ESG στην ελαιοκομία: Βιωσιμότητα και στρατηγική ανθεκτικότητας

Η έννοια του ESG (Environmental, Social, Governance – Περιβάλλον, Κοινωνία, Διακυβέρνηση) έχει αναδειχθεί την τελευταία δεκαετία σε έναν από τους πιο σημαντικούς πυλώνες της βιώσιμης ανάπτυξης. Δεν αποτελεί απλώς ένα ακόμα σύστημα αναφοράς, αλλά ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο επιχειρησιακής διακυβέρνησης που επιδιώκει να συνδέσει την παραγωγή με τις αρχές της υπευθυνότητας, της διαφάνειας και της ανθεκτικότητας απέναντι στις περιβαλλοντικές και κοινωνικές προκλήσεις.

Ο ελαιοκομικός τομέας αποτελεί έναν από τους πλέον χαρακτηριστικούς και ιστορικά φορτισμένους κλάδους της ελληνικής αγροτικής οικονομίας. Η ελιά δεν είναι απλώς ένα αγροτικό προϊόν, είναι πολιτισμός, τοπίο, ταυτότητα και σύμβολο μεσογειακής ευζωίας.

Ωστόσο, οι προκλήσεις του 21ου αιώνα –κλιματική κρίση, πίεση στους φυσικούς πόρους, ενεργειακό κόστος, απαίτηση για ιχνηλασιμότητα και υπεύθυνη παραγωγή– επιβάλλουν έναν νέο τρόπο διαχείρισης. Αυτός ο νέος τρόπος συνοψίζεται στον όρο ESG (Environmental, Social, Governance), δηλαδή Περιβάλλον, Κοινωνία και Διακυβέρνηση.

Το ESG σύστημα είναι ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο αξιολόγησης και διαχείρισης της βιωσιμότητας των επιχειρήσεων. Δεν πρόκειται για μια ακόμη «μόδα» ή ένα εργαλείο μάρκετινγκ, αλλά για ένα πρότυπο λειτουργίας που καθορίζει πώς μια επιχείρηση, ένας συνεταιρισμός ή ένα ελαιοτριβείο επηρεάζει και επηρεάζεται από το περιβάλλον, την κοινωνία και τις αρχές διαφάνειας που διέπουν τη λειτουργία του (OECD, 2022).

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω της Οδηγίας για την Εταιρική Αναφορά Βιωσιμότητας (CSRD, 2024/95/ΕΕ) και των Ευρωπαϊκών Προτύπων ESG (ESRS), καθιστά υποχρεωτική τη δημοσιοποίηση στοιχείων ESG ακόμη και για μικρότερες επιχειρήσεις που συμμετέχουν σε αλυσίδες εφοδιασμού (European Commission, 2023). Έτσι, ακόμη και ένας μικρός παραγωγός ή ελαιοτριβείο που συνεργάζεται με εξαγωγική εταιρεία θα πρέπει σύντομα να αποδεικνύει τη βιωσιμότητά του.

Η μετάβαση αυτή, αν και απαιτητική, είναι επίσης ευκαιρία. Ο ελαιοκομικός τομέας της Ελλάδας μπορεί να αποκτήσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα ως «πράσινος» και «διαφανής» τομέας, συνδυάζοντας την παράδοση με την καινοτομία και την υπευθυνότητα. Το ESG δεν είναι μόνο δείκτες και αναφορές, είναι το εργαλείο για να προστατευτεί το ελληνικό ελαιόλαδο ως αυθεντικό, ποιοτικό και περιβαλλοντικά υπεύθυνο προϊόν.

• Τι είναι το ESG

Το ESG είναι ένα ολοκληρωμένο σύστημα αξιολόγησης που στηρίζεται σε τρεις θεμελιώδεις πυλώνες (βλ. Πίνακα 1). Η φιλοσοφία ESG συνίσταται στην ενσωμάτωση της υπεύθυνης διαχείρισης σε κάθε στάδιο λειτουργίας της επιχείρησης: Από τη χρήση ενέργειας έως την αντιμετώπιση των εργαζομένων και τη διαφάνεια των διαδικασιών.

