Ένα έθιμο με βαθιές ρίζες στη βορειότερη χώρα της Βαλτικής, το οποίο περιλαμβάνεται στη λίστα Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco, βρίσκεται το τελευταίο διάστημα ξανά στη διεθνή επικαιρότητα. Αφορμή, το βιωματικό ντοκιμαντέρ «Η Αδελφότητα της Καπνιστής Σάουνας», το οποίο διαδραματίζεται στον συγκεκριμένο «ιερό» χώρο και αποτέλεσε την επίσημη πρόταση της Εσθονίας για τα Όσκαρ.
Καταμεσής μιας δασώδους, σκεπασμένης από πυκνό χιόνι περιοχής της χειμερινής, παρθένας υπαίθρου της Νότιας Εσθονίας, δεσπόζει μια μεγάλη ξύλινη καλύβα, από τη στέγη της οποίας βγαίνουν καπνοί. Είναι μια παραδοσιακή σάουνα, στο σκοτάδι της οποίας γυναίκες διαφορετικών ηλικιών και προσωπικοτήτων μοιράζονται μεταξύ τους απόκρυφες εμπειρίες και μυστικά.
Στη βραβευμένη στο Φεστιβάλ του Sundance «Αδελφότητα της Καπνιστής Σάουνας» (πρωτ. τίτλος «Savvusanna Sosarad» / αγγλ. τίτλος «Smoke Sauna Sisterhood», 2023), η οποία αποτέλεσε την πρόταση της Εσθονίας για το φετινό Όσκαρ Καλύτερης Διεθνούς Ταινίας, η
διαχρονική τοπική παράδοση της σάουνας καπνού (σ.σ. γνωστή ως «savvusanna kombo») γίνεται καλλιτεχνική αφορμή για ένα πρωτότυπα σκηνοθετημένο ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους. Το τελικό αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας είναι ένα έργο που βιώνεται ως μυσταγωγική τελετουργία γυναικείου συνασπισμού και αλληλοενδυνάμωσης.
Ο φακός της Άνα Χιντς σαρώνει απενοχοποιημένα σπιθαμή προς σπιθαμή τα ιδρωμένα γυμνά κορμιά (τα αληθινά, τα καθημερινά), αλλά και τις εγκλεισμένες –σε εκείνα– ψυχές (των αληθινών, καθημερινών ηρωίδων), γενόμενος ένα με τη χορογραφία των αναθυμιάσεων της σάουνας για να διεισδύσει αόρατα και αθόρυβα στα δυσεπούλωτα τραύματά τους. Σύντομα, το μικρό οικοσύστημα της ξύλινης καλύβας, με τα καυτά, ατμίζοντα νερά του, θα μετατραπεί σε άτυπο εξομολογητήριο για τα μέλη της «αδελφότητας», τα οποία βρίσκουν εκεί έναν δικό τους ιερό και απαραβίαστο χώρο.
Το θέαμα των ψυχών, οι οποίες αποχωρίζονται τα μυστικά τους, δεν θα αργήσει να γίνει το ίδιο αποκαλυπτικό με εκείνο των σωμάτων. Οι γυναίκες απογυμνώνονται από την ντροπή και την ενοχή που τους φόρτωσε η πατριαρχία, διηγούμενες, η μία μετά την άλλη, τα συμβάντα καταπίεσης, περιφρόνησης ή κακοποίησης που τις έχουν στιγματίσει. Αρπάζουν, έτσι, την ευκαιρία να «ξορκίσουν» τα τραύματά τους και να «αποφορτιστούν» από αυτά, ξεσπώντας σε γέλια ή κλάματα και εμψυχώνοντας η μία την άλλη.
Η δύναμη της αλήθειας
«Η Αδελφότητα της Καπνιστής Σάουνας» δεν απαρτίζεται από ηθοποιούς που υποδύονται έναν ακόμη ρόλο, αλλά από πρόσωπα που έχουν πράγματι μυηθεί σε αυτή την ξεχωριστή τοπική παράδοση. Για τις εν λόγω γυναίκες, η συμμετοχή σε αυτόν τον κύκλο είναι μια πολυεπίπεδα καθαρτική, θεραπευτική και εν τέλει αναγεννητική διαδικασία, η οποία αποβάλλει τις τοξίνες από τον οργανισμό τους, κυριολεκτικά και μεταφορικά.
Για τον θεατή, είναι κατά κύριο λόγο μια ευλογημένη συγκυρία, στην οποία το περιορισμένης αφηγηματικής ισχύος υλικό των μεμονωμένων γυναικείων μαρτυριών απογειώνεται χάρη σε μια ευρηματική, υποβλητική και στη βάση της μινιμαλιστική κινηματογραφική προσέγγιση πάνω στην έννοια του βιωματικού ντοκιμαντέρ.
