Καταιγίδες σκόνης θάβουν κάτω από το πέπλο τους ολόκληρες πόλεις και οικισμούς, ενώ μια μυκητολογική ασθένεια που εξαλείφει τις βασικές καλλιέργειες προκαλεί επισιτιστική κρίση στον πλανήτη. Αυτό είναι το μεταποκαλυπτικό σκηνικό στο οποίο εκτυλίσσεται η δημοφιλέστατη ταινία επιστημονικής φαντασίας του Κρίστοφερ Νόλαν, η οποία κυκλοφόρησε πριν από μία δεκαετία στις κινηματογραφικές αίθουσες. Πόση είναι, όμως, η απόσταση που μας χωρίζει σήμερα από αυτήν τη ζοφερή εικόνα;
Στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες μεσογειακές χώρες, είμαστε εξοικειωμένοι με τις συχνές επισκέψεις της αφρικανικής σκόνης, η οποία πραγματοποιεί τακτικά «δρομολόγια» από την Αφρική προς την Ευρώπη, φθάνοντας μέχρι και τις βόρειες χώρες της ηπείρου μας. Σύμφωνα με πρόσφατα δορυφορικά δεδομένα της ευρωπαϊκής υπηρεσίας Copernicus για την παρακολούθηση της ατμόσφαιρας (CAMS), τον χειμώνα του 2024 διαπιστώθηκε μια σχετικά υψηλή συχνότητα εισβολών σκόνης από τη Σαχάρα στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική.
Όπως τονίζουν οι ερευνητές της CAMS, η αυξημένη συχνότητα και ένταση τέτοιων επεισοδίων τα τελευταία χρόνια στην περιοχή εγείρει ερωτήματα για την επίδραση της κλιματικής αλλαγής, αλλά και τις επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου. «Οι συνθήκες ξηρασίας και η ερημοποίηση, που συνδέονται με την υπερθέρμανση του πλανήτη, μπορούν να αυξήσουν τις διαθέσιμες ποσότητες σκόνης. Η μη βιώσιμη χρήση νερού και γης επίσης ευνοεί αυξημένες ποσότητες σκόνης», σημειώνουν οι ειδικοί.
Αφρικανική σκόνη
Η σοβαρότητα της κατάστασης είναι μεγάλη, καθώς μιλάμε για μια μολυσμένη σκόνη, η οποία προέρχεται από μια επίσης μολυσμένη έρημο, που επιβαρύνεται από πρακτικές όπως η απόρριψη αποβλήτων, η βιομηχανική καύση σκουπιδιών, αλλά και οι μαζικές εκπομπές ρύπων των εξατμίσεων, μεταξύ άλλων. Όπως έχουν δείξει έρευνες από την Ελλάδα (βλ. μελέτη καθηγητών Θανάση Γκοντελίτσα και Παναγιώτη Νάστου, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών) και το εξωτερικό, η αφρικανική σκόνη μεταφέρει τοξικούς ρύπους, όπως βαρέα μέταλλα, οι οποίοι είναι απόρροια της βλαβερής ανθρώπινης δραστηριότητας και προσκολλώνται στους κόκκους της άμμου.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλεί περίπου 780.000 πρόωρους θανάτους ετησίως στην Αφρική, σύμφωνα με μελέτη ερευνητών της Εθνικής Υπηρεσίας Αεροναυπηγικής και Διαστήματος (NASA) των ΗΠΑ (επιστημονικό περιοδικό JGR Atmospheres, 2019). Σε αυτήν, οι ερευνητές διαπιστώνουν ότι η πλειονότητα των θανάτων λόγω κακής ποιότητας του αέρα προκαλείται από σωματίδια που μεταφέρονται από τις καταιγίδες σκόνης στην έρημο Σαχάρα.
Υπό απειλή η μεσογειακή Ευρώπη
Πέρα από τις άμεσα πληγείσες χώρες της Αφρικής, τα μεσογειακά κράτη βρίσκονται και εκείνα στην πρώτη γραμμή των επιπτώσεων.
Η Ελλάδα είναι μία από τις περιοχές όπου παρατηρείται έξαρση του φαινομένου, με τη χώρα μας να πλήττεται αυτό το διάστημα από απανωτά κύματα αφρικανικής σκόνης, τα οποία έχουν οδηγήσει έναν αυξημένο αριθμό ευπαθών ατόμων στα νοσοκομεία.