• Γιατί είναι αναγκαίο το ESG στον ελαιοκομικό τομέα

Ο ελληνικός ελαιοκομικός τομέας αντιμετωπίζει μια σειρά από προκλήσεις:

1. Αυξημένες απαιτήσεις για ιχνηλασιμότητα και πιστότητα προϊόντος.
2. Κλιματική μεταβλητότητα που επηρεάζει την παραγωγή.
3. Ανάγκη για εξαγωγική διαφοροποίηση σε ώριμες αγορές (ΕΕ, ΗΠΑ, Ιαπωνία).
4. Απαίτηση για πράσινη και κοινωνικά υπεύθυνη ταυτότητα.

Η υιοθέτηση ESG λειτουργεί ως «διαβατήριο» στις διεθνείς αγορές. Επιτρέπει στον παραγωγό ή τον συνεταιρισμό να αποδείξει την υπευθυνότητα και τη βιωσιμότητα του προϊόντος του. Παράλληλα, δημιουργεί πρόσβαση σε πράσινη χρηματοδότηση, ευνοϊκές ασφαλιστικές ρυθμίσεις και επενδυτικά εργαλεία της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων.

• Σχέση ESG με τα διεθνή πρότυπα ISO

Το ESG δεν υποκαθιστά τα υπάρχοντα πρότυπα ISO, αλλά τα συνδέει σε ένα ενιαίο πλαίσιο αξιολόγησης (βλ. Πίνακα 2). Έτσι, το ESG μπορεί να θεωρηθεί ως ομπρέλα συστήματος, που ενοποιεί τα ISO πρότυπα σε μια ενιαία στρατηγική βιωσιμότητας.

• Το ESG «Από το χωράφι έως το ράφι»: Οδηγός εφαρμογής στην αλυσίδα αξίας

Η επιτυχής εφαρμογή ESG προϋποθέτει ολοκληρωμένη προσέγγιση σε όλη την εφοδιαστική αλυσίδα του ελαιολάδου – Από την καλλιέργεια έως το τελικό προϊόν στα ράφια.

• Στάδιο 1: Καλλιέργεια και συγκομιδή

1. Δράσεις ESG: Χρήση αισθητήρων υγρασίας, εξοικονόμηση νερού, εφαρμογή βιολογικών μεθόδων, μείωση φυτοφαρμάκων, διατήρηση εδαφικής βιοποικιλότητας.
2. Δείκτες:

• Κατανάλωση νερού (m3/στρ.).
• Χρήση φυτοπροστατευτικών (kg/ha).
• Εκπομπές CO2 από αγροτικά μηχανήματα (kg/έτος).

• Στάδιο 2: Ελαιοτριβείο

1. Δράσεις ESG: Εγκατάσταση φωτοβολταϊκών, επαναχρησιμοποίηση θερμότητας, αξιοποίηση πυρηνόξυλου, ορθολογική διαχείριση κατσίγαρου.
2. Δείκτες:

• Ποσοστό ενέργειας από ΑΠΕ (%).
• Ποσοστό παραπροϊόντων που αξιοποιούνται (%).
• Κατανάλωση νερού ανά τόνο ελιάς (m3/t).

• Στάδιο 3: Τυποποίηση και συσκευασία

1. Δράσεις ESG: Χρήση ανακυκλώσιμων υλικών, μείωση πλαστικού, οικολογικός σχεδιασμός συσκευασίας, ιχνηλασιμότητα μέσω QR.
2. Δείκτες:

• Ποσοστό ανακυκλώσιμων υλικών στη συσκευασία (%).
• Εφαρμογή QR code ιχνηλασιμότητας (%).

• Στάδιο 4: Διανομή και εμπορία

1. Δράσεις ESG: Μεταφορές χαμηλών εκπομπών, συνεργασίες με τοπικούς διανομείς, διαφάνεια στην προέλευση προϊόντος.
2. Δείκτες:

• Εκπομπές CO2 ανά km μεταφοράς.
• Ποσοστό τοπικών συνεργασιών (%).

• Στάδιο 5: Κατανάλωση και επικοινωνία

1. Δράσεις ESG: Ενημέρωση καταναλωτών για βιωσιμότητα, πιστοποίηση «Green Label», ανακύκλωση συσκευασιών.
2. Δείκτες:

• Ποσοστό καταναλωτών που αναγνωρίζουν το ESG label (%).
• Ποσοστό συσκευασιών που ανακυκλώνονται (%).

