του Δρος Γιώργου Ζακυνθινού, καθηγητή Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
Σήμερα βιώνουμε μια κρίση, αν και η κάθε κρίση της ανθρωπότητας π.χ. κλιματική κρίση ή πανδημία, έχει συνέπεια και συνέχεια με τις ανορθόδοξες πολιτικές και τακτικές ανάπτυξης που ακολουθούνται στο παγκόσμιο στερέωμα. Οι εποχές των κρίσεων, όμως, θα πρέπει να είναι αφετηρίες για νέες αποφάσεις και στρατηγικές.
Η κρίση της πανδημίας και η περιβαλλοντική κρίση είναι μια περίοδος για τολμηρές αποφάσεις. Ειδικά σήμερα, είναι ώρα για αποφάσεις που θα πρέπει να προσδιορίσουν μια αλλαγή που απαιτείται, για να μας βγάλει επειγόντως από την κρίση και να μας οδηγήσει με ασφάλεια σε πιο βιώσιμους και πράσινους δρόμους.
Η πανδημία του κορωνοϊού ως κρίση, φαίνεται να αποτελεί ένδειξη ότι για να ενισχύσει την ανθεκτικότητά μας, η ανθρωπότητα πρέπει να διασφαλίσει ότι ο πλανήτης βρίσκεται σε βέλτιστη κατάσταση και ότι τώρα, περισσότερο από ποτέ, είναι η ώρα να δράσουμε. Δεν πρέπει μόνο να κατανοήσουμε τους υποκείμενους λόγους και τον αντίκτυπο της πανδημίας, αλλά θα πρέπει επίσης να μάθουμε από προγενέστερες και συνδεδεμένες κρίσεις και προκλήσεις και τις λύσεις που υιοθετήθηκαν.
Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να προσδιορίσει ποιοι είναι οι παράγοντες σύνδεσης μεταξύ των συστημάτων τροφίμων, της πανδημίας, της κλιματικής αλλαγής, της καινοτομίας και της βιοοικονομίας και να δώσει ένα ερέθισμα αν υπάρχουν τέτοιες εθνικές πολιτικές στην χώρα μας.
Tι είναι η βιοοικονομία
Βιοοικονομία ορίζεται ως η «παραγωγή ανανεώσιμων βιολογικών πόρων και η μετατροπή αυτών των πόρων και ροών αποβλήτων σε προϊόντα προστιθέμενης αξίας, όπως τρόφιμα, ζωοτροφές, βιολογικά προϊόντα και βιοενέργεια». Η βιοοικονομία περιλαμβάνει την πρωτογενή παραγωγή, όπως η γεωργία, η δασοκομία, η αλιεία και η υδατοκαλλιέργεια, και βιομηχανίες που χρησιμοποιούν ή επεξεργάζονται βιολογικούς πόρους, όπως οι βιομηχανίες τροφίμων και χαρτοπολτού και χαρτιού και τα τμήματα των χημικών, βιοτεχνολογικών και ενεργειακών βιομηχανιών.
Η βιοοικονομία αντιπροσωπεύει μια αγορά που εκτιμάται ότι υπερβαίνει τα 2 τρισεκατομμύρια ευρώ, παρέχοντας περισσότερες από 20 εκατομμύρια θέσεις εργασίας και αντιπροσωπεύει το 9,5% της συνολικής απασχόλησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η άρρηκτη σύνδεση υγείας και περιβάλλοντος
Η COVID-19 μας υπενθύμισε για άλλη μια φορά ένα σπουδαίο αξίωμα: Η υγεία του ανθρώπου και του περιβάλλοντος συνδέονται πολύπλοκα. Η ανανέωση της δέσμευσής μας για προσαρμογή μέτρων και πρακτικών ως απάντηση στην αλλαγή του κλίματος εξακολουθεί να αποτελεί προτεραιότητα για τον τομέα των αγροτικών τροφίμων.
Οι τεχνολογικές καινοτομίες, καθώς και οι καινοτομίες της διαδικασίας και της παραγωγής, θα είναι επιτακτικές, προκειμένου να καθιερωθεί η βιοοικονομία, που βασίζεται σε δημιουργικά, ευέλικτα συστήματα παραγωγής με δυνατότητα μετασχηματισμού, ώστε να είναι δυνατή η υπεύθυνη κοινωνικοοικονομική επανενεργοποίηση.
Η βιοοικονομία συμβάλλει σε στοιχεία που μας επιτρέπουν να ρίξουμε μια πιο εμπεριστατωμένη ματιά στις αναδυόμενες ευκαιρίες ανάκαμψης από τον αντίκτυπο της COVID-19 και της κλιματικής αλλαγής, χωρίς να θέσουμε σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα για τις μελλοντικές γενιές. Η έννοια της βιοοικονομίας επαναπροσδιορίζει τις σχέσεις όχι μόνο μεταξύ εισροών και προϊόντων, αλλά και μεταξύ δημόσιων-ιδιωτικών φορέων σε περιοχές και στα συστήματα παραγωγής.
Περιλαμβάνει τη χρήση πόρων, διαδικασιών, τεχνολογιών και βιολογικής εμπειρογνωμοσύνης στην ανάπτυξη προϊόντων και υπηρεσιών. Ο μετασχηματισμός και η καινοτομία είναι εγγενείς στη δημιουργικότητα και στην ευελιξία που απαιτείται για την εφαρμογή και την αξιοποίηση της βιοοικονομίας σε διάφορες αλυσίδες αξίας.
Η βιοοικονομία προτείνει νέες λύσεις που συμβάλλουν στον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, αντικαθιστώντας τα πετροχημικά προϊόντα π.χ. με υλικά που οδηγούν σε χαμηλότερες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου (ΑΘ), ακόμη και με την ανάπτυξη νέων επιχειρήσεων και τεχνολογιών που προωθούν μια βιώσιμη οικονομία, ή προωθούν την κυκλικότητα στις διαδικασίες παραγωγής, με ελαχιστοποίηση της παραγωγής αποβλήτων. Η κλιματική αλλαγή επιδεινώνει τον αντίκτυπο των πανδημιών και το αντίστροφο (συννοσηρότητα), αναφέροντας δύο πτυχές, ιδίως:
1. Αντίκτυπος στην αλλαγή του κλίματος ως περιβαλλοντική κρίση. Μέχρι σήμερα, οι δράσεις και οι δεσμεύσεις δεν ήταν αρκετές για την επίλυση αυτού του προβλήματος. Στην πραγματικότητα, σε προηγούμενες κρίσεις, όπως η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η μειωμένη οικονομική δραστηριότητα προκάλεσε μείωση των εκπομπών, αλλά η επακόλουθη οικονομική ανάκαμψη οδήγησε τις εκπομπές σε νέα άνοδο.
2. Αντίκτυπος στην προθυμία αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής. Δεδομένης της εστίασης στην κοινωνικοοικονομική επανενεργοποίηση σε ολόκληρο τον κόσμο, το έτος 2021 συνεχίζει να είναι ένα κρίσιμο έτος για τις διαπραγματεύσεις στο πλαίσιο της Σύμβασης Πλαισίου των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή. Κάθε χώρα θα πρέπει να υποβάλει μια πιο φιλόδοξη εκδοχή του σχεδίου δράσης της για το κλίμα (εθνικά καθορισμένες συνεισφορές).
«Πράσινη καινοτομία» απέναντι στην πανδημία
Είναι γνωστό ότι, σε παγκόσμιο επίπεδο, 5 τρισεκατομμύρια δολάρια προορίζονται για οικονομική ανάκαμψη από τον αντίκτυπο του κορωνοϊού (Wall Street Journal). Πώς θα επενδυθούν αυτά τα κεφάλαια, διασφαλίζοντας ότι ο γεωργικός τομέας επενδύει για να αυξήσει την ανθεκτικότητα, να μειώσει τις εκπομπές και, επομένως, να ενισχύσει τη μελλοντική αποδοτικότητα και ανταγωνιστικότητα της παραγωγής τροφίμων; Ποιες περιβαλλοντικές και κοινωνικές διασφαλίσεις θα εφαρμόσουμε; Ποιους περιορισμούς θα θέσουμε σε αυτή την επένδυση, προκειμένου να δημιουργήσουμε κοινωνίες και οικονομίες χαμηλής περιεκτικότητας σε άνθρακα και πιο ανθεκτικές στο κλίμα;
Η προαναφερθείσα ανάγκη βελτίωσης της αποτελεσματικότητας, της βιωσιμότητας, της ανθεκτικότητας και της ανταγωνιστικότητας του τομέα των τροφίμων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, θα απαιτήσει από εμάς να ανακαλύψουμε και να αλλάξουμε τον τρόπο λειτουργίας μας, τόσο στον τομέα, όσο και σε ολόκληρη την αλυσίδα παραγωγής.
Η εισαγωγή αυτών των αλλαγών, η οποία θα είναι κρίσιμη για την επίτευξη μιας πράσινης ανάκαμψης μετά την COVID-19, είναι αυτό που γνωρίζουμε ως «καινοτομία». Η πανδημία, όπως και άλλες κρίσεις, είναι έναυσμα για διαδικασίες καινοτομίας, με τον ίδιο τρόπο όπως και άλλοι παράγοντες που θεωρούνται κινητήριος δύναμη για τη γεωργική καινοτομία (νέες τεχνολογίες, αλλαγές στην αγορά, πίεση στους φυσικούς πόρους, κοινωνικές αλλαγές κ.λπ.).
Η κρίση τόνισε την ανάγκη για αλλαγή και ώθησε την καινοτομία. Επομένως, η πανδημία και ο σοβαρός επακόλουθος αντίκτυπος σε ολόκληρη την κοινωνικο-παραγωγική δομή, μπορούν να αξιοποιηθούν ως μέσο τροφοδοσίας της φαντασίας και της εισαγωγής σημαντικών αλλαγών στον τομέα.
Ο τομέας των τροφίμων πρέπει να διαδραματίσει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα. Θα πρέπει να αξιοποιήσουμε αυτή την κατάσταση -η οποία βρίσκεται ακόμη σε κρίσιμο στάδιο- για να βελτιώσουμε την αποτελεσματικότητα, τη βιωσιμότητα, την ανθεκτικότητα και την ανταγωνιστικότητα. Θα απαιτήσει δέσμευση διαφορετικών δημόσιων και ιδιωτικών φορέων. Ανανέωση, οπωσδήποτε με έμφαση στα πιο καινοτόμα συστήματα καινοτομίας και στην εφαρμογή πιο ολιστικών και ολοκληρωμένων εναλλακτικών λύσεων, όπως εκείνων που προσφέρει το μοντέλο βιοοικονομίας.
Η πανδημία έφερε στο προσκήνιο τη σημασία της επιστήμης και της τεχνολογίας για την αντιμετώπιση των κρίσεων, αλλά πρέπει τώρα να υποστηρίξουμε αυτή την αναγνώριση, ώστε να μετατραπεί σε μεγαλύτερη υποστήριξη της γεωργικής επιστήμης και τεχνολογίας.
Επιπλέον, η καινοτομία θα απαιτήσει ένα ευνοϊκό περιβάλλον, δηλαδή, πολιτικές, ιδρύματα, εκπαιδευτικά συστήματα και άλλους παράγοντες που θα διευκολύνουν την καινοτομία. Η εκμετάλλευση αυτών των ευκαιριών και η ενεργοποίηση καινοτόμων διαδικασιών αλλαγής για έναν νέο, πιο ανθεκτικό, παραγωγικό και χωρίς αποκλεισμούς γεωργικό τομέα μπορεί συνεπώς να περιλαμβάνει τα εξής:
1. Μια εις βάθος γνώση του πλαισίου.
2. Ένα προοπτικό και συλλογικό όραμα για το πού θέλουμε να πάμε.
3. Ανάπτυξη των μηχανισμών που θα μπορούν να χτίσουν συλλογικά ένα μέλλον.
4. Ο σχεδιασμός όλων των στοιχείων του συστήματος των τροφίμων, με προοπτική το μέλλον.
5. Προώθηση της ανάπτυξης και ενίσχυση των δημόσιων πολιτικών που ενισχύουν τη χρήση της επιστήμης και της τεχνολογίας στον τομέα και επιτρέπουν την καινοτομία που είναι χωρίς αποκλεισμούς από κάθε άποψη.