«Οι περιοχές κοντά στην έρημο της Σαχάρας υπόκεινται συχνά σε επικίνδυνα γεγονότα, τα οποία προκαλούνται από τους ανέμους της ερήμου, και η λεκάνη της Μεσογείου μπορεί μερικές φορές να έχει κακή ποιότητα αέρα που σχετίζεται με εισβολές σκόνης», επιβεβαιώνεται στην έκθεση της CAMS. Σε μελέτη που δημοσιεύθηκε φέτος στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Atmosphere, του εκδοτικού φορέα MDPI, επισημαίνεται ότι «η λεκάνη της Μεσογείου εμπλέκεται σε ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο, όπου αέριες μάζες, φορτωμένες με σκόνη από τη Βόρεια Αφρική, επηρεάζουν τις νότιες περιοχές της ευρωπαϊκής ηπείρου. Η σκόνη της Σαχάρας έχει συσχετιστεί με αυξημένη θνησιμότητα και αναπνευστικά συμπτώματα». Η εν λόγω περιπτωσιολογική μελέτη επικεντρώνεται στην ιταλική πόλη του Παλέρμο, στη Σικελία, που, όπως βρέθηκε, επηρεάζεται κυρίως από τη σκόνη της Βορειοδυτικής Σαχάρας.
Το φαινόμενο «Dust Bowl» στις ΗΠΑ
Αν, βέβαια, αυτές οι επελάσεις της αφρικανικής σκόνης σάς φαίνονται… αποπνικτικές, τι να πουν και οι κάτοικοι της Αμερικής στις αρχές του 20ού αιώνα! Τη δεκαετία του 1930, η ανθρωπογενής δραστηριότητα και η κλιματική αλλαγή ήταν υπαίτιες για το καταστροφικό φαινόμενο «Dust Bowl», το οποίο επέλασε σαρωτικά στις μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ.
Πιο συγκεκριμένα, επρόκειτο για καταιγίδες σκόνης, οι οποίες ήταν συνδυαστικό αποτέλεσμα της μακροχρόνιας ξηρασίας και της εντατικής αγροτικής κατεργασίας του εδάφους. Εν συντομία: Τα έτη που προηγήθηκαν, οι αγρότες που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή πραγματοποίησαν βαθύ όργωμα, καταστρέφοντας το παρθένο επιφανειακό έδαφος, ενώ οι καλλιεργούμενες εκτάσεις τους εκτόπισαν την αυτοφυή, βαθιά ριζωμένη βλάστηση, η οποία μέχρι πρότινος θωράκιζε τα άνυδρα εδάφη.
Κατόπιν, η αιολική διάβρωση του εδάφους, προϊούσης της ξηρασίας, μετέτρεψε το ανώτερο στρώμα χώματος σε σκόνη, την οποία οι θυελλώδεις άνεμοι ξεσήκωσαν και εξαπέλυσαν κατά κύματα ενάντια στα γεωργικά οικοσυστήματα και σε οτιδήποτε άλλο βρήκαν στο διάβα τους.
Η ταινία
Αυτή η πρωτοφανής καταστροφή φαίνεται να ενέπνευσε τον Άγγλο σκηνοθέτη Κρίστοφερ Νόλαν, που πριν από κάποια χρόνια έγραψε μαζί με τον αδελφό του, Τζόναθαν, το σενάριο για την επική ταινία επιστημονικής φαντασίας «Interstellar» (2014).
Αφετηρία της πλοκής είναι η μελλοντική αγροτική ύπαιθρος των Ηνωμένων Πολιτειών, που, εν έτει 2067, θυμίζει μεταποκαλυπτικό σκηνικό, παρόμοιο με εκείνο του Dust Bowl: Ένα πυκνό πέπλο σκόνης καλύπτει σχεδόν μόνιμα τον ουρανό και είναι μέρος της καθημερινότητας των κατοίκων, οι οποίοι δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις ανάγκες σίτισης του μειούμενου πληθυσμού.
Αντίστοιχα και στη δεκαετία του 1930, στις Μεγάλες Πεδιάδες των ΗΠΑ, οι καταιγίδες σκόνης ήταν τόσο σφοδρές που οι καλλιέργειες απέτυχαν να αναπτυχθούν, τα ζώα πέθαναν από την πείνα και τη δίψα και χιλιάδες αγροτικές οικογένειες έχασαν τις εκμεταλλεύσεις τους και αντιμετώπισαν σοβαρή φτώχεια. Ό,τι ακριβώς και στην ταινία, δηλαδή.
