι μόνο στην ευρωπαϊκή ήπειρο, αλλά παγκοσμίως. Ωστόσο, η ευρωπαϊκή νομοθεσία συνυφαίνει τις δύο αυτές παράλληλες κρίσεις με μια διαφιλονικούμενη αειφορία: Την αειφορία της επέκτασης των κεφαλαιακών επενδύσεων, όχι την αειφορία της φύσης και των φυσικών πόρων. Παρά τις εξαγγελθείσες αλλαγές στα αγροκτήματα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προέβαλε τη δυνατότητα κερδοφορίας του βιομηχανικού κεφαλαίου σε «πράσινη ενέργεια» ως πανάκεια των προβλημάτων.

«Πράσινη ανάπτυξη» ερήμην της φύσης

Στα έδρανα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η διαπραγμάτευση των αγροτικών εισοδημάτων εξαρτάται πρώτιστα από τις συμφωνίες που διεξάγονται για τη διατήρηση ισχύος του βιομηχανικού κεφαλαίου στη γεωργία. Η «πράσινη ανάπτυξη» στην Πράσινη Συμφωνία προτείνει την επένδυση σε νέα ενεργειακά προϊόντα (ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά, ηλεκτρικά οχήματα) ως λύση για την παραγωγή φτηνής ενέργειας, η οποία θα προστατεύσει το περιβάλλον και τα εισοδήματα ⁴. Το σκεπτικό αυτό αφορά την παραγωγή «καθαρής ενέργειας» κατά τη μεταποίηση και την εμπορευματοποίηση των προϊόντων. Όμως, δεν αφορά το μέγεθος της ενέργειας που καταναλώνουμε, δηλαδή πολιτικές για τη μείωση της κατανάλωσης. Αφορά μόνο αλλαγή στον τρόπο που παράγουμε ενέργεια, εστιάζοντας στη μείωση των επιπτώσεων από τη –συνεχιζόμενα διογκούμενη– σπατάλη ενέργειας.

Η νέα ενέργεια ανοίγει πρόσφορα επενδυτικά πεδία για τις βιομηχανικές εταιρείες ερήμην της φύσης. Στον αντίποδα, το ζήτημα της σπατάλης των 58 εκατομμυρίων τόνων φαγητού ετησίως μόνο μέσα στο έδαφος της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν έχει τεθεί επί τάπητος ως παράγοντας ρύπανσης, ή έστω ως παράγοντας που επιδεινώνει την ίδια την εισοδηματική κρίση (άρα και την ευημερία του οικονομικού συστήματος) ⁵.

Μονομερής προστασία του περιβάλλοντος

Επίσης, μονομερής είναι και η προστασία της φύσης όπως αποτυπώνεται στο κείμενο της Πράσινης Συμφωνίας, καθώς εστιάζει στη μείωση των εκπομπών του άνθρακα, με στόχο την επίτευξη της λεγόμενης «κλιματικής ουδετερότητας». Με το πρόγραμμα «Fit for ’55», η Ευρωπαϊκή Ένωση προτίθεται να μειώσει τις εκπομπές άνθρακα κατά 50% μέχρι το 2030. Τη σημασία της «απανθρακοποίησης» διατύπωσε η ίδια η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν το 2021, όταν ισχυρίστηκε πως η ευρωπαϊκή ήπειρος είναι υπεύθυνη μόνο για το 8% των συνολικών εκπομπών άνθρακα στον κόσμο ⁶. Θέση που απηχεί την αντίληψη πως ένας μόνο παράγοντας μπορεί να «διορθώσει» το πρόβλημα της περιβαλλοντικής καταστροφής, ενώ ταυτόχρονα επιχειρεί να απενοχοποιήσει την ΕΕ σε σχέση π.χ. με τη ρυπογόνο Ασία. Ένοχες οι άλλες ήπειροι, αλλά, βέβαια, όχι εταιρείες-κολοσσοί που ρυπαίνουν εκτός Ευρώπης προς όφελός της και ερήμην των πληθυσμών, των οικοσυστημάτων και της πρόσβασης σε τροφή και νερό.