• Πρακτικός πίνακας εφαρμογής ESG στην αλυσίδα αξίας ελαιολάδου

Ο Πίνακας 3 λειτουργεί ως οδικός χάρτης εφαρμογής ESG «Από το χωράφι έως το ράφι», δείχνοντας τι πρέπει να κάνει κάθε κρίκος της αλυσίδας (παραγωγός – μεταφορέας – ελαιοτριβείο – τυποποιητής – έμπορος).

• Η κοινωνική διάσταση του ESG στην ελαιοκομία

Ο κοινωνικός πυλώνας του ESG αποκτά ιδιαίτερη σημασία στις αγροτικές περιοχές. Περιλαμβάνει πολιτικές για:

1. Ισότιμη πρόσβαση των νέων και των γυναικών στην παραγωγή.
2. Προγράμματα κατάρτισης και εκπαίδευσης («ESG Skills for Farmers»).
3. Συμμετοχή της κοινότητας στη λήψη αποφάσεων.
4. Συνεργασίες με σχολεία και τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους.

Η κοινωνική βιωσιμότητα συνδέεται με την ενίσχυση του τοπικού πολιτισμού της ελιάς, την προώθηση αγροτουρισμού και τη διατήρηση των παραδοσιακών ελαιώνων. Αυτά αποτελούν πλέον δείκτες ποιότητας και όχι μόνο πολιτιστικής κληρονομιάς.

• Η διακυβέρνηση ως θεμέλιο εμπιστοσύνης

Ο πυλώνας της διακυβέρνησης (Governance) είναι συχνά ο πιο παραμελημένος, αν και αποτελεί τη βάση κάθε ESG στρατηγικής. Η ορθή διακυβέρνηση στην ελαιοκομία σημαίνει:

1. Καθιέρωση υπευθύνου ESG.
2. Τήρηση ESG Report κάθε έτος.
3. Ιχνηλασιμότητα κάθε παρτίδας (batch) μέσω QR ή blockchain.
4. Συνεργασία με διαπιστευμένα εργαστήρια για ποιοτικό και αντινοθευτικό έλεγχο.

Αυτές οι πρακτικές ενισχύουν τη διαφάνεια, τη λογοδοσία και την εμπιστοσύνη των καταναλωτών.

• Πώς μετριέται η απόδοση ESG

Η αξιολόγηση γίνεται με βάση συγκεκριμένους δείκτες απόδοσης (Key Performance Indicators – KPI). Κάθε επιχείρηση μπορεί να αναπτύξει το δικό της ESG Scorecard, όπου καταγράφει και αξιολογεί τους στόχους της (βλ. Πίνακα 4).

• Οφέλη από την εφαρμογή ESG

Η ενσωμάτωση ESG στην ελαιοκομική αλυσίδα δημιουργεί πολλαπλά οφέλη:

1. Οικονομικά: Πρόσβαση σε πράσινη χρηματοδότηση, μείωση κόστους ενέργειας, αύξηση εξαγωγών.
2. Κοινωνικά: Βελτίωση ποιότητας ζωής στις αγροτικές κοινότητες, ενδυνάμωση τοπικών συνεταιρισμών.
3. Περιβαλλοντικά: Επαναχρησιμοποίηση αποβλήτων, εξοικονόμηση πόρων, προστασία ελαιώνα.
4. Επικοινωνιακά: Ενίσχυση της φήμης του ελληνικού ελαιολάδου ως «πράσινου και ηθικού προϊόντος».

• Προτεινόμενο σύστημα διαχείρισης ESG για ελαιοτριβεία

Η φιλοσοφία του ESG μετατρέπει το ελαιοτριβείο σε ένα «κέντρο κυκλικής αξίας», όπου τίποτα δεν χάνεται, όλα μετατρέπονται και επαναχρησιμοποιούνται με τρόπο ωφέλιμο για την κοινότητα και το περιβάλλον.