Μια «fictional» μάστιγα
Ακόμα χειρότερα, στο σενάριο του «Interstellar», ένας βλαβερός μύκητας –σαν τον περονόσπορο, αλλά πολύ πιο επικίνδυνος–, εξαπλώνεται με ραγδαίους ρυθμούς, εξαλείφοντας μία-μία τις καλλιέργειες: Το σιτάρι έχει πεθάνει προ πολλού, η ασθμαίνουσα μπάμια φαίνεται ότι μόλις έχει παραδώσει την τελευταία της σοδειά και το καλαμπόκι προβάλλει ως η μοναδική εναλλακτική επιλογή, μέχρι να υποκύψει και αυτό.
Η προέλευση και η ακριβής φύση της ασθένειας που εξαλείφει ως μάστιγα τη γεωργική παραγωγή παραμένει απροσδιόριστη, ωστόσο θα μπορούσε να υποτεθεί ότι ευνοήθηκε από την κλιματική αλλαγή ή την ευρεία χρήση της μονοκαλλιέργειας, που σήμερα είναι το κυρίαρχο γεωργικό μοντέλο παγκοσμίως. Χωρίς την απαραίτητη βλάστηση που θα επιβραδύνει τον άνεμο, ο τελευταίος είναι ελεύθερος να διαβρώσει το απροστάτευτο έδαφος και να πυροδοτήσει καταιγίδες σκόνης.
Η «real» εξαφάνιση της μπανάνας Gros Michel
Φυσικά, στον κόσμο μας έχουν καταγραφεί και τα αντίστοιχα πραγματικά παραδείγματα σαρωτικής φυτικής ασθένειας. Ενδεικτικά, μέχρι τη δεκαετία του 1950, οι μπανάνες Gros Michel αποτελούσαν την κυρίαρχη εμπορική ποικιλία στον πλανήτη. Ωστόσο, η ευαισθησία τους στο φουζάριο, έναν από τους σημαντικότερους παθογόνους μύκητες εδάφους, σήμανε την αποκαθήλωσή τους. Η ασθένεια που προκαλεί ο μύκητας, γνωστή ως «νόσος του Παναμά», κατέστρεψε ολοκληρωτικά τις φυτείες των Gros Michel, που, πλέον, επιβιώνουν μόνο σε μικρή κλίμακα. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια, η ανθεκτική ποικιλία Cavendish, η οποία αντικατέστησε την προηγούμενη κυρίαρχο, απειλείται και αυτή με τη σειρά της από μια παραλλαγή της παλαιότερης νόσου.
Όπως απέδειξε το παράδειγμα των Gros Michel, στον σύγχρονο κόσμο της βιομηχανοποιημένης μονοκαλλιέργειας, μία ενιαία, γενετικά πανομοιότυπη ποικιλία που φυτεύεται παντού, μπορεί να κινδυνέψει στην ολότητά της από την έλευση ενός παθογόνου στον οποίο έχει αδυναμία. Κι όμως, η βιομηχανία τροφίμων φαίνεται ότι δεν έχει διδαχθεί τίποτα από αυτό το πάθημα, επιμένοντας στο εντατικό και μονοδιάστατο μοντέλο της.
Στο χείλος του γκρεμού
Στο «Interstellar», πάντως, η ανθρωπότητα δεν βρίσκεται αντιμέτωπη μονάχα με τη ζοφερή πραγματικότητα μιας επισιτιστικής κρίσης. Εξαλείφοντας τη βλάστηση, η μυκητολογική ασθένεια της ταινίας στερεί από τον άνθρωπο και το οξυγόνο που παράγεται από τα φυτά, άρα μακροπρόθεσμα τον ίδιο τον αέρα που αναπνέει! Από τη μεριά του, ο μύκητας δεσμεύει άζωτο, το οποίο υπάρχει σε αφθονία στην ατμόσφαιρα, δίνοντάς του τη δυνατότητα να ευδοκιμήσει και να εξαπλωθεί ακόμα περισσότερο, σε ένα αγροτικό οικοσύστημα που στερείται της απαιτούμενης ποικιλομορφίας που θα ανέκοπτε την πορεία του.