Η ταινία συνεχίζει να προβάλλεται σε επιλεγμένες ελληνικές αίθουσες από τη Filmtrade.
Στη λίστα Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UnescoΙστορικά, οι περισσότερες σάουνες καπνού βρίσκονται στον εσθονικό Νότο, γεγονός που σχετίζεται με την πυκνότητα των οικισμών σε αυτό το κομμάτι της χώρας. Το 2014, η συγκεκριμένη εμβληματικού χαρακτήρα παράδοση για την περιοχή Vana-Voromaa της Νότιας Εσθονίας συμπεριλήφθηκε στη λίστα Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco.
Σήμερα, οι συγκεκριμένοι ντόπιοι μπορούν να καυχιούνται ότι έχουν διαφυλάξει το αυθεντικό μοντέλο σάουνας· μια ξύλινη καλύβα χωρίς καμινάδα, στην οποία οι καπνοί βγαίνουν από τη στέγη. Αντίθετα, σε άλλα μέρη της Εσθονίας, οι κάτοικοι δεν κατάφεραν την κρατήσουν αναλλοίωτη στο πέρασμα του χρόνου. Όπως περιγράφεται στην επίσημη σελίδα της UNESCO, η αυθεντική σάουνα «είναι ένας χώρος που θερμαίνεται από έναν φούρνο καλυμμένο με πέτρες και περιλαμβάνει μια υπερυψωμένη πλατφόρμα για να καθίσουν ή να ξαπλώσουν οι χρήστες της. Δεν διαθέτει καμινάδα, έτσι ο καπνός από την καύση των ξύλων κυκλοφορεί στο δωμάτιο».  Αυτό είναι ένα σήμα κατατεθέν που τής παρέχει πλεονεκτήματα σε σύγκριση με τις σάουνες που έχουν καμινάδα, όσον αφορά την ατμόσφαιρα που δημιουργείται εντός του δωματίου: Τα ξύλα στον φούρνο ανάβουν έως και οκτώ ώρες πρωτού ξεκινήσει η συνεδρία, οπότε, απουσία καμινάδας, το δωμάτιο γεμίζει καπνό, ο οποίος απελευθερώνεται μόλις προτού μπουν οι επισκέπτες. Ωστόσο, οι πέτρες στην εστία παραμένουν καυτές και η επίδραση της ζέστης διαρκεί περισσότερο. Η διαδικασία της σάουνας καπνού είναι απλή: Οι επισκέπτες εισέρχονται και παραμένουν εκεί ώσπου το σώμα τους αρχίζει να ιδρώνει. Στη συνέχεια, ρίχνεται νερό πάνω στις θερμαινόμενες πέτρες, παράγοντας ατμό υψηλής θερμοκρασίας, ενόσω τα σώματα των λουόμενων υπόκεινται σε θεραπευτικό μασάζ, ειδικές τεχνικές με χτυπήματα και τρίψιμο με ειδικά εργαλεία, χαλαρώνοντας, τονώνοντας την κυκλοφορία του αίματος και αποβάλλοντας τα νεκρά κύτταρα της επιδερμίδας. Κατόπιν αυτών, οι χρήστες της σάουνας βγαίνουν στην ύπαιθρο και δροσίζονται, ξεπλένοντας το σώμα τους με κρύο νερό. Όπως συμπληρώνεται στην αναφορά της UNESCO, η παράδοση της σάουνας καπνού είναι πρωτίστως ένα οικογενειακό έθιμο, που λαμβάνει χώρα συνήθως τα Σάββατα, αλλά και πριν από διάφορες φεστιβαλικές εκδηλώσεις και οικογενειακά δρώμενα, με σκοπό της χαλάρωση του σώματος και του μυαλού. Πρόκειται, δηλαδή, για μια παράδοση που τονώνει ψυχή τε και σώματι, συσφίγγει τους δεσμούς μεταξύ φίλων και συγγενών, ενώ προσφέρει επίσης ηρεμία και περισυλλογή, λειτουργώντας ως ασπίδα προστασίας από τριβές ή συγκρούσεις, οι οποίες μένουν αυστηρά έξω από αυτόν τον ιερό χώρο. |
Πώς, όμως, φτάσαμε μέχρι εκεί; Για να δώσει κανείς την απάντηση, θα πρέπει να ψάξει αρκετά βαθιά στην ιστορία του βαλτικού τόπου: Οι σάουνες καπνού είναι ένα σωζόμενο στοιχείο της τοπικής κουλτούρας που έχει διαγράψει αξιοζήλευτη πορεία αιώνων στην Εσθονία. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτισμικής ταυτότητας της περιοχής. Σύμφωνα με τον θεματικό τουριστικό οδηγό της Vana-Voromaa, οι πρώτες γραπτές αναφορές σε σάουνες, συνήθως καταμεσής εσθονικών αγροκτημάτων, χρονολογούνται από τον 13ο αιώνα. Θεματοφύλακες του εθίμου παραμένουν οι αυτόχθονες κάτοικοι της περιοχής, ονόματι Βόρο. Πρόκειται για έναν αρχαίο λαό της Βαλτικής, ο οποίος σήμερα λογίζεται ως εθνοτική υποομάδα των Εσθονών.
