Γεωργία άνθρακα, ένα κρίσιμο παράθυρο ευκαιρίας για το μέλλον των αγροτών
Η συζήτηση για το μέλλον της γεωργίας στρέφεται, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όλο και περισσότερο γύρω από την έννοια της υγείας του εδάφους. Το έδαφος δεν είναι απλώς το υπόστρωμα όπου αναπτύσσονται οι καλλιέργειες, αλλά ένας πολύτιμος φυσικός πόρος που αποθηκεύει θρεπτικά στοιχεία, νερό και άνθρακα. Ο οργανικός άνθρακας του εδάφους (Soil Organic Carbon – SOC) αποτελεί κρίσιμο δείκτη της ποιότητας και της ικανότητας του εδάφους να παραμένει παραγωγικό και ανθεκτικό. Η απώλειά του οδηγεί σε υποβάθμιση, διάβρωση και μείωση αποδόσεων. Αντίθετα, η διατήρηση ή η αύξησή του ενισχύει τη βιωσιμότητα της γεωργικής παραγωγής, συμβάλλει στον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και δημιουργεί νέες οικονομικές προοπτικές για τον αγροτικό τομέα και την αγροδιατροφή.
Η γεωργία άνθρακα περιγράφει το σύνολο των πρακτικών που βοηθούν το έδαφος να συγκρατεί και να εμπλουτίζει τον οργανικό άνθρακα. Τέτοιες πρακτικές περιλαμβάνουν τη μειωμένη ή μηδενική κατεργασία, τη χρήση φυτοκάλυψης και αμειψισποράς, την εφαρμογή οργανικών υλικών, όπως κοπριά ή κομπόστ, καθώς και την αγροδασοπονία, δηλαδή την ενσωμάτωση δέντρων σε γεωργικά τοπία.
Αυτές οι μέθοδοι έχουν πολλαπλά οφέλη: Βελτιώνουν τη γονιμότητα και σταθεροποιούν τις αποδόσεις, μειώνουν το κόστος παραγωγής, οδηγούν σε προϊόντα με χαμηλότερο αποτύπωμα άνθρακα και ενισχύουν την κοινωνική και περιβαλλοντική αξία της γεωργικής δραστηριότητας. Τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι η διατήρηση του οργανικού άνθρακα στο έδαφος μπορεί να αποφέρει μετρήσιμα αποτελέσματα. Σε εδάφη που κινδυνεύουν από ερημοποίηση, ακόμη και μικρή αύξηση του SOC, μπορεί να κάνει τη διαφορά ανάμεσα στη διατήρηση της παραγωγικότητας και στη μακροχρόνια απώλειά της.
Στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής πολιτικής
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει τοποθετήσει το ζήτημα στο επίκεντρο της πολιτικής της. Μέσω της Αποστολής για το Έδαφος (EU Soil Mission), έχει τεθεί ο στόχος το 75% των εδαφών της Ευρώπης να είναι υγιές έως το 2030. Ο οργανικός άνθρακας αποτελεί έναν από τους βασικούς δείκτες που θα παρακολουθούνται, με στόχο την αντιστροφή των απωλειών και την αύξηση κατά 0,1% έως 0,4% ετησίως σε καλλιεργούμενα εδάφη. Παράλληλα, η νέα ευρωπαϊκή Οδηγία για την Παρακολούθηση της Υγείας των Εδαφών (Soil Monitoring Law 2024/2025) εισάγει για πρώτη φορά νομικά δεσμευτικό πλαίσιο σε όλα τα κράτη-μέλη, καθιστώντας υποχρεωτική τη μέτρηση και την αναφορά δεικτών, όπως ο SOC. Η νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ 2023 – 2027) ενσωματώνει πρακτικές διαχείρισης που ενισχύουν την εδαφική υγεία μέσα από τα Οικολογικά Σχήματα και τα πρότυπα καλής γεωργικής και περιβαλλοντικής κατάστασης. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και ο κανονισμός LULUCF συνδέουν, πλέον, άμεσα την αύξηση του οργανικού άνθρακα με τους στόχους για κλιματική ουδετερότητα και με τις αγορές άνθρακα.