Κριτικές της Πράσινης Συμφωνίας αναφέρουν, για παράδειγμα, ότι το περιβάλλον υπονομεύεται, γιατί η προστασία του συνδέεται με την αύξηση του ΑΕΠ, την ίδια στιγμή που οι μεσοπρόθεσμοι στόχοι για προστασία απειλούμενης πανίδας και χλωρίδας δεν έχουν επιτευχθεί παρά ελάχιστα ⁷. Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το 63% της ευρωπαϊκής πανίδας διαβιεί σήμερα υπό άσχημες συνθήκες, ενώ το 81% των οικότοπων είναι υποβαθμισμένο ⁸. Επιπρόσθετα, η πάταξη περιβαλλοντικών εγκλημάτων από την ΕΕ υπήρξε πολύ περιορισμένη από το 2008 ως το 2021 ⁹.

Εύλογα, οι αγρότες ζητούν να διατηρήσουν τα προνοιακά οφέλη που η ΚΑΠ τους προσφέρει για να μπορούν να συμπληρώνουν το ετήσιο εισόδημά τους και να παραμείνουν στο αγροτικό επάγγελμα

Αγροτικά αιτήματα και κινητοποιήσεις

Από την πλευρά του, ο αγροτικός-συνδικαλιστικός κόσμος διαμαρτύρεται για το μειωμένο του εισόδημα με κριτήρια καταναλωτικής δύναμης, αλλά όχι σε συνδυασμό με το είδος της ενέργειας και των μέσων παραγωγής που χρησιμοποιεί για να παραγάγει και τις επιπτώσεις τους στη φύση. Τα αιτήματά του αφορούν το μερίδιο του κρατικού προϋπολογισμού για κοινωνική πρόνοια με τη μορφή επιδοτήσεων, prime και αποζημιώσεων, όπως συμβαίνει δεκαετίες τώρα. Εύλογα, οι αγρότες ζητούν ό,τι ζητούσαν και τότε: Να διατηρήσουν τα προνοιακά οφέλη που η ΚΑΠ τους προσφέρει για να μπορούν να συμπληρώνουν το ετήσιο εισόδημά τους και να παραμείνουν στο αγροτικό επάγγελμα.

Το διαρκές αίτημα για εισόδημα αντικατοπτρίζει πως η ιστορική προτεραιότητα της ΚΑΠ για υψηλή παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα έχει διαποτίσει τον κώδικα πολιτικών και κοινωνικών αξιών των αγροτών και τον τρόπο με τον οποίο πολλοί από αυτούς αντιμετωπίζουν οι ίδιοι το επάγγελμά τους. Οι φετινές αγροτικές κινητοποιήσεις δεν έβαλαν φωτιά στα σκιάχτρα των Ευρωπαίων ηγετών τους όπως άλλοτε, αλλά έδειξαν την οργή τους, ζητώντας από τα πολιτικά ινδάλματά τους χρηματικές παροχές που ισχυροποιούν την κερδοφορία της βιομηχανίας και του μάρκετινγκ στον κλάδο των τροφίμων. Παράδοξο; Γι’ αυτό χρειάζεται ακόμη να συλλογιστούμε ποιοι είναι οι αγρότες που διαδηλώνουν. Εκπροσωπούν τη γεωργία εντάσεως κεφαλαίου; Είναι μικροί παραγωγοί; Ή πληγέντες από φυσικές καταστροφές; Και, τελικά, πώς θα γινόταν να συγκροτηθεί ένα ενιαίο ευρωπαϊκό αγροτικό μέτωπο με κοινά ζητούμενα απέναντι στις περιβαλλοντικές προκλήσεις;