Ιδανική επιλογή και για κάπνισμα κρέατος
Οι πολλαπλές χρήσεις της σάουνας καπνού την καθιστούν σημαντικό κομμάτι της καθημερινής ζωής στην κοινότητα των Βόρο. Στους κόλπους της περιλαμβάνεται ένα πλούσιο πλέγμα τοπικών παραδόσεων, συμπεριλαμβανομένου ακόμη και του καπνίσματος του κρέατος. Ναι, σωστά διαβάσατε: Οι σάουνες καπνού χρησιμοποιούνται ως χώροι για την παρασκευή πολύ νόστιμου καπνιστού κρέατος, σύμφωνα με έθιμα που κρατούν επί γενεές γενεών. Το χοιρινό είναι το κρέας που καπνίζεται συχνότερα στη σάουνα, ωστόσο εκεί μπορούν να παρασκευαστούν καπνιστό αρνί, κοτόπουλο και ελάφι.
Αν και η πρακτική είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη στην περιοχή της Vana-Voromaa, μόνο λίγοι και εκλεκτοί έχουν ειδίκευση σε αυτήν. «Η τεχνική του καπνίσματος του κρέατος διδάσκεται από ένα έμπειρο άτομο και απαιτεί μεγάλο χρονικό διάστημα [για να μεταλαμπαδευτεί]. Συχνά, τα μέλη μιας κοινότητας εμπιστεύονται το κρέας τους σε εκείνον τον γείτονά τους που ξέρει να το καπνίζει καλύτερα», σημειώνει ο τουριστικός οδηγός.
Το κάπνισμα κρέατος είναι μια πολύ παλιά πρακτική για τη συντήρηση του κρέατος στην Εσθονία. Σε παλαιότερες εποχές, οι εκτρεφόμενοι χοίροι στις αγροικίες της Vana-Voromaa που σφάζονταν για τροφή την άνοιξη, έπρεπε ακολούθως να καπνίζονται, ώστε να μη σαπίζουν κατά τους θερμούς μήνες του καλοκαιριού.
Ιστορικά, το καπνιστό κρέας παρασκευαζόταν για αποκλειστική κατανάλωση από την οικογένεια ή τους συγγενείς κάποιου που το παρήγαγε, χωρίς να προσανατολίζεται για εμπορική χρήση. Όπως επισημαίνει ο τουριστικός οδηγός, πριν από περίπου 20 χρόνια, η κατάσταση άλλαξε άρδην, όταν πολλά αγροκτήματα σταμάτησαν να διατηρούν οικόσιτα ζώα. Έτσι, σταμάτησε σε μεγάλο βαθμό και η πρακτική του καπνίσματος του κρέατος.
Παρ’ όλα αυτά, η ζήτηση του καπνιστού κρέατος στις κοινότητες παρέμεινε ανεπηρέαστη. Στις μέρες μας, στα εσθονικά χωριά, το κρέας καπνίζεται σε συγκεκριμένες αγροτικές εκμεταλλεύσεις, εντός των συνόρων των οποίων υπάρχουν σάουνες, ή αγοράζεται από τοπικούς χοιροτρόφους με σκοπό να καπνιστεί. Επιδέξιοι γνώστες της τεχνικής καπνίζουν το κρέας για λογαριασμό γειτόνων και γνωστών τους, από τους οποίους μπορεί κανείς να προμηθευτεί στη συνέχεια το τελικό προϊόν, καθώς αυτό δεν είθισται να διατίθεται στο εμπόριο λιανικής. Πάντως, κάποιες φορές, το κρέας που έχει καπνιστεί στη σάουνα συναντάται ακόμη και σε τοπικές εκθέσεις γαστρονομικού ενδιαφέροντος.