Η ελληνική πραγματικότητα
Στην Ελλάδα, το θεσμικό πλαίσιο βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη. Δεν υπάρχει μέχρι σήμερα ένα ολοκληρωμένο Εθνικό Σχέδιο Δράσης αποκλειστικά για την υγεία των εδαφών, ωστόσο η συμβολή του οργανικού άνθρακα αναγνωρίζεται σε άλλα στρατηγικά κείμενα. Το Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) εντάσσει τον τομέα LULUCF ως βασικό μοχλό μείωσης εκπομπών, ενώ το Στρατηγικό Σχέδιο της ΚΑΠ 2023-2027 προβλέπει τη διατήρηση της οργανικής ουσίας και την αποφυγή διάβρωσης μέσα από οικολογικά προγράμματα και δεσμευτικά πρότυπα.
Αυτό που λείπει σήμερα είναι ένα εθνικό δίκτυο παρακολούθησης του οργανικού άνθρακα και άλλων δεικτών υγείας του εδάφους, καθώς και ένας μηχανισμός αναφοράς και επαλήθευσης. Η υποχρέωση που φέρνει η ευρωπαϊκή Οδηγία δημιουργεί προϋποθέσεις, ώστε αυτό το κενό να καλυφθεί άμεσα τα επόμενα χρόνια.
Νέες τεχνολογίες, νέα δυναμική
Οι νέες τεχνολογίες δίνουν ιδιαίτερη δυναμική στη γεωργία άνθρακα. Ψηφιακά εργαλεία και δεδομένα παρατήρησης Γης επιτρέπουν την έγκαιρη παρακολούθηση της υγείας του εδάφους. Συστήματα αισθητήρων καταγράφουν όχι μόνο την οργανική ουσία, αλλά και κρίσιμα αέρια του θερμοκηπίου, όπως το διοξείδιο του άνθρακα, το μεθάνιο και το υποξείδιο του αζώτου, προσφέροντας ακριβέστερη εικόνα για το αγροτικό αποτύπωμα. Η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση χρησιμοποιούν αυτά τα δεδομένα επιτρέποντας χαρτογράφηση υψηλής ακρίβειας και σχεδιασμό στοχευμένων παρεμβάσεων. Έτσι, ο αγρότης αποκτά καλύτερη γνώση της κατάστασης των αγροτεμαχίων του, οι επιχειρήσεις μπορούν να πιστοποιούν αξιόπιστα την αλυσίδα αξίας τους και η πολιτεία έχει ισχυρότερα εργαλεία για τεκμηριωμένη χάραξη πολιτικής.
Προοπτικές για εξαγωγές με υψηλή προστιθέμενη αξία
Η γεωργία άνθρακα δεν είναι απλώς περιβαλλοντικό μέτρο· συνδέεται με το μέλλον της ανταγωνιστικότητας του αγροτικού τομέα. Οι διεθνείς αγορές τροφίμων στρέφονται σε προϊόντα με πιστοποιημένο χαμηλό αποτύπωμα άνθρακα, γεγονός που ανοίγει προοπτικές για εξαγωγές με υψηλή προστιθέμενη αξία. Οι επιχειρήσεις αγροδιατροφής, που επενδύουν σε συστήματα παρακολούθησης μείωσης ή/και δέσμευσης άνθρακα, αποκτούν στρατηγικό πλεονέκτημα. Οι αγρότες που υιοθετούν πρακτικές γεωργίας άνθρακα όχι μόνο ωφελούνται από καλύτερη γονιμότητα και χαμηλότερο κόστος λιπασμάτων, αλλά και εξασφαλίζουν πρόσβαση σε επιδοτήσεις και πιθανώς σε νέες μορφές χρηματοδότησης μέσα από αγορές άνθρακα ή σχήματα πιστοποίησης.
Μια νέα στρατηγική για την ελληνική γεωργία και αγροδιατροφή
Επομένως, η γεωργία άνθρακα αποτελεί μια νέα στρατηγική για την ελληνική γεωργία και την αγροδιατροφή. Πρόκειται για ένα ουσιαστικό εργαλείο που συνδέει την αγροτική παραγωγή με την προστασία του κλίματος και την οικονομική βιωσιμότητα. Το έδαφος είναι το πραγματικό κεφάλαιο της γεωργίας. Αν αντιμετωπιστεί ως τέτοιο, μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μια πιο ανθεκτική και ανταγωνιστική Ελλάδα στον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο αγροδιατροφικό χάρτη.
γράφει η Δρ Παρασκευή Χαντζή, διευθύντρια Έρευνας και Καινοτομίας, Διαβαλκανικό Κέντρο Περιβάλλοντος – Κόμβος Πράσινης Τεχνολογίας και Καινοτομίας, [email protected]