Είναι πάντως αξιοσημείωτο το ότι στη Γερμανία διαδήλωσαν, μεταξύ άλλων, οι έμμεσα απασχολούμενοι στη γεωργία με το σύνθημα «Χωρίς εμάς, δεν υπάρχει φαγητό!», συνδέοντάς το με τα στάδια της διακίνησης των προϊόντων και όχι με την καθαυτό παραγωγή τους ¹⁰. Αυτό το σύνθημα το πρόταξαν ως επιχειρηματική οντότητα, αποτελούμενη σε μεγάλο βαθμό από μεταφορείς προϊόντων και μεσάζοντες, που εργάζονται στο αγροτικό εμπόριο. Αυτή η ομάδα δεν διαδήλωσε πρωτίστως για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, ούτε για τον τρόπο με τον οποίο η αλυσίδα εμπορευματοποίησης των αγαθών επηρεάζει την πρόσβαση σε υδάτινους πόρους, την τροφή των ζώων και την ποιότητα των εδαφών ή του αέρα. Διαδήλωσε ως κλάδος που ζημιώνεται από την επένδυση σε βιομηχανικά προϊόντα και σε νέες ψηφιακές υπηρεσίες, των οποίων η σύνδεση με τα επίδικα της περιβαλλοντικής προστασίας δεν είναι προφανής.

Οι εστίες των αγροτικών κινητοποιήσεων μειώθηκαν τον Μάιο και τον Ιούνιο, όταν η διεξαγωγή των ευρωεκλογών έφερε στο προσκήνιο ως μείζον γεωπολιτικό ζήτημα τις πολεμικές δαπάνες και δευτερευόντως το μέλλον της γεωργίας. Σήμερα, η διαπραγμάτευση της Πράσινης Συμφωνίας φαίνεται να παίρνει μια νέα τροπή, καθώς η ευρωπαϊκή ήπειρος δέχεται τις πιέσεις μιας χρόνιας οικονομικής ύφεσης, με μειούμενη ανταγωνιστικότητα στις διεθνείς αγορές.

Η εισοδηματική και προνοιακή πολιτική για τους αγρότες δεν εξασφαλίζεται ούτε με τη συγκέντρωση των επενδυτικών πρωτοβουλιών σε ενεργειακές επιχειρήσεις, ούτε με την απειλή καταστροφής των παραγωγικών τους μέσων, που είναι κατ’ αρχήν η ίδια η καλλιεργήσιμη γη, οι υδάτινοι πόροι και τα δάση.

Δεν θα θυσιάσει την οικονομική μεγέθυνση η ΕΕ

Η επανεκλεγείσα στην προεδρία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής φον ντερ Λάιεν ανακοίνωσε στις 18 Ιουλίου 2024 ότι η Πράσινη Συμφωνία στρέφεται τώρα στον πυρήνα της στη στήριξη των βιομηχανικών επενδύσεων για την παραγωγή «καθαρής ενέργειας» ¹¹. Σε συνδυασμό με την οικονομική στασιμότητα των ευρωπαϊκών επενδυτικών κεφαλαίων, η Συμφωνία γίνεται, λοιπόν, έμβολο για την ενεργειακή κερδοφορία. Προκρίνεται έτσι πως το Clean Industrial Deal που προαναγγέλλει η φον ντερ Λάιεν είναι πιο σημαντικό από την περιβαλλοντική προστασία, με βάση το σκεπτικό πως η Ευρωπαϊκή Ένωση σε καμία περίπτωση δεν θα θυσιάσει την οικονομική μεγέθυνση χάριν της μακροπρόθεσμης αποκατάστασης του περιβάλλοντος ως πρωταρχικού αγαθού για τη ζωή και την ευημερία των κοινωνιών.

Επενδυτική ευρωστία δεν μπορεί να υπάρχει στη γεωργία χωρίς μέριμνα για περιβαλλοντική προστασία στο όνομα της ίδιας της φύσης και όχι ως προκάλυμμα για πρόσκαιρα πεδία κερδοφορίας. Ομοίως, η εισοδηματική και προνοιακή πολιτική για τους αγρότες δεν εξασφαλίζεται ούτε με τη συγκέντρωση των επενδυτικών πρωτοβουλιών σε ενεργειακές επιχειρήσεις, ούτε με την απειλή καταστροφής των παραγωγικών τους μέσων, που είναι κατ’ αρχήν η ίδια η καλλιεργήσιμη γη, οι υδάτινοι πόροι και τα δάση. Έτσι, το ιστορικά επίκαιρο ερώτημα για τη στήριξη των αγροτών και των οικογενειών τους χάνεται μέσα στον κονιορτό μιας υποτιθέμενης «πράσινης στροφής», που όμως υποβαθμίζει περισσότερο το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε.