του Δρος Θωμά Γιτσόπουλου, κύριου ερευνητή Ινστιτούτου Γενετικής Βελτίωσης και Φυτογενετικών Πόρων του ΕΛΓΟ-«Δήμητρα»
Τα ζιζανιοκτόνα αποτελούν την πιο αποτελεσματική, γρήγορη και πιο οικονομική λύση στην αντιμετώπιση των ζιζανίων. Ειδικότερα σε καλλιέργειες όπως τα χειμερινά σιτηρά, που οι αποστάσεις των γραμμών τους δεν επιτρέπουν σκαλίσματα, η χημική μέθοδος αποτελεί τις περισσότερες φορές, αν όχι πάντα, τη μοναδική μέθοδο για τον έλεγχο των ζιζανίων. Η χρήση των ζιζανιοκτόνων, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι τα χειμερινά σιτηρά συνήθως καλλιεργούνται κάθε χρόνο στους ίδιους αγρούς (μονοκαλλιέργεια), έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη ανθεκτικότητας πολλών ζιζανίων στα ζιζανιοκτόνα.
Το αποτέλεσμα είναι η μειωμένη έως και μηδαμινή αποτελεσματικότητα κάποιων ζιζανιοκτόνων, που οδηγεί ουσιαστικά στην εγκατάλειψή τους. Στις περιπτώσεις αυτές αναζητούνται -και αν υπάρχουν εφαρμόζονται- εναλλακτικά ζιζανιοκτόνα, στα οποία ακόμη δεν έχει αναπτυχθεί ανθεκτικότητα.
Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, η πρακτική αυτή οδηγεί σε νέες περιπτώσεις ανάπτυξης ανθεκτικότητας, δείχνοντας ότι αργά ή γρήγορα η εμφάνισή της είναι αναπόφευκτη. Είναι απαραίτητο, λοιπόν, για τον έλεγχο των ζιζανίων να εφαρμόζεται συνδυασμός χημικών και μη χημικών μεθόδων, δηλ. να εφαρμόζεται σχέδιο Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Ζιζανίων (ΟΔΖ). Οι μη χημικές μέθοδοι αντιμετώπισης ζιζανίων στα χειμερινά σιτηρά περιγράφονται παρακάτω:
✱ Επιλογή πιο ανταγωνιστικού είδους χειμερινών σιτηρών: Η σίκαλη, η βρώμη, το τριτικάλε και το κριθάρι παρουσιάζουν μεγαλύτερη ανταγωνιστική ή/και αλληλοπαθητική ικανότητα από το σιτάρι και μπορούν να επιλεγούν αντ’ αυτού σε έναν αγρό, ανάλογα με τα είδη και τον πληθυσμό των ζιζανίων. Η συνήθης σειρά κατάταξης ως προς την ικανότητα ανταγωνισμού κατά φθίνουσα σειρά αναφέρεται ότι είναι: σίκαλη>βρώμη>τριτικάλε>κριθάρι>σιτάρι.
✱ Επιλογή πιο ανταγωνιστικής ποικιλίας: Ποικιλίες με γρήγορο φύτρωμα, ταχεία ανάπτυξη φυλλικής επιφάνειας, ικανότητα παραγωγής περισσότερων αδελφιών και ικανότητα καλύτερης αξιοποίησης της εδαφικής υγρασίας και θρεπτικών οδηγούν στη γρήγορη κάλυψη του εδάφους και σκίαση των ζιζανίων, αποτελώντας επιθυμητά χαρακτηριστικά γνωρίσματα ανταγωνιστικής ικανότητας. Δυστυχώς, οι βελτιωτές φυτών στοχεύουν σε χαρακτηριστικά γνωρίσματα, που επιφέρουν μεγαλύτερες αποδόσεις ή ανθεκτικότητα σε ασθένειες και όχι σε γνωρίσματα που θα προσδώσουν ανταγωνιστική ικανότητα των ποικιλιών έναντι των ζιζανίων. Τα τελευταία χρόνια, και με την έξαρση των περιπτώσεων της ανθεκτικότητας στα ζιζανιοκτόνα, γίνεται ξανά λόγος για την ανάγκη ύπαρξης ποικιλιών με χαρακτηριστικά που ενισχύουν την ανταγωνιστική ικανότητά τους.
✱ Αύξηση πυκνότητας σποράς στο μέγιστο δυνατό: Οδηγεί σε πιο γρήγορο «κλείσιμο» της καλλιέργειας, σκιάζοντας τα ζιζάνια. Συστήνεται σε αγρούς με έντονο πρόβλημα ζιζανίων και σε όψιμες σπορές.
✱ Πρώιμη σπορά: Οδηγεί σε φύτρωμα της καλλιέργειας πριν από το φύτρωμα των ζιζανίων, παρέχοντας προβάδισμα ανταγωνισμού.
✱ Εφαρμογή ψευδοσποράς: Τεχνική κατά την οποία προετοιμάζεται η σποροκλίνη, καθυστερεί η σπορά για κάποιες μέρες εν αναμονή βροχοπτώσεων, με σκοπό το φύτρωμα των ζιζανίων, τα οποία και καταστρέφονται με ελαφρά επιφανειακή κατεργασία εδάφους ή με glyphosate. Ακολουθεί σπορά της καλλιέργειας, δίνοντας πλεονέκτημα ανταγωνισμού και μειώνοντας την τράπεζα σπερμάτων των ζιζανίων στο έδαφος.
✱ Αγρανάπαυση: Αγροί με ανθεκτικότητα ζιζανίων μπορούν να αντιμετωπιστούν με κατάλληλο συνδυασμό χημικών και μηχανικών μέσων, με σκοπό τη μείωση της τράπεζας σπόρων των ζιζανίων.
✱ Αμειψισπορά: Αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της ΟΔΖ. Η μονοκαλλιέργεια ευνοεί την επικράτηση των ειδών ζιζανίων με παρόμοιους κύκλους ζωής με την καλλιέργεια. Η εναλλαγή των καλλιεργειών διαφοροποιεί τις ημερομηνίες σποράς-συγκομιδής, επιτρέπει τη μηχανική καταπολέμηση και την εναλλαγή των ζιζανιοκτόνων. Έτσι, οδηγεί στην αλλαγή της σύνθεσης της ζιζανιοχλωρίδας και στην αύξηση της βιοποικιλότητάς τους, δηλαδή περισσότερα είδη ζιζανίων στον αγρό. Περισσότερα είδη ζιζανίων είναι πιο εύκολα διαχειρίσιμα και προκαλούν μικρότερες απώλειες παραγωγής. Αμειψισπορά μπορεί να γίνει με ελαιοκράμβη, ηλίανθο, λειμώνες, ψυχανθή και ανοιξιάτικες καλλιέργειες.
✱ Προληπτικά μέτρα: Η χρήση σπόρου απαλλαγμένου από σπόρους ζιζανίων και ο επιμελής καθαρισμός των γεωργικών μηχανημάτων συντελούν στην αποφυγή εισαγωγής σπόρων ζιζανίων στον αγρό. Συχνές επισκοπήσεις-παρατηρήσεις στον αγρό και τήρηση αρχείων με την αποτελεσματικότητα των μεθόδων δίνουν σημαντικά στοιχεία για την αντιμετώπιση των ζιζανίων και συμβάλλουν στην έγκαιρη επισήμανση και διαχείριση περιπτώσεων ανάπτυξης ανθεκτικότητας. Τέλος, η καταστροφή των ζιζανίων περιμετρικά των αγρών συμβάλλει στον περιορισμό σποροποίσης των ζιζανίων, μειώνοντας την τράπεζα σπερμάτων των ζιζανίων στο έδαφος.
✱ Βαθύ όργωμα: μεταφέρει τους σπόρους των ζιζανίων σε βάθος που δεν μπορεί να φυτρώσουν, μειώνοντας τον πληθυσμό των ζιζανίων την επόμενη χρονιά. Δεν πρέπει να εφαρμόζεται κάθε χρόνο διότι επαναφέρει σπόρους στην επιφάνεια του εδάφους.
Η εφαρμογή μη χημικών μεθόδων κρίνεται απαραίτητη για τη διατήρηση της αποτελεσματικότητας των ζιζανιοκτόνων, την καθυστέρηση εμφάνισης της ανθεκτικότητας και τον αποτελεσματικό έλεγχο των ζιζανίων. Το ποιες από τις παραπάνω μεθόδους θα χρησιμοποιηθούν και σε τι συνδυασμό εξαρτάται από την ιδιαιτερότητα του κάθε αγρού. Απαιτείται συνεργασία παραγωγών-γεωπόνων μαζί με ερευνητικούς φορείς για την κατάρτιση σχεδίου ΟΔΖ και την επιλογή των χημικών και μη χημικών μεθόδων διαχείρισης ζιζανίων.
Καμία από τις μη χημικές μεθόδους δεν είναι τόσο αποτελεσματική εναντίον των ζιζανίων όσο τα ζιζανιοκτόνα. Η ανάπτυξη ανθεκτικότητας, όμως, απειλεί τη χρήση τους και για να συνεχίσουν να είναι αποτελεσματικά, πρέπει για τον έλεγχο των ζιζανίων να εφαρμόζονται και οι μη χημικές μέθοδοι. Στο παρελθόν, η χρήση ποικιλιών με ανταγωνιστική ικανότητα αποτελούσε βασική επιλογή.
Η αποτελεσματικότητα όμως των ζιζανιοκτόνων οδήγησε σε περιορισμένο ενδιαφέρον βελτίωσης ποικιλιών με ανταγωνιστικά χαρακτηριστικά. Τα τελευταία χρόνια, η ανάγκη ύπαρξης πιο ανταγωνιστικών ποικιλιών εναντίον των ζιζανίων γίνεται ολοένα και πιο έντονη, λόγω της αυξανόμενων περιπτώσεων ανθεκτικότητας. Η δημιουργία τέτοιων ποικιλιών, η εφαρμογή αμειψισποράς και ο κατάλληλος συνδυασμός των μη χημικών μεθόδων θα συμβάλουν στη μείωση της τράπεζας σπερμάτων των ζιζανίων στο έδαφος, στη μείωση του πληθυσμού τους και θα βοηθήσουν σημαντικά στη διατήρηση της αποτελεσματικότητας των ζιζανιοκτόνων.