Επίσης, η κοινωνία φαίνεται να έχει αποκηρύξει την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο που συμπορεύθηκαν με την εξάντληση των πόρων της Γης και την ενεργοποίηση μη αναστρέψιμων σημείων καμπής του κλίματος. Τα μεγάλα ορόσημά τους είναι ταυτισμένα με την ύβρη της ανθρώπινης απληστίας, που επέσυρε τη νέμεση της φύσης και οδήγησε τον πλανήτη στη σημερινή του κατάσταση.
Μια κατάσταση «από το ένα άκρο στο άλλο» δηλαδή: Τα νοσοκομεία δεν διαθέτουν πια αξονικούς τομογράφους (!), ενώ στα σχολεία τα παιδιά διδάσκονται ότι οι διαστημικές αποστολές που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος «Απόλλων» της NASA ήταν σκηνοθετημένες, σε μια προσπάθεια των ΗΠΑ να χρεοκοπήσουν τη Σοβιετική Ένωση. Η ίδια η NASA έχει υποχωρήσει στο παρασκήνιο, συνεχίζοντας τη λειτουργία της ανεπίσημα και υπό άκρα μυστικότητα, καθώς οι προτεραιότητες και οι άμεσες ανάγκες της κοινής γνώμης δεν περιλαμβάνουν την εξερεύνηση του Διαστήματος.
Ως προς τον επαγγελματικό προσανατολισμό των αποφοίτων, αυτοί κατευθύνονται από τη σχολική διεύθυνση και το διδακτικό προσωπικό προς τον αγροτικό τομέα και όχι προς την ανώτατη εκπαίδευση. Το σκεπτικό είναι ότι η Γη δεν έχει, πλέον, ανάγκη από επιστήμονες, αλλά από τρόφιμα. Γενικά, η ανθρωπότητα φαίνεται να έχει εγκαταλείψει τις… ανώτερες επιδιώξεις της και να εστιάζει στην κάλυψη των βασικών της αναγκών, σκύβοντας το κεφάλι, αντί να σηκώνει το βλέμμα και να προσπαθεί να διευρύνει τους ορίζοντές της.
Από τη Γη στο Διάστημα
Καθώς, όμως, μια ενδεχόμενη μείωση του οξυγόνου στην ατμόσφαιρα, σε συνδυασμό με τη συρρίκνωση της χλωρίδας θα καθιστούσε τη Γη ακατοίκητη, η ανθρωπότητα είναι υποχρεωμένη να στρέψει ξανά το βλέμμα προς τα… αστέρια, έστω κι αν αυτό συμβαίνει εν αγνοία των μαζών.
Έχοντας την πλήρη εικόνα του υπαρξιακού κινδύνου που προβάλλει απειλητικά για το είδος μας, η NASA καταστρώνει υπό άκρα μυστικότητα τα σχέδιά της για να εντοπίσει έναν κατοικήσιμο πλανήτη πέρα από το ηλιακό μας σύστημα. Παράλληλα, οι επιστήμονές της εργάζονται πάνω στη λύση της εξίσωσης της κβαντικής βαρύτητας, προκειμένου να μπορέσουν να μεταφέρουν όλον τον πληθυσμό της Γης στον νέο πλανήτη, με το Plan B να προβλέπει τον αποικισμό του νέου «σπιτιού» της ανθρωπότητας από κατεψυγμένα έμβρυα που θα μεταφέρει η διαστημική αποστολή.
Βασικός κινητήριος μοχλός της ταινίας είναι ο Τζόζεφ Κούπερ (Μάθιου ΜακΚόναχι), ένας χαρισματικός πρώην μηχανικός και αστροναύτης της NASA, ο οποίος μετατράπηκε σε αγρότη μετά το εικονικό κλείσιμό της, προσαρμοζόμενος στις ανάγκες της εποχής του. Ωστόσο, ο ίδιος δεν εγκατέλειψε ποτέ τις μεγάλες βλέψεις. Ένα μεταφυσικό ρυθμιστικό χέρι θα τον φέρει ξανά στον δρόμο της NASA, η οποία θα τον επιστρατεύσει για να συμμετάσχει σε ένα διερευνητικό διαγαλαξιακό ταξίδι μέσω μιας «σκουληκότρυπας», με στόχο να διαπιστωθεί ποιος από τους υποσχόμενους υποψήφιους πλανήτες είναι κατάλληλος για ανθρώπινο εποικισμό.
Ο Κούπερ δέχεται να λάβει μέρος στην αποστολή, προκαλώντας την οργισμένη αντίδραση της μικρής του κόρης, Μερφ (Μακένζι Φόι & Τζέσικα Τσαστέιν). Παρ’ όλα αυτά, οι δυο τους θα αποτελέσουν τους δύο σύγχρονους πρωτοπόρους που θα διεκδικήσουν, μέσα από τη δράση τους, τη σωτηρία της ανθρωπότητας, συνεργαζόμενοι με έναν υπερβατικό τρόπο, ο ένας από το «μέτωπο» του Διαστήματος και η άλλη από αυτό της Γης. Όσο κοντά κι αν φτάνουν στο σημείο να λυγίσουν από τις δυσκολίες, οι δυο τους θα συνεχίσουν και θα ολοκληρώσουν με αυταπάρνηση τον αγώνα τους, αρνούμενοι να συμβιβαστούν.
Η ταινία σε κρατάει απορροφημένο από την αρχή μέχρι το τέλος, προσφέροντας μια ρεαλιστική απεικόνιση του διαστημικού ταξιδιού. Το διαγαλαξιακό μονοπάτι, οι σταθμοί και τα απρόοπτά του είναι άκρως προσεγμένα και καθ’ όλα υποβλητικά, ενώ το ίδιο ισχύει και για τις ανθρώπινες μεταβλητές που ολοκληρώνουν τη φιλμική εξίσωση. Μέσω των τελευταίων, η ταινία εμβαθύνει σε έμφυτες ροπές, αξίες, ελαττώματα και αντιφάσεις του ανθρώπου, ντύνοντας τον αντίξοο αγώνα του και τις νέες κατακτήσεις του με τα μεγαλοπρεπή μουσικά θέματα του Χανς Ζίμερ. Εκείνα απογειώνουν τον επικό χαρακτήρα του έργου, εμπλουτίζοντάς το συναισθηματικά, με τη συνδρομή των άψογων ερμηνειών των ΜακΚόναχι και Τσαστέιν, που διαθέτουν άσβεστη φλόγα και συνάμα ευθραυστότητα.
Θα έλεγε κανείς ότι το «Interstellar» είναι μια ταινία που συμπυκνώνει την ανθρωπότητα, από τα υψηλά ιδεώδη μέχρι τα κατώτερα πάθη και το μακρόπνοο όραμα μέχρι τη βραχυπρόθεσμη επιβίωση. Τέλος, η κλιμάκωση της περιδίνησης στα άδυτα μιας μαύρης τρύπας γίνεται αφορμή για έναν παιάνα στη δύναμη της αγάπης που υπερβαίνει τις διαστάσεις και είναι ίσως το μοναδικό στιβαρό επιχείρημα υπέρ της επιβίωσής μας.
Επιμύθιο
Το ελπιδοφόρο φινάλε της ταινίας, μοιραία, μας φέρνει πίσω στο σημείο από όπου ξεκινήσαμε. Τελικά, πόση από την οικολογική δυστοπία του Κρίστοφερ Νόλαν έχουμε ζήσει; Μάλλον το μεγαλύτερο μέρος, αν κρίνουμε από τις μάστιγες που έχουν χτυπήσει κατά καιρούς σε κάθε γωνιά του πλανήτη μας. Αυτό που, προς το παρόν, μας σώζει, είναι η επάρκεια εναλλακτικών επιλογών.
Ωστόσο, η ανθρωπότητα συνεχίζει να κάνει κατάχρηση και κακοδιαχείριση των πόρων της Γης, τη στιγμή που η κλιματική αλλαγή δείχνει το πιο απειλητικό της πρόσωπο. Εφόσον, λοιπόν, δεν βρούμε σύντομα μια καλύτερη ισορροπία συμβίωσης με τον πλανήτη, κανείς δεν μας εγγυάται ότι ο επόμενος μεγάλος εχθρός θα είναι αντιμετωπίσιμος.
Με αφορμή την επέτειο των 10 ετών από την έξοδο του «Interstellar» στις κινηματογραφικές αίθουσες, η Paramount Pictures ανακοίνωσε ότι η ταινία θα επανακυκλοφορήσει στις 27 Σεπτεμβρίου, ούσα διαθέσιμη σε IMAX μορφή και σε φιλμ των 70mm.