• Σύντομος πρακτικός οδηγός για ελαιοτριβείο

Βήμα 1: Καταγραφή υφιστάμενης κατάστασης

• Ενεργειακή κατανάλωση και χρήση νερού.
• Διαχείριση αποβλήτων (κατσίγαρος, φύλλα, νερό πλύσης).
• Συνθήκες εργασίας και ασφάλειας προσωπικού.

Βήμα 2: Θέσπιση ESG στόχων

• Μείωση ενέργειας κατά 15% σε δύο χρόνια.
• Πλήρης ιχνηλασιμότητα προϊόντος.
• Πιστοποίηση ISO 14001 ή ESG Label.

Βήμα 3: Εφαρμογή δράσεων

• Εγκατάσταση μικρών φωτοβολταϊκών.
• Ανακύκλωση παραπροϊόντων σε συνεργασία με τοπικούς παραγωγούς.
• Εκπαίδευση προσωπικού.

Βήμα 4: Παρακολούθηση και αναφορά

• Δημιουργία ετήσιου ESG Report.
• Καταγραφή μετρήσεων CO2, νερού, ενέργειας.

Βήμα 5: Επικοινωνία και πιστοποίηση

• Απόκτηση ESG Πιστοποιητικού Συμμόρφωσης.
• Προβολή του σήματος «ESG Greek Olive Oil» στις συσκευασίες.

O Πίνακας 5 περιγράφει τα βασικά επίπεδα ωρίμανσης και λειτουργίας ενός συστήματος ESG σε μια επιχείρηση του ελαιοκομικού τομέα, από την αρχική οργάνωση μέχρι τη δημόσια λογοδοσία. Πρακτικά, δείχνει πώς μια επιχείρηση (π.χ. ελαιοτριβείο ή τυποποιητήριο) μπορεί να μεταβεί βήμα-βήμα από την εσωτερική οργάνωση έως την εξωτερική επικοινωνία και αναγνώριση της βιώσιμης επίδοσής της.

• Προοπτικές και μελλοντικές τάσεις

Η Ευρωπαϊκή Ένωση κινείται προς την υποχρεωτική ενσωμάτωση ESG και για μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις μέσω της νέας οδηγίας για βιώσιμες αλυσίδες εφοδιασμού (CSDDD). Αυτό σημαίνει ότι μέσα στην επόμενη πενταετία, κάθε ελαιοτριβείο ή ομάδα παραγωγών, που συνεργάζεται με εξαγωγικές εταιρείες, θα πρέπει να διαθέτει ESG τεκμηρίωση.

Η Ελλάδα μπορεί να αξιοποιήσει την ESG μετάβαση για να κατοχυρώσει το ελαιόλαδό της ως «πιστοποιημένο βιώσιμο προϊόν» με γεωγραφική και πολιτιστική ταυτότητα.

• Συμπεράσματα

Η υιοθέτηση ενός Συστήματος Διαχείρισης ESG στον ελαιοκομικό τομέα αποτελεί όχι απλώς μια περιβαλλοντική ή κοινωνική υποχρέωση, αλλά ένα στρατηγικό εργαλείο ανάπτυξης. Η μετάβαση προς ένα πρότυπο παραγωγής, που ενσωματώνει τη διαφάνεια, την κοινωνική ευθύνη και τη βιώσιμη λειτουργία, δημιουργεί μια νέα ταυτότητα για το ελληνικό ελαιόλαδο: Το ελαιόλαδο της εμπιστοσύνης και της βιωσιμότητας.

Το ESG προσφέρει τη γέφυρα μεταξύ παράδοσης και καινοτομίας – αναδεικνύει το ελαιοτριβείο όχι ως μια μονάδα παραγωγής, αλλά ως πυρήνα τοπικής κυκλικής οικονομίας, κοινωνικής συνοχής και υπεύθυνης επιχειρηματικότητας.

Με την υποστήριξη διεθνών προτύπων ISO και την ενεργό συμμετοχή των παραγωγών, η Ελλάδα μπορεί να πρωτοπορήσει σε ένα νέο μοντέλο «πράσινης» ελαιοκομίας, ικανό να συνδυάζει το περιβάλλον, τον άνθρωπο και την αγορά σε μια κοινή, βιώσιμη προοπτική.