Τα έθιμα του Δωδεκαήμερου στη Δυτική Μακεδονία συνοδεύουν συνήθειες των Αρχαίων Ελλήνων με ιδιαίτερους λατρευτικούς και θρησκευτικούς συμβολισμούς, αλλά και με παγανιστικά στοιχεία που συνδέθηκαν με την καθημερινότητα των ανθρώπων και τα οποία αναβιώνουν τις ημέρες αυτές. Από τα κορυφαία γεγονότα των εορταστικών ημερών είναι τα τραγούδια και τα κάλαντα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς.
Τα πρωτοχρονιάτικα τραγούδια, όπως και τα κάλαντα που τραγουδούσαν τις ημέρες των γιορτών, είναι ευχές και εγκώμια για τους ανθρώπους του σπιτιού, τον νοικοκύρη, την νοικοκυρά, τον παπά, τα μικρά παιδιά, τους ξενιτεμένους. Τα κάλαντα της σούρβας, όπως λέγονται, τα τραγουδούσαν παιδιά, το πρωί της παραμονής του νέου έτους, πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι με σακούλια στα χέρια.
Όπως εξηγεί η κυρία Θεοδώρα Λειψιστινού, φιλόλογος από τον Πελεκάνο Κοζάνης και συγγραφέας του βιβλίου «Πέλεκα: Όψεις πολιτισμού – Δρώμενα και ακούσματα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», η οικοδέσποινα φιλοδωρούσε τα παιδιά σούρβα και κάστανα, καρύδια και αμύγδαλα. Η λέξη σούρβα προέρχεται από το δέντρο σορβιά, τα κλαδιά της οποίας συνήθιζαν να καίνε την ημέρα εκείνη. Θεωρούνταν ιερό δέντρο, που απέτρεπε τις κακές δυνάμεις, βοηθούσε να διαβαστεί το μέλλον και έφερνε τύχη. Σε κάποια μέρη, και το ραβδί με το οποίο χτυπούσαν τις πόρτες τα παιδιά για τα κάλαντα ήταν από ξύλο σορβιάς.
«Ξημερώνοντας η πρωτοχρονιά, όλοι πήγαιναν στην εκκλησία. Μετά την απόλυση ξεκινούσε γλέντι, ενώ το μεσημέρι γινόταν το διάλειμμα για την κοπή της βασιλόπιτας. Η οικοδέσποινα ετοίμαζε, από την παραμονή, τη πιτουρόπιτα, που ήταν φύλλα ανοιγμένα ένα-ένα και γέμιση μόνον τυρί. Κάτω από το επάνω φύλλο έμπαινε το φλουρί», σημειώνει η κα Λειψιστινού.
Όπως λέει η ίδια, το μεσημέρι της πρωτοχρονιάς τοποθετούσαν την πίτα στο τραπέζι και γύρω γύρω καθόταν όλη η οικογένεια. Ακολούθως, το πιο σεβαστό πρόσωπο της οικογένειας την σταύρωνε τρεις φορές και την έκοβε σε «φιλιά» (τριγωνικά κομμάτια). «Το πρώτο κομμάτι ήταν για τον Άη Βασίλη κι αν τύχαινε το φλουρί σε αυτόν σήμαινε ότι ο Άγιος θα βοηθούσε. Το δεύτερο κομμάτι ήταν για το σπίτι, κι αν έπεφτε σε αυτό, τότε έλεγαν ότι το σπίτι θα ευημερούσε. Το τρίτο ήταν για τα πρόβατα και σήμαινε ότι θα αποκτούσαν βιος», λέει χαρακτηριστικά η κα Λειψιστινού.
Μετά την κοπή της βασιλόπιτας, σε πολλά μέρη των χωριών του Βοΐου ξεκινούσαν τα γλέντια και ο χορός των καρναβαλιών, τα Μπουμπουσάρια. «Πολλά έθιμα παραπέμπουν στην αρχαιότητα. Η βασιλόπιτα παραπέμπει στις προσφορές των άρτων στους θεούς. Είναι οι λεγόμενοι εορταστικοί άρτοι.
Ανάμεσα στα έθιμα της γιορτής Σατουρνάλια, αφιερωμένη στον θεό Σατούρνο, που αντιστοιχεί στον θεό Κρόνο, ήταν και η συνήθεια να ζυμώνουν πλακούντες, δηλαδή μακρινούς συγγενείς της πίτας και του κέικ», επισημαίνει η ίδια. Σημειώνει, τέλος, ότι οι Ρωμαίοι ήταν αυτοί που καθιέρωσαν το μεταλλικό νόμισμα μέσα στους πλακούντες, για υγεία και καλή χρονιά.
